Θεώρημα: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων
Περιεχόμενο που διαγράφηκε Περιεχόμενο που προστέθηκε
το εφτιαξα Ετικέτες: Αντικατάσταση Αναιρέθηκε μεγάλη αφαίρεση Οπτική επεξεργασία |
μ Αναστροφή της επεξεργασίας από τον 5.55.149.239 (συνεισφ.), επιστροφή στην τελευταία εκδοχή υπό Stepanps Ετικέτα: Επαναφορά |
||
Γραμμή 1:
[[Αρχείο:Pythagorean proof (1).svg|thumb|300px|right|Μια διαισθητική (όχι αξιωματική) απόδειξη του [[Πυθαγόρειο θεώρημα|πυθαγόρειου θεωρήματος]] με αναδιάταξη τεσσάρων ίσων ορθογώνιων τριγώνων.]]
Στα [[μαθηματικά]], ένα θεώρημα είναι μια πρόταση που [[μαθηματική απόδειξη|αποδεικνύεται]] με βάση προηγουμένως αποδεκτές ή αποδεδειγμένες προτάσεις όπως τα [[αξίωμα|αξιώματα]].
Στην τυπική [[μαθηματική λογική]], η έννοια '''θεώρημα''' μπορεί να ερμηνευθεί ως μια [[μαθηματική πρόταση]] που μπορεί να [[τυπική απόδειξη|παραχθεί]] σύμφωνα με τους [[συμπερασματικό σύστημα|συμπερασματικούς κανόνες]] ενός συγκεκριμένου [[τυπικό σύστημα|τυπικού συστήματος]]. Οι προτάσεις μιας [[θεωρία]]ς όπως εκφράζονται σε μια [[τυπική γλώσσα]] ονομάζονται τα ''στοιχειώδη θεωρήματά'' της, και λέγεται ότι είναι [[αλήθεια|αληθή]].
Η βασική ιδιότητα των θεωρημάτων είναι ότι παράγονται χρησιμοποιώντας ένα πεπερασμένο σύνολο από [[συμπερασματικός κανόνας|συμπερασματικούς κανόνες]] και [[αξίωμα|αξιώματα]] χωρίς επιπλέον υποθέσεις. Αυτό δεν έχει να κάνει με τη [[σημασιολογία]] της γλώσσας: η έκφραση που προκύπτει από μια παραγωγή είναι [[συντακτική συνέπεια]] όλων των εκφράσεων που προηγούνται. Στα μαθηματικά, η παραγωγή ενός θεωρήματος ερμηνεύεται συχνά ως απόδειξη της αλήθειας της έκφρασης που προκύπτει, αλλά διαφορετικά [[παραγωγικό σύστημα|παραγωγικά συστήματα]] μπορούν να δώσουν άλλες ερμηνείες, ανάλογα με το νόημα των κανόνων παραγωγής.
Οι αποδείξεις των θεωρημάτων έχουν δυο μέρη, που λέγονται '''[[υπόθεση|υποθέσεις]]''' και '''συμπεράσματα'''. Η απόδειξη ενός μαθηματικού θεωρήματος είναι ένα λογικό επιχείρημα που επιδεικνύει ότι τα συμπεράσματα είναι αναγκαία συνέπεια των υποθέσεων, με την έννοια ότι αν οι υποθέσεις είναι αληθείς, τότε και τα συμπεράσματα πρέπει επίσης να είναι αληθή, χωρίς περαιτέρω υποθέσεις. Η έννοια του θεωρήματος είναι επομένως θεμελιωδώς ''[[συμπερασματικά]]'', σε αντίθεση με την έννοια μιας επιστημονικής [[θεωρία]]ς, η οποία είναι [[εμπειρικός|εμπειρική]].
