Ελληνική Επανάσταση του 1821: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

|}

 

 

Κατά την κυρίαρχη ιστοριογραφική άποψη, η αφετηρία του ελληνικού εθνικού κινήματος χρονολογείται στην τελευταία δεκαετία του 18ου και την πρώτη του 19ου αιώνα, όταν υπό την επίδραση των ιδεολογικών και πολιτικών μηνυμάτων της [[Γαλλική Επανάσταση|Γαλλικής Επανάστασης]] και των [[Ναπολεόντειοι πόλεμοι|Ναπολεόντειων πολέμων]] εμφανίστηκε το αίτημα για ίδρυση ανεξάρτητου αλλά και ευνομούμενου, κατά τα σύγχρονα πρότυπα, ελληνικού εθνικού κράτους.<ref>{{harvnb|Κολιόπουλος|2000|p=46-8}}</ref> Πρόκειται για το πρώτο [[εθνικισμός|εθνικό]] κίνημα που εμφανίστηκε στην ανατολική Ευρώπη και σε μη [[Χριστιανισμός|χριστιανικό]] περιβάλλον, εκείνο της [[Οθωμανική αυτοκρατορία|Οθωμανικής αυτοκρατορίας]], η ισχύς της οποίας την περίοδο αυτή μειωνόταν, καθώς δεν κατάφερνε να συμβαδίσει με τον εκσυγχρονισμό άλλων κρατών.<ref>{{harvnb|Clogg|2013}}</ref>

=== Η Φιλική Εταιρεία ===

{{κύριο|Φιλική Εταιρεία}}

 

Ακολουθώντας την τακτική των εθνικών κινημάτων της εποχής, αρχικά ιδρύθηκαν ανάμεσα στους [[Έλληνες]] της διασποράς, αλλά και στα ελληνικά εδάφη ''εταιρείες'', συνωμοτικές οργανώσεις, με σκοπούς εθνικούς, κυρίως πολιτιστικούς και εκπαιδευτικούς, τη διάδοση, δηλαδή, της παιδείας στους υπόδουλους Έλληνες, όπως το [[Ελληνόγλωσσο Ξενοδοχείο]] το [[1809]] στο [[Παρίσι]] και η [[Φιλόμουσος Εταιρεία Αθηνών|Φιλόμουσος Εταιρεία των Αθηνών]] το [[1813]] και της [[Φιλόμουσος Εταιρεία Βιέννης|Βιέννης]] το [[1814]]{{ref|filomousos}}. Οι οργανώσεις αυτές αποτέλεσαν τον προθάλαμο για τη δημιουργία φιλελεύθερης πολιτικής οργάνωσης.<ref>{{harvnb|Παναγιωτόπουλος|2003|p=10-12}}, {{harvnb|Παπαγεωργίου|2005|p=84}}</ref>

Το [[1814]] τρεις ριζοσπάστες έμποροι μεσαίας οικονομικής εμβέλειας, ο [[Νικόλαος Σκουφάς]], ο [[Αθανάσιος Τσακάλωφ]] και ο [[Εμμανουήλ Ξάνθος]], ίδρυσαν στην [[Οδησσός|Οδησσό]] της [[Ρωσική Αυτοκρατορία|Ρωσίας]] τη [[Φιλική Εταιρεία]], μια μυστική και παράνομη οργάνωση στα πρότυπα των [[Ελευθεροτεκτονισμός|μασονικών]] στοών<ref>Απομνημονεύματα περί της Φιλικής Εταιρίας υπό Εμμανουήλ Ξάνθου, Αθήναι εκ του τυπογράφου Α. Γκάρπολα 1845, σελ. 2,3</ref>, που είχε ως στόχο τη συγκέντρωση πόρων και τη δημιουργία δομών για την κήρυξη επανάστασης για την ίδρυση ανεξάρτητου εθνικού κράτους. Σε αντίθεση με τις πολλές [[Κατάλογος ελληνικών εξεγέρσεων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία|εξεγέρσεις]] που είχαν λάβει χώρα κατά τη [[Τουρκοκρατία|διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας]] στον κατακτημένο ελληνικό χώρο, οι οποίες συνδέονταν με πολιτικά σχέδια μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων, η επανάσταση που σχεδίαζαν οι Φιλικοί επρόκειτο να είναι αυτοδύναμη επανάσταση των Ελλήνων.<ref>{{harvnb|Παναγιωτόπουλος|2003|p=9-10}}. Για προβλήματα σχετικά με το χρόνο και την ύπαρξη πράξης σύστασης της Εταιρείας, βλ. {{harvnb|Σβολόπουλος|2001}}</ref> Το εθνικοαπελευθερωτικό εγχείρημα είχε να αντιμετωπίσει το ότι η Εκκλησία και οι τοπικές ηγετικές ομάδες του ελληνικού κόσμου, οι [[Φαναριώτες]], οι [[αρματολοί]] και οι [[προεστοί]], ήταν ενταγμένες στο οθωμανικό σύστημα εξουσίας, ενώ οι μη εγγράμματες μάζες δε συμμερίζονταν τις εθνικές ιδέες των διανοούμενων της διασποράς.<ref>{{harvnb|Clogg|2013|}}, {{harvnb|Κολιόπουλος|2000|p=64}}</ref> Τα πρώτα δύο χρόνια από την ίδρυσή της το έργο της Εταιρείας ήταν στάσιμο και λίγα μόνο μέλη προστέθηκαν στην οργάνωση, όπως ο λόγιος [[Άνθιμος Γαζής]], που έγινε μέλος της ''Αόρατης Αρχής'', δεκαμελούς οργάνου που διηύθυνε την οργάνωση.<ref>{{harvnb|Παναγιωτόπουλος|2003|p=16-7}}, {{harvnb|Παπαγεωργίου|2005|p=85-6}}, {{harvnb|Κρεμμυδάς|1976-1977|p=33}}</ref>

