Χρυσή Πύλη της Θεσσαλονίκης: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

|αρχιτεκτονική=[[Ρωμαϊκή_τέχνηΡωμαϊκή τέχνη#Αρχιτεκτονική|Ρωμαϊκή]]

Η '''Χρυσή Πύλη της Θεσσαλονίκης''', γνωστή και ως '''πύλη του Βαρδάρη''' ή '''πύλη Αξιού''', ήταν η κεντρική πύλη των τειχών της [[Θεσσαλονίκη|Θεσσαλονίκης]]ς κατά την ρωμαϊκή, βυζαντινή, και οθωμανική περίοδο έως και το μεγαλύτερο τμήμα του 19ου αιώνα. Ήταν ρωμαϊκής κατασκευής του 1ου ή 2ου αιώνα μ.Χ. με θριαμβική αψιδωτή διαρρύθμιση, και κατεδαφίστηκε το 1874 από τις οθωμανικές αρχές για την διάνοιξη επιπλέον χώρου για την είσοδο στην πόλη. Βρισκόταν στη σημερινή [[Πλατεία Δημοκρατίας (Θεσσαλονίκη)|Πλατεία Δημοκρατίας]].

Τα [[τείχη της Θεσσαλονίκης]] διέθεταν πλήθος πυλών, εκ των οποίων οι 4 μεγάλες ήταν η ''Χρυσή'' και η ''Ληταία'' στα δυτικά, και η ''Κασσανδρεωτική'' και η ''Νέα Χρυσή'' στα ανατολικά. Από αυτές η Χρυσή ήταν η κεντρικότερη ως αυτή με την μεγαλύτερη χρήση και βρισκόταν στην νοτιοδυτική πλευρά. Από αυτήν ξεκινούσε η κύρια οδική αρτηρία της πόλης, ''η'' ρωμαϊκή ''Decumanus Maximus'' και μετέπειτα ''Μέση Οδός'' ή ''Λεωφόρος<ref name=":0">{{Cite web|url=https://thessaloniki.gr/locations/%CF%84%CE%B1-%CF%84%CE%B5%CE%AF%CF%87%CE%B7-unesco/|title=Τα Τείχη|last=|first=|ημερομηνία=|website=Τα Τείχη: Μνημεία UNESCO|publisher=Δήμος Θεσσαλονίκης|language=el|archiveurl=|archivedate=|accessdate=2020-06-25}}</ref>'' των Βυζαντινών η οποία αντιστοιχεί στην σύγχρονη [[Εγνατία Οδός|Εγνατία οδό]]<ref>{{Cite web|url=https://www.archaiologia.gr/blog/2013/10/15/9η-εβα-ξεναγήσεις/|title=Η 9η ΕΒΑ μας ξεναγεί σε μνημεία της Θεσσαλονίκης|ημερομηνία=2013-10-15|website=Αρχαιολογία Online|language=el|accessdate=2020-06-25}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.kathimerini.gr/950734/gallery/epikairothta/ellada/oi-anaskafes-toy-metro-sth-8essalonikh-eferan-sto-fws-300000-arxaia-eyrhmata|title=Oι ανασκαφές του μετρό στη Θεσσαλονίκη έφεραν στο φως 300.000 αρχαία ευρήματα, Της Γιώτας Μυρτσιώτη {{!}} Kathimerini|website=www.kathimerini.gr|accessdate=2020-06-25}}</ref> της πόλης -η [[Αρχαία Εγνατία Οδός|αρχαία Εγνατία οδός]] δεν περνούσε εντός της πόλης αλλά λίγο βορειότερα<ref>{{Cite web|url=https://www.amth.gr/exhibitions/exhibit-of-the-month/1809|title=Μιλιοδείκτης της αρχαίας Εγνατίας Οδού από τη Σίνδο Θεσ/κης|ημερομηνία=2018-09-04|website=ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ|language=el|accessdate=2020-06-25}}</ref><ref>{{Cite book|title=The Wisdom of Egypt: Jewish, Early Christian, and Gnostic Essays in Honour of Gerard P. Luttikhuizen|first=Anthony|last=Hilhorst|first2=George H. van|last2=Kooten|publisher=BRILL|isbn=978-90-474-0767-6|year=|date=2005-04-15|location=|page=185|url=https://books.google.co.uk/books?id=eqWODwAAQBAJ&pg=PA185&lpg=PA185&dq=egnatia+did+not+go+through+thessaloniki&source=bl&ots=3X2pW3dW_X&sig=ACfU3U3CWrLREn-MerW3Z-nSyZF39C6U_A&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjputrxq5jqAhVtMOwKHUwRAN0Q6AEwDnoECAcQAQ#v=snippet&q=Egnatia&f=false|quote=}}</ref>- και προχωρώντας περνούσε κάτω από την [[αψίδα του Γαλερίου]], καταλήγοντας στο άλλο άκρο της πόλης στην Κασσανδρεωτική πύλη. Αυτό προσδιορίζει η ονομασία της ως ''Χρυσή'', καθώς από την πύλη αυτή περνούσαν και οι επίσημοι, όπως αυτοκράτορες και αξιωματούχοι, παρομοίως και στην [[Βυζαντινή Κωνσταντινούπολη|Κωνσταντινούπολη]] υπήρχε η [[Χρυσή πύλη της Κωνσταντινούπολης|αντίστοιχη χρυσή πύλη]].<ref>{{Cite web|url=https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/makedonika/article/view/5726|title=Απόπειρα τοπογραφικής προσέγγισης της Θεσσαλονίκης του 1ου μ.χ. αιώνα|last=Καζαμία-Τσέρνου|first=Μ.|ημερομηνία=|website=Μακεδονικά|publisher=Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών|page=64|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170922071524/https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/makedonika/article/viewFile/5726/5465|archivedate=2017-09-22|accessdate=2020-06-25}}</ref>