==Τρόπος έκφρασης==
Αν και μπορούν να γραφούν σε τελείως συμβολική μορφή με χρήση, για παράδειγμα, του [[προτασιακός λογισμός|προτασιακού λογισμού]], τα θεωρήματα πιο συχνά γράφονται σε φυσική γλώσσα όπως π.χ. τα [[Ελληνική γλώσσα|Ελληνικά]] ή τα [[Αγγλική γλώσσα|Αγγλικά]]. Το ίδιο ισχύει και για τις αποδείξεις, που συχνά εκφράζονται ως λογικά οργανωμένα και καθαρά διατυπωμένα, άτυπα επιχειρήματα που σκοπό έχουν να δείξουν ότι μπορεί να κατασκευαστεί μια τυπική συμβολική απόδειξη. Τέτοια επιχειρήματα είναι τυπικά πιο εύκολα να ελεγχθούν από τα αμιγώς συμβολικά. Πράγματι, πολλοί μαθηματικοί θα εξέφραζαν προτίμηση για μια απόδειξη που όχι μόνο δείχνει την εγκυρότητα ενός θεωρήματος, αλλά επίσης εξηγεί με κάποιο τρόπο ''γιατί'' είναι προφανώς αλήθεια. Σε κάποιες περιπτώσεις μια εικόνα αρκεί για να αποδείξει ένα θεώρημα.
Λόγω του ότι τα θεωρήματα βρίσκονται στον πυρήνα των μαθηματικών, είναι επίσης κεντρικά και στην αισθητική τους. Θεωρήματα συχνά περιγράφονται ως ''προφανή'', ή ''δύσκολα'' ή ''βαθιά'', ή ακόμα και ''όμορφα''. Οι υποκειμενικές αυτές κρίσεις ποικίλουν όχι μόνο από άτομο σε άτομο, αλλά επίσης και με το χρόνο. Για παράδειγμα, καθώς μια απόδειξη απλοποιείται ή κατανοείται καλύτερα, ένα θεώρημα που ήταν κάποτε δύσκολο μπορεί να γίνει προφανές. Από την άλλη, ένα βαθύ θεώρημα μπορεί να τεθεί με απλό τρόπο, αλλά η απόδειξή του μπορεί να εμπεριέχει εκπληκτικές και ευφυείς συνδέσεις μεταξύ απομακρυσμένων περιοχών των μαθηματικών. Το [[τελευταίο θεώρημα του Φερμά]] είναι ένα πολύ γνωστό παράδειγμα ενός τέτοιου θεωρήματος.
== Τυπικές και άτυπες έννοιες ==
Στη [[λογική]], τα περισσότερα θεωρήματα έχουν τη μορφή [[υποθετικός προσδιορισμός|υποθετικών προσδιορισμών]]: ''αν Α, τότε Β''. Ένα τέτοιο θεώρημα δεν ισχυρίζεται ότι το ''Β'' είναι πάντα αληθές, παρά μόνο ότι το ''Β'' θα πρέπει να ισχύει αν και το ''Α'' είναι αληθές. Σ' αυτή την περίπτωση το ''Α'' λέγεται η '''[[υπόθεση]]''' του θεωρήματος (εδώ η ''υπόθεση'' είναι τελείως διαφορετική από μια [[εικασία]]) και ''Β'' το '''συμπέρασμα'''. Το θεώρημα «Αν ''n'' είναι άρτιος [[φυσικός αριθμός]], τότε ο ''n/2'' είναι φυσικός αριθμός» είναι ένα τυπικό παράδειγμα, στο οποίο η υπόθεση είναι ότι το ''n'' είναι άρτιος φυσικός αριθμός, και το συμπέρασμα είναι ότι το ''n/2'' είναι επίσης φυσικός αριθμός.
Για να είναι δυνατό να αποδειχθεί, ένα θεώρημα θα πρέπει να είναι δυνατό να εκφραστεί ως μια ακριβής, τυπική πρόταση. Παρ' όλα αυτά, τα θεωρήματα εκφράζονται συνήθως σε φυσική γλώσσα αντί σε κάποια τελείως συμβολική μορφή, με την πρόθεση ότι ο αναγνώστης μπορεί να παράγει την τυπική διατύπωση από την άτυπη. Επιπλέον, υπάρχουν συχνά υποθέσεις που κατανοούνται από τα συμφραζόμενα, χωρίς να διατυπώνονται ρητά.