 

 

Μετά τη λήξη των [[Ναπολεόντειοι πόλεμοι|Ναπολεόντειων πολέμων]], ωστόσο, και την ειρήνευση της [[Μεσόγειος|Μεσογείου]] οι ευρωπαϊκοί [[εμπορικός στόλος|στόλοι]] ανέκτησαν τη θέση τους στο εμπόριο και η κρίση της ελληνικής [[Εμπορικό πλοίο|εμπορικής ναυτιλίας]], που είχε ξεκινήσει το 1812, προσέλαβε μεγάλες διαστάσεις.<ref>{{harvnb|Κρεμμυδάς|1976-1977|p=23}}, {{harvnb|Κρεμμυδάς|2002|p=74}}</ref> Η διακοπή των εμπορικών και ναυτιλιακών δραστηριοτήτων που είχαν ανθίσει το προηγούμενο διάστημα επηρέασε τόσο τους Έλληνες των παροικιών όσο και της αυτοκρατορίας, καθώς η κρίση επεκτάθηκε στις οικονομικές δραστηριότητες που ήταν συνδεδεμένες με την εμπορική ναυτιλία, οδηγώντας ολόκληρες κοινωνικές ομάδες σε αδιέξοδο: συσσωρευμένα εφοπλιστικά κεφάλαια παρέμειναν ανενεργά, ενώ ναυτικοί, τεχνίτες και βιοτέχνες έμειναν άνεργοι ή αναγκάστηκαν να αναζητήσουν εργασία στην αγροτική παραγωγή ως [[κολίγοι]].<ref>{{harvnb|Κρεμμυδάς|2002|p=75-6, 81}}, {{harvnb|Κρεμμυδάς|1976-1977|p=29-30}}</ref>

 

 

Από το 1818, πρώτη χρονιά της μεγάλης κρίσης στην εμπορική ναυτιλία, τα μέλη της Εταιρείας αυξήθηκαν αλματωδώς. Τη χρονιά εκείνη τα μέλη της ''Αρχής'' συγκεντρώθηκαν στην [[Κωνσταντινούπολη]] και ανέθεσαν σε απεσταλμένους τους, τους «Αποστόλους», περιοδείες για τη συλλογή πληροφοριών και τη μύηση νέων μελών.<ref>{{harvnb|Παναγιωτόπουλος|2003|p=23-4}}, {{harvnb|Παπαγεωργίου|2005|p=86}}, {{harvnb|Κρεμμυδάς|1976-1977|p=33}}</ref> Εκμεταλλευόμενοι μια μακραίωνη παράδοση χρησμολογιών και τη διάδοση των [[Μεσσιανισμός|μεσσιανικών]] αντιλήψεων στις παραδοσιακές [[Ορθοδοξία|ορθόδοξες]] κοινότητες των [[Περιοχές της αρχαίας Ελλάδας|ελληνικών χωρών]], οι Φιλικοί άφηναν να δημιουργηθεί η εντύπωση ότι διέθεταν τη στήριξη της [[Ρωσία]]ς· οικειοποιήθηκαν το μεσσιανικό λόγο και χρησιμοποίησαν εκκοσμικευμένη την έννοια της [[Ανάσταση του Χριστού|Ανάστασης]]. Έτσι, διευκολύνθηκε η ανάπτυξη ενός απελευθερωτικού ήθους ανάμεσα στα παραδοσιακά ορθόδοξα στρώματα, όπως οι [[προεστοί]], οι κλεφταρματολοί, οι κληρικοί και οι χωρικοί, και η υιοθέτηση από μέρους τους του κλασικιστικού μύθου περί καταγωγής από τους [[αρχαίοι Έλληνες|αρχαίους Έλληνες]] και του [[νεωτερικότητα|νεωτερικού]] επαναστατικού προγράμματος.<ref>{{harvnb|Hatzopoulos|2009|p=82-3, 86-8, 90}}</ref> Προσβλέποντας στη ρωσική βοήθεια, ανταποκρίθηκαν θετικά οι προεστοί της Πελοποννήσου και ο [[μπέης]] της [[Μάνη]]ς, [[Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης]].<ref>{{harvnb|Παναγιωτόπουλος|2003|p=29}}</ref> Η Φιλική Εταιρεία γνώρισε ιδιαίτερη επιτυχία στους κλεφταρματολούς που βρίσκονταν στα [[Επτάνησα]] και τη Ρωσία. Εκεί είχαν βρει καταφύγιο την πρώτη δεκαετία του 19ου αιώνα [[κλέφτες]] κυνηγημένοι από την [[Πελοπόννησος|Πελοπόννησο]], όπως ο [[Θεόδωρος Κολοκοτρώνης]], και [[αρματολοί]] εκδιωγμένοι από τον [[Αλή Πασάς|Αλή Πασά]].<ref>{{harvnb|Stathis|2007|p=171}}</ref> Μη γνωρίζοντας άλλα επαγγέλματα απο αυτά του πολεμιστή και του ποιμένα, είχαν στρατολογηθεί σε ευρωπαϊκούς στρατούς, απασχόληση που, ωστόσο, εξέλιπε με το τέλος των [[Ναπολεόντειοι πόλεμοι|Ναπολεόντειων πολέμων]].<ref name=":8">{{harvnb|Stathis|2007|p=173-5}}</ref> Την περίοδο αυτή ήλθαν σε επαφή με τους Φιλικούς, που προωθούσαν επαναστατικές ιδέες, οργανώθηκαν στην Εταιρεία και συνεισέφεραν σημαντικά στην παρασκευή της Επανάστασης, κάποιοι από αυτούς και ως «Απόστολοι».<ref name="Stathis 2007 168, 176">{{harvnb|Stathis|2007|p=168, 176}}</ref>