Στα λατινικά ονομαζόταν ''porta aurea'' (χρυσή πύλη),<ref>{{Cite web|url=https://www.amth.gr/exhibitions/temporary/porta-aurea-hrysi-pyli-thessaloniki-konstantinoypoli|title=Porta Aurea. Χρυσή Πύλη: Θεσσαλονίκη - Κωνσταντινούπολη|ημερομηνία=2019-07-29|website=ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ|language=el|accessdate=2020-06-25}}</ref> ενώ κατά την οθωμανική περίοδο έγινε γνωστή ως ''πύλη του Βαρδάρη'' (''Βαρντάρ Καπούσου'') ή ''πύλη του Αξιού''<ref>{{Cite book|title=The Archeology of the New Testament: The Mediterranean World of the Early Christian Apostles|first=Jack|last=Finegan|publisher=Routledge|isbn=978-1-317-60505-8|year=|date=2014-10-30|location=|page=108|url=https://books.google.co.uk/books?id=Ax4hBQAAQBAJ&pg=PA108&lpg=PA108&dq=Golden+Gate+%E2%80%93+Gate+of+Axios&source=bl&ots=7r81V6Zind&sig=ACfU3U01gmzwCz0VAwm9505rmax-QJFARQ&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiI37LN__TpAhXL2KQKHZuECmUQ6AEwDXoECAoQAQ#v=onepage&q=Axios%20Gate&f=false|quote=}}</ref> από τον [[Αξιός|ομώνυμο ποταμό]] στην τοποθεσία του οποίου οδηγούσε.