[[Αρχείο:4CT Non-Counterexample 1.svg|frame|right|Επίπεδος χάρτης με πέντε χρώματα έτσι ώστε ποτέ δύο περιοχές με το ίδιο χρώμα δεν συνορεύουν. Είναι δυνατό να χρωματιστεί αντίστοιχα με μόνο τέσσερα χρώματα. Το [[θεώρημα τεσσάρων χρωμάτων]] διατυπώνει ότι τέτοια χρωματίσματα είναι δυνατά για κάθε επίπεδο χάρτη, αλλά κάθε γνωστή απόδειξη περιλαμβάνει υπολογιστική αναζήτηση που είναι υπερβολικά χρονοβόρα να ελεγχθεί με το χέρι.]]
Συχνά στα μαθηματικά επιλέγεται ένας αριθμός υποθέσεων που θεωρούνται αληθείς σε μια δεδομένη θεωρία, και στη συνέχεια λέγεται ότι η θεωρία αποτελείται από όλα τα θεωρήματα που αποδεικνύονται με αυτές τις υποθέσεις. Στην περίπτωση αυτή οι υποθέσεις που απαρτίζουν τη θεμελιακή αυτή βάση, λέγονται [[αξίωμα|αξιώματα]] (ή αιτήματα) της θεωρίας. Το γνωστικό πεδίο των μαθηματικών που μελετά τα τυπικά αξιωματικά συστήματα και τις αποδείξεις που μπορούν να γίνουν εντός τους, λέγεται [[θεωρία αποδείξεων]].
Ορισμένα θεωρήματα είναι ''προφανή,'' με την έννοια ότι έπονται από ορισμούς, αξιώματα, και άλλα θεωρήματα με προφανή τρόπο, και οι αποδείξεις τους δεν περιέχουν ιδιαίτερα εκπληκτικούς και ενδιαφέροντες συλλογισμούς. Κάποια άλλα λέγονται ''βαθειά'': οι αποδείξεις τους μπορεί να είναι εκτεταμένες και δύσκολες, να χρησιμοποιούν περιοχές των μαθηματικών που θεωρούνται μακρινές από τη διατύπωση του θεωρήματος, ή να καταδεικνύουν εκπληκτικές διασυνδέσεις μεταξύ απομακρυσμένων κλάδων των μαθηματικών.<ref>Βλ. [http://mathworld.wolfram.com/DeepTheorem.html Deep Theorem].</ref> Ένα θεώρημα μπορεί να είναι απλό στη διατύπωσή του, αλλά να έχει βαθιά απόδειξη. Κλασσικό παράδειγμα είναι το [[τελευταίο θεώρημα του Φερμά]], και υπάρχει πλήθος άλλων παραδειγμάτων από απλά, αλλά δύσκολα θεωρήματα στη [[θεωρία αριθμών]] και τη [[συνδυαστική]], ανάμεσα σε άλλες περιοχές.