 

=== Η προετοιμασία της επανάστασης ===

 

Μετά την ανάληψη της αρχηγίας της Εταιρείας ο Υψηλάντης πήρε διετή άδεια και αναχώρησε από την [[Πετρούπολη]] αρχικά για τη [[Μόσχα]] και έπειτα την [[Οδησσός|Οδησσό]], συγκεντρώνοντας μεγάλα χρηματικά ποσά από πλούσιους εμπόρους και οργανώνοντας την επικείμενη εξέγερση.<ref>{{harvnb|Παναγιωτόπουλος|2003|p=29-30}}</ref> Τον Οκτώβριο του 1820 βρέθηκε στο [[Ισμαήλι]] της [[Βεσσαραβία]]ς, όπου μετά από διαβουλεύσεις της Αρχής, καταστρώθηκε το σχέδιο της εξέγερσης, κέντρο της οποίας θα ήταν η Πελοπόννησος. Το «Σχέδιον Γενικόν» των Φιλικών πρόβλεπε λαϊκή εξέγερση στην Κωνσταντινούπολη και πυρπόληση του οθωμανικού στόλου, μετάβαση του Υψηλάντη στη Μάνη και εξέγερση στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, για λόγους αντιπερισπασμού. Υπήρχε ακόμη πρόβλεψη για συμμαχία με [[Σερβία|Σέρβους]] και [[Βουλγαρία|Βουλγάρους]].<ref>{{harvnb|Παναγιωτόπουλος|2003|p=30}}</ref> Για την εφαρμογή της απόφασης και την προετοιμασία της καθόδου του Υψηλάντη στάλθηκε στην Πελοπόννησο ο [[αρχιμανδρίτης]] Γρηγόριος Δικαίος, γνωστός και ως [[Παπαφλέσσας]],<ref>{{harvnb|Παναγιωτόπουλος|2003|p=31}}</ref> και υπεύθυνος<ref>[https://www.matia.gr/7/78/7806/7806_1_03.html Αμαλία Κ. Ηλιάδη, "''Η Φιλική εταιρεία και η επανάσταση του 1821''"]</ref> μαζί με τον [[Αναγνωσταράς|Αναγνωσταρά]] για την [[Μεσσηνία]].

=== Η επανάσταση στη Μολδοβλαχία ===

{{κύριο|Ελληνική επανάσταση στη Μολδοβλαχία}}

 

Η επανάσταση κηρύχτηκε την 21η Φεβρουαρίου 1821 στο [[Γκαλάτσι]] από το [[Δημήτριος Αργυρόπουλος|Δημήτριο Αργυρόπουλο]] (τότε πρόξενο της [[Ρωσία]]ς), όπου ο [[Βασίλειος Καραβίας]] εξουδετέρωσε την [[Οθωμανική Αυτοκρατορία|Οθωμανική]] φρουρά. Πρώτη επίσημη πολεμική πράξη της επανάστασης ήταν η διάβαση του ποταμού [[Προύθος|Προύθου]], στη [[Μολδαβία]] από τον Υψηλάντη στις [[22 Φεβρουαρίου]] [[1821]] και η είσοδός του στο [[Ιάσιο]]. Στις [[24 Φεβρουαρίου]] ο Υψηλάντης εξέδωσε την προκήρυξη με τον τίτλο [[s:Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος|"Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος"]], το ιδεολογικό μανιφέστο της επανάστασης, με την οποία βεβαίωνε τους Έλληνες ότι "μια κραταιά δύναμις" ήταν έτοιμη να βοηθήσει τον αγώνα τους και τους καλούσε να πάρουν τα όπλα υπέρ των Δικαιωμάτων και της ελευθερίας τους, μιμούμενοι τους άλλους Ευρωπαϊκούς λαούς.<ref>{{cite news |title=Το ιδεολογικό στίγμα του 1821 |first=Βασίλης |last=Κρεμμυδάς |newspaper=Τα Νέα |date= 2011-03-24|url= http://www.tanea.gr/ellada/article/?aid=4623914|archiveurl= https://web.archive.org/web/20130207123937/http://www.tanea.gr/ellada/article/?aid=4623914|archivedate= 2013-02-07|accessdate=2012-10-15}}</ref> Ο Υψηλάντης, με την προκήρυξή του, στόχευε εξ' αρχής στο να προκαλέσει ανταγωνισμό μεταξύ των τότε μεγάλων δυνάμεων με αφορμή το ελληνικό ζήτημα, έτσι ώστε, τελικά, να ωφεληθεί η ίδια η επανάσταση<ref>Βασίλης Κρεμμυδάς, "Σύντομη ιστορία του ελληνικού κράτους", έκδοση "Καλλιγράφος" (2012), σελ. 52</ref>. Την [[1 Μαρτίου]] ξεκίνησε την πορεία του προς τη [[Βλαχία]], αφού ενώθηκε με τα τμήματα του [[Γεωργάκης Ολύμπιος|Γεωργάκη Ολύμπιου]], του [[Ιωάννης Φαρμάκης|Ιωάννη Φαρμάκη]] και πολλών Ελλήνων εθελοντών. Μαζί με τον [[Ιερός Λόχος (1821)|Ιερό Λόχο]] που είχε συγκροτηθεί από 500 περίπου σπουδαστές των σχολών των πριγκιπάτων, η στρατιωτική δύναμη του Υψηλάντη έφτανε τους 7.000, μεταξύ των οποίων ήταν Βαλκάνιοι γείτονες (Σέρβοι, Βούλγαροι, Αρβανίτες).