Έως το 1880 η τοποθεσία της αρχαίας Χρυσής Πύλης ήταν αταυτοποίητη, όμως αναγνωρίστηκε από τον Μιχαήλ Χατζηιωάννου πως η πύλη του Βαρδάρη επρόκειτο για την Χρυσή Πύλη.<ref>{{Cite book|title=Ἀστυγραφία ἤτοι τοπογραφικὴ περιγραφὴ τῆς Θεσσαλονίκης (ανατύπωση κειμένου του 1880) |first=Μιχαήλ|last=Χατζηιωάννου|publisher=Εκδόσεις Νέας Πορείας|year=1976|location=Θεσσαλονίκη|page=32}}</ref><ref>{{Cite book|title=John Kaminiates - The Capture of Thessaloniki: Translation, introduction and notes |first=David |last=Frendo |first2=Athanasios |last2=Fotiou |publisher=BRILL |isbn=978-90-04-34472-3 |date=2000-01-01|location=Leiden|page=174|url=https://books.google.co.uk/books?id=2HlTDwAAQBAJ&pg=PA174&lpg=PA174&dq=%22vardar+gate%22+thessaloniki&source=bl&ots=A47q1dvJTg&sig=ACfU3U3hS2rWBjhMYn6xZQUhjeEEjlSO0w&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjBl-LBj-HpAhUAA2MBHf-QAVIQ6AEwE3oECAkQAQ#v=onepage&q=%22chatzi%20ioannou%22&f=false|quote=}}</ref> Στην τοποθεσία όπου βρισκόταν η πύλη αντιστοιχεί σήμερα η [[Πλατεία Δημοκρατίας (Θεσσαλονίκη)|πλατεία Δημοκρατίας]],<ref name=":0" /> το κέντρο της περιοχής του [[Βαρδάρης (Θεσσαλονίκη)|Βαρδάρη]] πολύ κοντά στο [[Δικαστικό Μέγαρο Θεσσαλονίκης]]. Έξω από την πύλη κατά την βυζαντινή περίοδο εορτάζονταν τα [[Δημήτρια]], η σημαντικότερη γιορτή της πόλης -ο σύγχρονος εορτασμός των Δημητρίων αναβίωσε το 1967-, ενώ οι [[ντονμέδες]] οπαδοί του [[Σεμπατάι Ζεβί]], περίμεναν στον δρόμο της πύλης την επιστροφή του, καθώς είχε αναχωρήσει από εκεί όταν έφυγε.<ref>{{Cite book|title=The Burden of Silence: Sabbatai Sevi and the Evolution of the Ottoman-Turkish Dönmes|first=Cengiz|last=Sisman|first2=Cengiz|last2=Şişman|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-069856-0|year=2017|date=|location=|page=253|url=https://books.google.co.uk/books?id=mQCpDgAAQBAJ&pg=PA253&lpg=PA253&dq=%22vardar+gate%22+donmeh&source=bl&ots=0F7Q2M7L4h&sig=ACfU3U1D-28pxAgNmDdqjj2I2RvM9G07Hg&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwixnei_7u3pAhWvURUIHboyBj0Q6AEwA3oECAkQAQ#v=onepage&q=%22vardar%20gate%22%20donmeh&f=false|quote=}}</ref>

Στην ''[[Ελληνική Πατρολογία|]]''Ελληνική Πατρολογία'']] υπάρχει ο προσδιορισμός της πύλης ως ο τόπος εκτέλεσης του Νέστορα, συντρόφου του [[Άγιος Δημήτριος|Αγίου Δημητρίου]], από τους Ρωμαίους.<ref>{{Cite journal|title=Ένας άγνωστος οκταγωνικός ναός στη Θεσσαλονίκη|url=https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/makedonika/article/view/5894|journal=Μακεδονικά|date=1983-01-01|issn=2241-2018|pages=129|volume=23|issue=1|doi=10.12681/makedonika.333|language=el|first=Ευτέρπη|last=Μακρή|accessdate=|quote=}}</ref> Ιστορική αναφορά υπάρχει και από τον [[Ιωάννης Καμινιάτης|Ιωάννη Καμινιάτη]] στο χρονικό του για την [[Άλωση της Θεσσαλονίκης (904)|άλωση της Θεσσαλονίκης]] από τους [[Σαρακηνοί|Σαρακηνούς]] το 904. Εκεί αναφέρει πως μεγάλο πλήθος κατοίκων στην προσπάθεια τους να ξεφύγουν, απέτυχαν να ανοίξουν την πύλη και ήταν τόσο συνωστισμένοι όπου επικράτησε πανικός, και φτάνοντας τους οι πολιορκητές τους εκτέλεσαν μαζικά μπροστά στην πύλη. Αναφορά υπάρχει και από τον [[Ευστάθιος Θεσσαλονίκης|Ευστάθιο Θεσσαλονίκης]] κατά την Νορμανδική άλωση όπου οι τοξότες ήταν στην πύλη στοχεύοντας το στρατόπεδο των πολιορκητών εκτός των τειχών.