Υπάρχουν κάποια θεωρήματα για τα οποία υπάρχει γνωστή απόδειξη, αλλά αυτή δεν είναι δυνατό να γραφεί εύκολα. Τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι το [[θεώρημα τεσσάρων χρωμάτων]] και η [[εικασία του Κέπλερ]]. Και τα δύο γνωρίζουμε ότι ισχύουν, ανάγοντάς τα σε υπολογιστική αναζήτηση, που στη συνέχεια επαληθεύεται με κάποιο πρόγραμμα υπολογιστή. Αρχικά, πολλοί μαθηματικοί δεν αποδεχόντουσαν αυτή τη μορφή απόδειξης, αλλά τα τελευταία χρόνια έχει γίνει περισσότερο αποδεκτή. Ο μαθηματικός [[Ντόρον Ζάιλμπέργκερ]] έχει φτάσει να ισχυριστεί ότι αυτά είναι πιθανώς τα μόνα μη προφανή αποτελέσματα που έχουν ποτέ αποδειχθεί από μαθηματικούς.<ref>[http://www.math.rutgers.edu/~zeilberg/Opinion51.html Doron Zeilberger's 51st Opinion<!-- Αυτόματα δημιουργημένος τίτλος -->]</ref> Πολλά μαθηματικά θεωρήματα μπορούν να αναχθούν σε σαφείς υπολογισμούς, όπως οι πολυωνυμικές ταυτότητες, οι τριγωνομετρικές ταυτότητες, και οι υπεργεωμετρικές ταυτότητες<ref>Petkovsek et al. 1996.</ref>
== Ορολογία ==
Τα θεωρήματα συχνά υποδηλώνονται από αρκετούς άλλους όρους. Η ίδια η ετικέτα '''''Θεώρημα''''' φυλάσσεται για τα σημαντικότερα αποτελέσματα, ενώ τα αποτελέσματα που είναι λιγότερο σημαντικά ή διακρίνονται με άλλους τρόπους ονομάζονται από την ακόλουθη ορολογία:
* Η '''''[[Πρόταση (μαθηματικά)|πρόταση]]''''' είναι μία δήλωση που δεν συνδέεται με κάποιο συγκεκριμένο θεώρημα. Αυτός ο όρος μερικές φορές υπονοεί για μια δήλωση ότι έχει απλή απόδειξη ή ότι είναι βασική συνέπεια ενός ορισμού που χρειάζεται να δηλωθεί αλλά είναι αρκετά εμφανής ώστε να μην χρειάζεται απόδειξη. Η λέξη ''[[Πρόταση (μαθηματικά)|πρόταση]]'' μερικές φορές χρησιμοποιείται για το δηλωτικό μέρος ενός θεωρήματος.
* Το '''''[[Λήμμα (μαθηματικά)|λήμμα]]''''' είναι ένα "προθεώρημα", μία δήλωση που σχηματίζει μέρος της απόδειξης ενός μεγαλύτερου θεωρήματος. Η διάκριση μεταξύ των θεωρημάτων και των λημμάτων είναι μάλλον αυθαίρετη, μιας και το μείζον αποτέλεσμα του ενός [[μαθηματικός|μαθηματικού]] είναι η ελάσσων αξίωση ενός άλλου. Το [[Λήμμα του Γκάους (πολυώνυμο)|Λήμμα του Γκάους]] και το [[Λήμμα του Ζορν]], για παράδειγμα, είναι αρκετά ενδιαφέροντα ώστε μερικοί συγγραφείς να τα παρουσιάζουν χωρίς να έχουν πρόθεση να τα χρησιμοποιήσουν στην απόδειξη κάποιου θεωρήματος.
* Το '''''[[πόρισμα]]''''' είναι μια πρόταση που συνεπάγεται με μικρή ή και καθόλου απόδειξη από ένα άλλο θεώρημα ή ορισμό. Αυτό σημαίνει ότι η πρόταση ''Β'' είναι πόρισμα της πρότασης ''Α'' αν η ''Β'' μπορεί γρήγορα να συναχθεί από την ''Α''.
* Η '''''Αξίωση''''' (ή '''''αίτημα''''') είναι ένα απαραίτητο ή ανεξάρτητα ενδιαφέρον αποτέλεσμα που μπορεί να είναι μέρος της απόδειξης μιας άλλης δήλωσης. Παρά το όνομα, οι αξιώσεις πρέπει να αποδειχθούν.