Στα πριγκιπάτα η επανάσταση εξαπλώθηκε με επιτυχία. Οι Ρουμάνοι σύμμαχοι ήταν συσπειρωμένοι γύρω από τον εθνικό τους ηγέτη, συνεργάτη των Φιλικών Τούντορ (Θεόδωρος) [[Τούντορ Βλαντιμιρέσκου|Βλαντιμιρέσκου]], που είχε κηρύξει επανάσταση ένα μήνα πριν ο Υψηλάντης περάσει τον Προύθο. Στις [[21 Μαρτίου]] ο Βλαντιμιρέσκου με 6.000 πεζούς και 2.500 ιππείς κατέλαβε το [[Βουκουρέστι]] μέσα σ' ένα κλίμα γενικού ενθουσιασμού του πληθυσμού και ακολούθησε ο Υψηλάντης που μπήκε στην πόλη με τον στρατό του στις [[27 Μαρτίου]]. Όλα έδειχναν ότι τα δύο κινήματα, θα συνεργάζονταν για την επιτυχία της εξέγερσης όμως για ποικίλους λόγους αυτό δεν έγινε{{παραπομπή}}.

 

 

Σε διεθνές (ευρωπαϊκό) επίπεδο η είδηση για εξέγερση στα πριγκιπάτα από τον Υψηλάντη δεν έγινε ευνοϊκά δεκτή από τις ισχυρές δυνάμεις της εποχής και μετά από μια σειρά διπλωματικών διεργασιών (Αγγλία, Αυστρία) και πιέσεων ο τσάρος της [[Ρωσία]]ς Αλέξανδρος αποκήρυξε τελικά την εξέγερση και ο [[Πατριάρχης Γρηγόριος Ε']] της [[Κωνσταντινούπολη]]ς [[s:Συνοδικός αφορισμός των Ελλήνων επαναστατών|αφόρισε]] τον Υψηλάντη και κάλεσε τον πληθυσμό να μείνει υπάκουος στο καθεστώς. Τα γεγονότα αυτά επηρέασαν το κίνημα στις ηγεμονίες και από το σημείο αυτό και μετά λανθασμένες επιλογές από το ελληνικό και ρουμανικό στρατόπεδο έφεραν την τελική αποτυχία της εξέγερσης στα πριγκιπάτα.

Στην Πελοπόννησο γίνονταν προετοιμασίες για την Επανάσταση από το 1818 με την κατήχηση στη Φιλική Εταιρεία ηγετικών προσωπικοτήτων όπως ο επίσκοπος Π.Πατρών Γερμανός, ο Ι. Παπαδιαμαντόπουλος, ο Π. Αρβάλης και άλλοι. Οι δραστηριότητες για την οργάνωση πολιτικής Επιτροπής και τη συγκέντρωση χρημάτων γινόταν υπό το πρόσχημα της ίδρυσης κάποιας «''επιστημονικής σχολής''». Το ίδιο πρόσχημα χρησιμοποιήθηκε και σε άλλα μέρη της Ελλάδας και στη Βλαχία. Μυημένος στο εγχείρημα ήταν και ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε’ ο οποίος σε επιστολές του προς τον Πετρόμπεη και τους καπετάνους της Μάνης επαινεί τη συγκρότηση «''ελληνομουσείου''». Σώζεται ιδιόγραφος κατάλογος του Γερμανού με τα ονόματα των προεστών και τις συνεισφορές τους υπέρ της «κοινής επιστημονικής σχολής». Ο Γερμανός και ο Γ. Σισίνης συνεισφέρουν το ετήσιο εισόδημα δύο ακινήτων. Το θέμα της δημιουργίας κοινού ταμείου συζητήθηκε και στην μυστική συνέλευση της Βοστίτσας στα τέλη Ιανουαρίου 1821. Λόγω αυτών των ενεργειών, ο ερευνητής της ιστορίας της Πελοποννήσου [[Τάσος Γριτσόπουλος]] θεωρεί μύθο τη λεγόμενη διστακτικότητα των προκρίτων για συμμετοχή στην Επανάσταση.<ref>Γριτσόπουλος Αθ. Τάσος, «Κατάλογος συνδρομητών Πελοποννησίων εις την μελετωμένην κοινήν επιστημονικήν Σχολήν», ''Πελοποννησιακά'', τομ. Η΄ (1971), σ. 476-481.</ref> Και νεώτερες μελέτες (αρχές 21ου αιώνα) δείχνουν ότι παρά τις διαφωνίες, στη Βοστίτσα έγινε αποδεκτό το σχέδιο που είχε εκπονηθεί στη Βλαχία, δηλαδή έναρξη της Επανάστασης στην Πελοπόννησο με την άφιξη του Αλ. Υψηλάντη στη Μάνη.<ref>[http://history.ionio.gr/download.php?f=ahf_ionios_logos/il_05_08.pdf Διονύσης Τζάκης, «H εφορία της Φιλικής Εταιρείας στην Πελοπόννησο: Σκέψεις για τη συμμετοχή τοπικών ηγετικών ομάδων στο εθνικό κίνημα»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151104152508/http://history.ionio.gr/download.php?f=ahf_ionios_logos%2Fil_05_08.pdf |date=2015-11-04 }}. Παρουσίαση στο Διεθνές Συνέδριο "Επαναστατική δράση και μυστικές εταιρείες στη νεότερη Ευρώπη - Φιλική Εταιρεία", οργάνωση: Παν/μιο Ιωαννίνων & Δήμος Σκουφά. Κομπότι - Άρτα, 26-27 Ιουλίου 2014.</ref>

 

 