''Ekaterini G. Tsalampouni''</ref><ref>{{Cite web|url=http://photodentro.edu.gr/aggregator/lo/photodentro-aggregatedcontent-8526-4705|title=Η Χρυσή Πύλη της Θεσσαλονίκης {{!}} ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ|website=photodentro.edu.gr|accessdate=2020-06-13}}</ref> και σε περιγραφές του 19ου αιώνα αναφέρεται και ως ''Αυγουστιαία'' πύλη.<ref>{{Cite book|title=Turkey|first=Josiah|last=Conder|publisher=J. Duncan|isbn=|year=|date=1830|location=|page=308|url=https://books.google.co.uk/books?id=hroaAAAAYAAJ&pg=PA308&lpg=PA308&dq=%22vardar+gate%22&source=bl&ots=MMN6ubMu0f&sig=ACfU3U1dE-huIynq4U9RE1Go6Uc0YgWPug&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiewJGD5-3pAhXKYMAKHb-ABCs4ChDoATADegQICRAB#v=onepage&q=%22vardar%20gate%22&f=false|quote=}}</ref> Ο συσχετισμός τους με τους Διόσκουρους θεωρείται πως λειτουργούσε και συμβολικά σε σχέση με τον χώρο στην πόλη, ως προστάτες των ναυτικών στο λιμάνι αλλά και των ταξιδιωτών.<ref>{{Cite journal|title=Cults of Thessalonica (Macedonica III)|url=http://www.jstor.org/stable/1508109|journal=The Harvard Theological Review|date=1948|issn=0017-8160|pages=153–204|volume=41|issue=3|first=Charles|last=Edson}}</ref> Άλλο χαρακτηριστικό της που σημειώθηκε ήταν η ύπαρξη της λατινικής επιγραφής ''VIO'', η οποία είναι άγνωστο αν αποτελούσε τμήμα ευρύτερης επιγραφής που δεν διασωζόταν ή ήταν μόνη της.