Υπάρχουν και άλλοι όροι, που χρησιμοποιούνται λιγότερο συχνά, οι οποίοι προσδίδονται συμβατικά σε αποδεδειγμένες δηλώσεις, έτσι ώστε ορισμένα θεωρήματα να αναφέρονται με ιστορικά ή συνηθισμένα ονόματα. Για παράδειγμα:
* '''''[[Ταυτότητα (μαθηματικά)|Ταυτότητα]]''''', που χρησιμοποιείται για θεωρήματα τα οποία δηλώνουν μια ισότητα μεταξύ δύο μαθηματικών εκφράσεων. Παραδείγματα αποτελούν η [[Ταυτότητα του Όιλερ]] και η [[Ταυτότητα του Βαντερμόντ]].
* '''''Κανόνας''''', που χρησιμοποιείται για ορισμένα θεωρήματα, όπως ο [[Κανόνας του Μπαίυες]] και ο [[Κανόνας του Κράμερ]], που αποδεικνύουν χρήσιμους τύπους.
* '''''[[Νόμοι της επιστήμης|Νόμος]]'''''. Παράδειγμα αποτελούν ο [[Νόμος των μεγάλων αριθμών]], ο [[Νόμος των συνημιτόνων]] και ο [[Νόμος μηδέν-ένα του Κολμογκόροφ]].<ref>Η λέξη ''[[Νόμοι της επιστήμης|νόμος]]'' μπορεί επίσης να παραπέμπει σε ένα [[αξίωμα]], ένα [[Κανόνας συμπερασμού|κανόνα συμπερασμού]] ή, στην [[Θεωρία πιθανοτήτων]], μία [[κατανομή πιθανότητας]].</ref>
* '''''[[Αρχή]]'''''. Παραδείγματα αποτελούν η [[Αρχή του Χαρνάκ]], η [[Αρχή του ελαχίστου άνω φράγματος]], και η [[Αρχή της θυρίδας]].
* Το '''''[[Αντιστροφή (λογική)|Αντίστροφο]]''''' ενός άλλου θεωρήματος. Για παράδειγμα, αν ένα θεώρημα δηλώνει ότι το ''Α'' έχει σχέση με το ''Β'', τότε το αντίστροφό του θα δήλωνε ότι το ''Β'' έχει σχέση με το ''Α''. Το αντίστροφο ενός θεωρήματος δεν είναι απαραιτήτως πάντα αληθές.
Λίγα πασίγνωστα θεωρήματα έχουν ακόμα πιο ιδιοσυγκρατικά ονόματα. Ο '''[[Αλγόριθμος διαίρεσης]]''' είναι ένα θεώρημα που εκφράζει το αποτέλεσμα της [[διαίρεση]]ς στους [[Φυσικοί αριθμοί|φυσικούς αριθμούς]] και τους γενικότερους [[Δακτύλιος (άλγεβρα)|δακτυλίους]]. Το '''[[Παράδοξο των Μπάναχ και Τάρσκι|Παράδοξο των Μπανάχ–Τάρσκι]]''' είναι ένα θεώρημα στη [[Θεωρία μέτρου]] του οποίου το αποτέλεσμα αποτελεί [[παράδοξο]] καθώς βρίσκεται σε αντίθεση με την κοινή διαίσθηση για τον [[Όγκος|όγκο]] στον τρισδιάστατο [[Χώρος|χώρο]].
Μία μη-αποδεδειγμένη δήλωση που πιστεύεται πως είναι αληθής καλείται '''''[[εικασία]]''''' (ή ενίοτε '''''υπόθεση''''', αλλά με διαφορετικό νόημα από το παραπάνω). Για να θεωρηθεί εικασία, μια δήλωση πρέπει συνήθως να προταθεί δημόσια, οπότε το όνομα του ατόμου που έκανε την πρόταση μπορεί να προσκολληθεί στην εικασία, όπως με την [[Εικασία του Γκόλντμπαχ]]. Άλλες διάσημες εικασίες αποτελούν η [[Εικασία του Κόλλατζ]] και η [[Υπόθεση του Ρίμαν]].
== Παραπομπές ==
| |||