Την [[1 Μαρτίου]] ξεκίνησε από την [[Κωνσταντινούπολη]] με προορισμό τη [[Μάνη]], μετά από ενέργειες του Φιλικού [[Εμμανουήλ Ξάνθος|Ξάνθου]], ένα πλοίο φορτωμένο με όπλα και προκηρύξεις για την εξέγερση. Το πλοίο αυτό κατέπλευσε περί τα μέσα Μαρτίου κρυφά στο [[Λιμένι Οιτύλου]], ή κατ΄ άλλους στις [[Κιτριές Μεσσηνίας]] απ΄ όπου και παρελήφθη ασφαλώς το φορτίο του. Η δε είδηση της εξέγερσης στη Μολδοβλαχία είχε ήδη προηγηθεί. Από το πρώτο δεκαήμερο του Μαρτίου όλη η ανατολική Μάνη είχε τεθεί σε εμπόλεμη κατάσταση, όπως αυτό μαρτυρείται από σχετικό έγγραφο του [[Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης|Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη]] με ημερομηνία 11 Μαρτίου 1821. αναφερόμενος στα ορδία (στρατόπεδα) που είχαν συγκροτηθεί στο [[Μαραθονήσι]] ([[Γύθειο]]), υπό τους [[Γρηγοράκηδες]].<ref>Ανώνυμου: "Ιστορικαί αλήθειαι συμβάντων τινών Μάνης" Αθήνησι 1858 σ.56</ref><ref>Αναστ. Γούδας "Βίοι παράλληλοι των ανδρών της επαναστάσεως" τ.8 Αθήναι 1870-1875 τ.8ος, σ.28</ref><ref>Αποστ. Δασκαλάκης "Αρχείο Τζωρτζάκη Γρηγοράκη" Αθήναι 1976, σ.70</ref> Αυτή είναι και η πρώτη επιστράτευση Ελλήνων του κυρίως ελλαδικού χώρου στον Αγώνα του 1821. Ο Φωτάκος αναφέρει ότι οι Έλληνες που κατέρχονταν στην Ελλάδα από τη Ρωσία και την Κωνσταντινούπολη διέδιδαν ως ημέρα έναρξης της επανάστασης την 25 Μαρτίου <ref>{{cite book|last=Χρυσανθόπουλος|first=Φωτάκος|title=ΒΙΟΙ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΩΝ ΑΝΔΡΩΝ|year=2003|publisher=ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΣΚΕΨΙΣ|location=Αθήνα|isbn=9789608352018|pages=336|url=http://anemi.lib.uoc.gr/php/pdf_pager.php?rec=/metadata/6/0/3/metadata-02-0000143.tkl&do=73357.pdf&lang=el&pageno=1&pagestart=1&width=409.68%20pts&height=622.8%20pts&maxpage=338|page=|accessdate=2020-07-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190503163326/https://anemi.lib.uoc.gr/php/pdf_pager.php?rec=%2Fmetadata%2F6%2F0%2F3%2Fmetadata-02-0000143.tkl&do=73357.pdf&lang=el&pageno=1&pagestart=1&width=409.68%20pts&height=622.8%20pts&maxpage=338|archivedate=2019-05-03|url-status=dead}}|</ref>.

 

 

Η Πύλη θεωρούσε πρωταρχικό θέμα την αντιμετώπιση της ανταρσίας του Αλή πασά, αλλά ανησυχούσε σοβαρά από τις φήμες και τις καταγγελίες των Άγγλων για εξέγερση στο Μοριά. Λίγο μετά την εξέγερση στις ρουμανικές ηγεμονίες, αλλά όχι εξαιτίας της, οι Τούρκοι της Τριπολιτσάς κάλεσαν τους προεστούς του Μοριά με πρόσχημα την συνηθισμένη κοινή ετήσια σύσκεψη, με στόχο όμως να τους κρατήσουν ομήρους. Οι περισσότεροι προεστοί ήταν διστακτικοί και δεν πήγαν. Ὀσοι πήγαν εκτελέστηκαν αργότερα, άλλοι με το ξέσπασμα της επανάστασης, άλλοι λίγες μέρες πριν την [[Άλωση της Τριπολιτσάς]] και άλλοι πέθαναν από τις κακουχίες στις φυλακές.

"''Και ούτω την ημέραν ταύτην της 25 Μαρτίου 1821 ακριβώς ευρέθησαν άπαντες εις τας επαρχίας, εις τας οποίας έκαστος ανήκεν, η σημαία του σταυρού υψώθη συγχρόνως πανταχού, και η επανάστασις αρχήσασα, ελάμβανε διαστάσεις εν Πελοποννήσω κατά ταύτην την κλητήν και ευλογημένην ημέραν ...''"</ref> Η άποψη περί θρύλου υποστηρίζει ότι η δημιουργία του οφείλεται στον Γάλλο πρόξενο [[Φρανσουά Πουκεβίλ]], που το 1824 συνέθεσε μια φανταστική λεπτομερή εξιστόρηση του περιστατικού στη γεμάτη υπερβολές και ακούσια ή εκούσια λάθη ''Ιστορία'' του,<ref name="ΙΕΕ83-4"/><ref name="Παπαγεωργίου 2005 111"/> και, σύμφωνα με τον ιστορικό Βασίλη Κρεμμυδά, διοχέτευε στο γαλλικό τύπο ό,τι του έστελνε ο Γερμανός.<ref>{{harvnb|Κρεμμυδάς|1996}}</ref> Ορισμένοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι ο πυρήνας του θρύλου διασώζει κάποια ιστορική αλήθεια, βασιζόμενοι σε προσωπικά αρχεία αγωνιστών και ιεραρχών του 1821, που ισχυρίζονται ότι ο Παλαιών Πατρών Γερμανός τέλεσε δοξολογία στις [[17 Μαρτίου]] στην Αγία Λαύρα και όρκισε κοτζαμπάσηδες και επισκόπους του [[Μωριάς|Μωριά]], που βρίσκονταν εκεί για τον εορτασμό του Αγίου Αλεξίου. Στα απομνημονεύματα του Παλαιού Πατρών Γερμανού αναφέρεται ότι "οι [...] συσκεφθέντες αποφάσισαν να μην δώσουν αιτίαν τινά, αλλά ως πεφοβισμένοι να παραμερίσωσι εις ασφαλή μέρη". Είναι σίγουρο ότι οι συγκεντρωμένοι έφυγαν από την Αγία Λαύρα στις 17 Μαρτίου έχοντας γνώση της επικείμενης έναρξης της επανάστασης.<ref>Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. 12, σ. 82</ref>