Στην δεξιά εσωτερική πλευρά της πύλης υπήρχε επιγραφή στην οποία αναφέρονταν τα ονόματα των 6 [[Πολιτάρχης|πολιταρχών]], οι οποίοι ήταν οι τοπικοί άρχοντες της πόλης. Η επιγραφή θεωρείται ότι δημιουργήθηκε μαζί με την πύλη, και βάσει του γεγονότος ότι 2 από τα ονόματα των πολιταρχών είναι ρωμαϊκά, το κτίσμα θεωρείται πιθανό πως κτίστηκε τον 2ο αιώνα μ.Χ. και έπειτα.<ref>{{Cite book|title=Lost Treasures of the Bible: Understanding the Bible Through Archaeological Artifacts in World Museums|first=Clyde E.|last=Fant|first2=Mitchell G.|last2=Reddish |publisher=Wm. B. Eerdmans Publishing|isbn=978-0-8028-2881-1 |date=2008-10-15|location=Cambridge|pages=366-368 |url=https://books.google.co.uk/books?id=Dj6zVQJz7zYC&pg=PA366&lpg=PA366&dq=Fant,+Clyde+E.,+and+Mitchell+G.+Reddish,+%22Politarch+Inscription+at+Thessalonica&source=bl&ots=h2-zDDl3Z3&sig=ACfU3U3XVd42NroAaIFNLhej66oeBerIPQ&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwj8yqO10f7pAhVSTsAKHVfUArEQ6AEwAHoECAoQAQ#v=onepage&q=Fant,%20Clyde%20E.,%20and%20Mitchell%20G.%20Reddish,%20%22Politarch%20Inscription%20at%20Thessalonica&f=false}}</ref> Η συγκεκριμένη επιγραφή θεωρείται σημαντική για την [[βιβλική αρχαιολογία]] καθώς επιβεβαιώνει την περιγραφή του ταξιδιού του [[Απόστολος Παύλος|αποστόλου Παύλου]] στην Θεσσαλονίκη στις [[Πράξεις των Αποστόλων]]<ref>{{Cite web|url=http://www.imgap.gr/file1/AG-Pateres/AG%20KeimenoMetafrasi/KD/05.%20Prax.htm|title=Πράξεις των Αποστόλων|last=|first=|ημερομηνία=|website=www.imgap.gr|publisher=|pages=17,6 - 17,9|archiveurl=|archivedate=|accessdate=2020-06-26}}</ref> της [[Καινή Διαθήκη|Καινής Διαθήκης]] περί το 50 μ.Χ. όπου αναφέρονται οι ''πολιτάρχες'', σπάνιος όρος που δεν συναντάται στην αρχαιότητα εκτός των μακεδονικών πόλεων της ρωμαϊκής περιόδου,<ref>{{Cite book|title=History of the Christian Church: Including the Bible|first=Philip|last=Schaff|publisher=e-artnow|isbn=978-80-268-9773-6|year=|date=2019-06-01|location=|page=|url=https://books.google.co.uk/books?id=LqboDwAAQBAJ&pg=PT503&lpg=PT503&dq=This+was+a+very+rare+title+for+magistrates,+and+might+easily+be+confounded+with+the+more+usual+designation&source=bl&ots=p8hfXhc6uG&sig=ACfU3U3bgI_fKlIf8v5GA-hCJnaxjYU_Iw&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiri8qh1P7pAhWIgVwKHfzACK8Q6AEwAHoECAMQAQ#v=snippet&q=very%20rare%20title&f=false|quote=}}</ref> και η συγκεκριμένη επιγραφή πρόκειται για την παλαιότερη αναφορά του συγκεκριμένου θεσμού επιβεβαιώνοντας έτσι την ύπαρξη του. Έκτοτε ανακαλύφθηκαν και άλλες επιγραφές με τέτοια αναφορά στην Θεσσαλονίκη και σε άλλες πόλεις της Μακεδονίας, ωστόσο η συγκεκριμένη ήταν η πρώτη που ανακαλύφθηκε και έγινε η πιο γνωστή.

Ο λίθος στον οποίο υπήρχε η επιγραφή διασώθηκε αρχικά από τον ιεραπόστολο ''Πήτερ Κρόσμπι (Peter Crosby)'', και παραδόθηκε στον Βρετανό πρόξενο ''Τζον Ε. Μπλαντ (John E. Blunt)'' το 1874 μετά την κατεδάφιση της πύλης, ενώ χάθηκε ένα μικρότερο κομμάτι του που είχε σπάσει και είχε 5 γράμματα.<ref name=":1">{{Cite journal|title=Notes on Thessalonica|url=https://www.journals.uchicago.edu/doi/pdfplus/10.1086/471904|journal=The Biblical World|date=1896|issn=0190-3578|pages=10–19|volume=8|issue=1|first=Ernest De Witt|last=Burton|accessdate=|doi=|quote=|page=14}}</ref> Στάλθηκε στο Λονδίνο, και κατέληξε στο [[Βρετανικό Μουσείο]] το 1877 όπου εκτίθεται έκτοτε.<ref>{{Cite web|url=https://www.britishmuseum.org/collection/object/G_1877-0511-1|title=block {{!}} British Museum|website=The British Museum|language=en|accessdate=2020-06-25}}</ref> Διασώζεται φωτογραφία της επιγραφής από το 1866 από τον ''Ρίτσαρντ Ουίλκινσον'' ''(Richard Wilkinson)'' -Βρετανό πρόξενο Σύρου- ενώ αποτελούσε ακόμα τμήμα της πύλης. Κατά καιρούς υπήρξαν διαφορετικές αποδόσεις της επιγραφής από συγγραφείς οι οποίες έχουν διάφορα σφάλματα, ωστόσο εν τέλει έγινε δυνατό να καθοριστεί πιστά το κείμενο βάσει ανάλυσης της φωτογραφίας της επιγραφής που διασώζεται.<ref name=":2">{{Cite journal|title=The Politarchs|url=http://www.jstor.org/stable/3153438|journal=The American Journal of Theology|date=1898|issn=1550-3283|pages=598–632|volume=2|issue=3|first=Ernest DeWitt|last=Burton}}</ref>