 

 

Το 1820 είχε οριστεί ως ημέρα έναρξης της επανάστασης από τον Αλέξανδρο Υψηλάντη η 25η Μαρτίου.<ref>[http://anemi.lib.uoc.gr/php/pdf_pager.php?rec=/metadata/3/0/4/metadata-06-0000117.tkl&do=78174_01.pdf&lang=en&pageno=1&pagestart=1&width=376.32%20pts&height=594.96%20pts&maxpage=606 Σπηλιάδη Νικολάου, Απομνημονεύματα, εκδοθέντα υπό Χ.Ν.Φιλαδελφέως, Αθήνα 1851, τομ. Α', σελ. 31.]:<br />

http://anemi.lib.uoc.gr/php/pdf_pager.php?filename=%2Fvar%2Fwww%2Fanemi-portal%2Fmetadata%2F2%2F5%2F9%2Fattached-metadata-39-0000531%2F149768_01.pdf&rec=%2Fmetadata%2F2%2F5%2F9%2Fmetadata-39-0000531.tkl&do=149768_01.pdf&width=332&height=532&pagestart=1&maxpage=522&lang=en&pageno=389&pagenotop=389&pagenobottom=379 Φραντζής Αμβρόσιος, Επιτομή της Ιστορίας της αναγεννηθείσης Ελλάδος ..., Α', σ. 337]</ref>

 

 

Στην Πελοπόννησο ορισμένοι προεστοί και αρχηγοί μεγάλων οικογενειών πρότειναν να μετατεθεί η κήρυξη της Επανάστασης για μετά το Πάσχα (10 Απριλίου 1821) διότι έβλεπαν ότι ήταν ανέτοιμοι ενώ ταυτόχρονα οι Τούρκοι κρατούσαν δικούς τους ανθρώπους ομήρους στην Τριπολιτσά. Ο Κανέλλος Δεληγιάννης έγραψε στους ευρισκόμενους στην Αγία Λαύρα "να μήν κάμουν κίνημα διότι απόλλυνται οι εισελθόντες εις Τριπολιτσάν. Και ούτος δε και άλλοι από τους συγγενείς και οικειους των δεν ήθελον να γενή επανάστασις, διότι εφοβούντο μη σφάξωσι οι Τούρκοι και εκείνους και όλους τους εκεί ευρισκομένους Χριστιανούς".<ref>Ν. Σπηλιάδης, Απομνημονεύματα, Αθήναι, 1852, τ. Α', σ. 27.</ref> Ο Φραντζής προσθέτει ότι λόγος αναβολής ήταν και η παντελής έλλειψη πολεμοφοδίων.<ref>Φραντζής Αμβρόσιος, Επιτομή της Ιστορίας της Αναγεννηθείσης Ελλάδος, εν Αθήναις, 1839, τ. Α', σ. 145-146.</ref> Ο Δεληγιάννης αναφέρει ότι εν όψει αυτής της κατάστασης "οι συναχθέντες εις την Αγίαν Λαύραν, βλέποντες το μέγεθος του κινδύνου και των εκτάκτων εκείνων περιστατικών ... απεφάσισαν να διαλυθούν και να απέλθουν", ελπίζοντας ότι το Πάσχα οι Τούρκοι θα απελευθέρωναν τους ομήρους.<ref>Καν. Δεληγιάννης, Α' σ. 138,139. Αναφέρεται στο Αναπλιώτης Γιάννης, Αγία Λαύρα – Καλάβρυτα, Ιστορία και Μύθος. Καλαμάτα, 1969, σ. 14.</ref>

Ο Αρναούτογλου, όταν πληροφορήθηκε όσα συνέβησαν, έντρομος έσπευσε να κλειστεί μαζί με τους υπόλοιπους Τούρκους στους τρεις οχυρούς πύργους των [[Καλάβρυτα|Καλαβρύτων]]. Στις [[21 Μαρτίου]] 1821, 650 ένοπλοι αγωνιστές με αρχηγούς τον Σωτήρη Χαραλάμπη, τον Α. Φωτήλα, τον Σωτήρη Θεοχαρόπουλο, τον Ιωάννη Παπαδόπουλο, τον Νικόλαο Σολιώτη και τους Πετιμεζαίους επιτέθηκαν εναντίον των Τούρκων που είχαν καταφύγει στους πύργους και τους ανάγκασαν να παραδοθούν.<ref>[https://web.archive.org/web/20110617033411/http://www.depapoz.gr/site/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=311&Itemid=283 Δήμος Καλαβρύτων, Ιστορία των Καλαβρύτων]</ref> Παρά το γεγονός ότι η παράδοση έγινε με τον όρο της ασφάλειας των Τούρκων, οι περισσότεροι άνδρες σφαγιάστηκαν, ενώ οι γυναίκες και τα παιδιά δόθηκαν ως σκλάβοι ή έγιναν υπηρέτες σε σπίτια Ελλήνων.<ref>{{Cite book|title=A History of Greece Volume 6 The Greek Revolution|last=Finlay|first=George|publisher=H.F.Tozer|year=1877|isbn=978-1-108-07838-2|location=|page=146-148}}</ref> Αυτή ήταν η πρώτη πολεμική επιτυχία της επανάστασης. Παράλληλα, ξεσηκώθηκε η [[Πάτρα]] από τους Φιλικούς [[Παναγιώτης Καρατζάς|Παναγιώτη Καρατζά]], Βαγγέλη Λειβαδά και Ν. Γερακάρη αναγκάζοντας τους Μουσουλμάνους να κλειστούν στο φρούριό της. Οι εξεγερμένοι Πατρινοί ζήτησαν βοήθεια από τους προκρίτους που από την Αγία Λαύρα είχαν καταφύγει σε «ασφαλή μέρη» και αυτοί προέβησαν σε στρατολόγηση και κατέβηκαν να συμβάλλουν στην πολιορκία.<ref>Δασκαλάκης Β. Απόστολος, Η έναρξις του αγώνος της ελευθερίας. Θρύλος και πραγματικότης. Επιστημ. Επετηρίς Φιλοσοφ. Σχολής Πανεπ/μίου Αθηνών, τόμ. ΙΒ' (1961-62), σ. 72.</ref>

 

 

Στην έναρξη του αγώνα το σύνολο των ένοπλων δυνάμεων προερχόταν από τους [[κλέφτες]] και τους [[αρματολοί|αρματολούς]] της προεπαναστατικής περιόδου· αυτοί θα αποτελούσαν το κυριότερο τμήμα των επαναστατικών δυνάμεων σε όλη τη διάρκεια της επανάστασης.<ref>{{harvnb|Stathis|2007|p=168}}</ref>

Στο συμβούλιο των οπλαρχηγών στη Μεσσηνία ο Κολοκοτρώνης πρότεινε σαν βασικό στόχο την [[Τρίπολη Αρκαδίας|Τρίπολη]], που ήταν το στρατιωτικό και διοικητικό κέντρο της Πελοποννήσου και μετά από τη διαφωνία του Μαυρομιχάλη, που είχε οριστεί αρχιστράτηγος, άρχισε πορεία στρατολόγησης στην [[Αρκαδία]]. Ανάλογες πορείες έκαναν άλλοι οπλαρχηγοί σε διάφορες περιοχές. Στις [[29 Μαρτίου]] ο Κολοκοτρώνης είχε μαζέψει 6.000 άνδρες και προσπάθησε να πολιορκήσει την [[Καρύταινα]], όμως στην πρώτη έξοδο των Τούρκων, το στράτευμα διαλύθηκε. Δεν απογοητεύτηκε και μεθοδικά εγκατέστησε φρουρές σε επίκαιρα σημεία γύρω από την Τρίπολη ([[Λεβίδι Αρκαδίας|Λεβίδι]], [[Πιάνα]], [[Χρυσοβίτσι]], [[Βέρβενα Αρκαδίας|Βέρβαινα]], [[Βαλτέτσι Αρκαδίας|Βαλτέτσι]], [[Τρίκορφα]]), για να μπορούν να ελεγχθούν οι δρόμοι που οδηγούσαν προς τα εκεί.

 

 

Η επανάσταση επεκτάθηκε γρήγορα σε όλη την Πελοπόννησο και Ανατολική Στερεά και είχε μεγάλη επιτυχία αφού πέρασαν στον έλεγχο των επαναστατών πολύ σύντομα, [[Καλάβρυτα]] ([[21 Μαρτίου]]), Καλαμάτα ([[23 Μαρτίου]]), Αίγιο ([[23 Μαρτίου]]), [[Πάτρα]] (25 Μαρτίου), [[Γαλαξείδι|Γαλαξίδι]] ([[26 Μαρτίου]]),<ref>[https://web.archive.org/web/20110531171029/http://www.galaxidi.gov.gr/index.php?option=com_content&task=view&id=165&Itemid=244 Δημοτική Ενότητα Γαλαξιδίου, Ιστορία του Γαλαξιδίου]</ref> [[Άργος]], Καρύταινα, [[Μεθώνη Μεσσηνίας|Μεθώνη]], Νεόκαστρο, Φανάρι, [[Γαστούνη]], [[Ναύπλιο]] στην Πελοπόννησο και [[Άμφισσα|Σάλωνα]] ([[Πανουργιάς]], [[27 Μαρτίου]]),<ref>[http://www.fokida.gr/site/categories/epanastassi/kastro_salonon.csp Νομαρχία Φωκίδας] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110113150346/http://www.fokida.gr/site/categories/epanastassi/kastro_salonon.csp |date=2011-01-13 }} Το Κάστρο των Σαλώνων και η ιστορική σημασία του]</ref> [[Λιδωρίκι]] ([[Δήμος Σκαλτσάς|Σκαλτσάς]],<ref>[http://www.dorida.gr/oldwebsites/lidorikigov/default_153.html Δήμος Δωρίδας, ιστορία Λιδωρικίου]</ref> [[28 Μαρτίου]]), [[Μαλανδρίνο Φωκίδας|Μαλανδρίνο]] (Σκαλτσάς, [[30 Μαρτίου]]), [[Λιβαδειά]] ([[Αθανάσιος Διάκος|Διάκος]], [[31 Μαρτίου]]), [[Θήβα]] ([[Βασίλης Μπούσγος|Μπούσγος]], [[3 Απριλίου]]), [[Αταλάντη]] στη Στερεά Ελλάδα.