<small>ΠΑΤΡΑΣΚΑΙΛΟΥΚΙΟΥΠΟΝΤΙΟΥΣΕΚΟΥΝΔΟΥ</small>

<small>ΤΟΥΑΥΛΟΥΦΛΑΟΥΙΟΥΣΑΒΕΙΝΟΥΔΗΜΗΤΡΙΟΥΤΟ</small>

<small>ΥΦΑΥΣΤΟΥΔΗΜΗΤΡΙΟΥΤΟΥΝΕΙΚΟΠΟΛΕΩΣΖΩ</small>

<small>ΙΛΟΥΤΟΥΠΑΡΜΕΝΙΟΝΟΣΤΟΥΚΑΙΜΕΝΙΣΚΟΥ</small>

<small>ΓΑΙΟΥΑΓΙΛΛΗΙΟΥΠΟΤΕΙΤΟΥΤΑΜΙΟΥΤΗΣΠΟΛΕΩ</small>

<small>ΣΤΑΥΡΟΥΤΟΥΑΜΜΙΑΣΤΟΥΚΑΙΡΗΓΛΟΥ</small>

<small>ΓΥΜΝΑΣΙΑΡΧΟΥΝΤΟΣΤΑΥΡΟΥΤΟΥΑΜΜΙΑΣΚΑΙ</small>

* Μάριος Μαρίνος Χαραλάμπους - ''[httphttps://www.biblionet.gr/booktitleinfo/?titleid=101608/%CE%A7%CE%B1%CF%81%CE%B1%CE%BB%CE%AC%CE%BC%CF%80%CE%BF%CF%85%CF%82,_%CE%9C%CE%AC%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%82_%CE%9C%CE%B1%CF%81%CE%AF%CE%BD%CE%BF%CF%82/%CE%97_%CF%87%CF%81%CF%85%CF%83%CE%AE_%CF%80%CF%8D%CE%BB%CE%B7_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%94%CF%8D%CF%83%CE%B7%CF%82 Η χρυσή πύλη της Δύσης]'', 2005, ISBN 960-88776-3-6

* Γιώργος Αναστασιάδης, Ευάγγελος Χεκίμογλου - ''[httphttps://www.biblionet.gr/booktitleinfo/?titleid=65821/%CE%91%CE%BD%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%B1%CF%83%CE%B9%CE%AC%CE%B4%CE%B7%CF%82,_%CE%93%CE%B5%CF%8E%CF%81%CE%B3%CE%B9%CE%BF%CF%82_%CE%9F%CE%BB./%CE%97_%CF%87%CE%B1%CE%BC%CE%AD%CE%BD%CE%B7_%CE%95%CE%B3%CE%BD%CE%B1%CF%84%CE%AF%CE%B1_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%98%CE%B5%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%BB%CE%BF%CE%BD%CE%AF%CE%BA%CE%B7%CF%82 Η «χαμένη» Εγνατία της Θεσσαλονίκης]'', University Studio Press, 2001, ISBN 960-12-1017-2