 

=== Αντίδραση των Οθωμανικών αρχών ===

 

Η αντιμετώπιση της επανάστασης από την οθωμανική διοίκηση έγινε μέσα στο νομικό πλαίσιο του [[Ισλάμ|ισλαμικού]] νόμου, της [[σαρία]]ς.<ref>{{harvnb|Erdem|2005|p=67, 82}}</ref> Για τους Οθωμανούς, τα γεγονότα συνιστούσαν "[[Χαϊνί Ζορμπαλίκ|κακόπιστη αποστασία]]":<ref>"''Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια''" τομ. Α', σελ.66</ref> οι επαναστάτες είχαν παραβιάσει τη συμφωνία τους (''dhimma/zimmet'') με την ισλαμική διοίκηση, χάνοντας έτσι τη θέση τους ως [[ζιμμήδες]], προστατευόμενοι, δηλαδή, μη μουσουλμάνοι υπήκοοι του [[Κατάλογος Σουλτάνων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας|Σουλτάνου]], και μεταβάλλονταν σε [[χαρμπίς]], εχθρούς σε εμπόλεμη κατάσταση. Ενώ αρχικά η οθωμανική διοίκηση προσπάθησε να διακρίνει ανάμεσα σε Έλληνες του [[Ρουμ μιλλέτ]] και μη και σε επαναστατημένους και μη, καθώς η επανάσταση εξαπλωνόταν εξέλιπαν τα μέσα και η βούληση των οθωμανικών αρχών για την τήρηση της διάκρισης και έλαβαν χώρα προληπτικές ενέργειες.<ref>{{harvnb|Erdem|2005|p=67-8}}</ref> Η νομική βάση των μέτρων καταστολής της επανάστασης περιγράφεται σε φετφά (ιεροδικαστική γνωμοδότηση) που περιλαμβάνεται σε σουλτανικό φιρμάνι. Εκεί αναφέρεται ότι σε κάθε μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας όπου εκδηλώνεται επανάσταση επιτρέπεται η σφαγή των Χριστιανών, η απαγωγή των γυναικών, ο εξισλαμισμός των παιδιών και η αρπαγή της περιουσίας τους. Σε μέρη όπου δεν εκδηλώνεται επανάσταση οι Ρωμιοί δεν καταδιώκονται εφ' όσον εγγυώνται την υποταγή οι πνευματικοί τους αρχηγοί και οι πρόκριτοι με υποθήκη της προσωπικής τους περιουσίας.<ref>"Γενική αναφορά, υπογεγραμμένη και εσφραγισμένη, εν γενική Συνελεύσει, υπό των Μωαμεθανών της Ιερουσαλήμ, αποσταλείσα προς την Α. Μεγαλειότητα τον Σουλτάνον κατά το 1232 έτος εγείρας", περιοδικό "Νέα Σιών", Εν Ιεροσολύμοις, τομ. ΙΣΤ' (1921), σ. 296, 297.</ref>

Η πρώτη στρατιωτική αντίδραση από τους Οθωμανούς στις ειδήσεις για εξέγερση των Ελλήνων ήρθε από τον Γιουσούφ πασά Σέρεζλη (από τις [[Σέρρες]]). Βρισκόταν με στρατό στο Βραχώρι ([[Αγρίνιο]]) καθ' οδόν προς την Εύβοια όταν έμαθε για την πολιορκία της Πάτρας. Διεκπεραιώθηκε μέσω Ρίου στην Πελοπόννησο στις [[3 Απριλίου]], έκαψε την Πάτρα, αιφνιδίασε και διάλυσε τους πολιορκητές του φρουρίου της και εγκαταστάθηκε εκεί. Το φρούριο (ακρόπολη) της Πάτρας και τα γειτονικά φρούρια του Μοριά (Ρίο) και της Ρούμελης (Αντίρριο) θα μείνουν στα χέρια των Οθωμανών σε όλη τη διάρκεια του πολέμου, δίνοντας στα τουρκικά στρατεύματα μια σημαντική δίοδο πρόσβασης προς τα ενδότερα της Πελοποννήσου.

 

 

Στις 3 Μαΐου 1821 εκδόθηκε [[φιρμάνι]] από τον Σουλτάνο [[Μαχμούτ Β']] προς το στρατάρχη της [[Ρούμελη (Οθωμανική)|Ρούμελης]] [[Χουρσίτ Μεχμέτ Πασάς|Αχμέτ Χουρσίτ πασά]], τους ιεροδικαστές όλων των [[καζάς|καζάδων]] (επαρχιών) και τους προκρίτους των Μουσουλμάνων που διέτασσε γενική σφαγή των επαναστατών, καταστροφή των περιουσιών τους και εξανδραποδισμό των γυναικόπαιδων.<ref>[http://media.ems.gr/ekdoseis/makedonika/makedonika_12/ekd_pemk_12_Vasdravellis_2.pdf Βασδραβέλλης Κ. Ιωάννης, Επανέκδοσις δύο τουρκικών εγγράφων εκ Βεροίας, Μακεδονικά, τ. ΙΒ' (1972), σ. 298-300.]</ref>

Τα ελληνικά στρατιωτικά τμήματα που (μια μέρα πριν) είχαν καταλάβει την Υπάτη, αποφάσισαν να την εγκαταλείψουν και να αντιμετωπίσουν την οθωμανική στρατιά στην [[Φθιώτιδα]] σε τρία σημεία: Ο Πανουργιάς στη Χαλκωμάτα, ο Δυοβουνιώτης στο Γοργοπόταμο και ο Διάκος στην Αλαμάνα. Στις [[23 Απριλίου]], ο Ομέρ Βρυώνης επιτέθηκε και στα τρία σημεία ταυτόχρονα. Ο Πανουργιάς και ο Δυοβουνιώτης αναγκάστηκαν σε υποχώρηση, όμως το τμήμα του Διάκου (500 άντρες) που αντιστάθηκε πεισματικά στη γέφυρα της [[Αλαμάνα]]ς σφαγιάστηκε και ο ίδιος συνελήφθη επιτόπου{{ref|diakos}} και πέθανε με φρικτά βασανιστήρια<ref>''Ιστορία του Ελληνικού Έθνους'', Εκδοτική Αθηνών, τ. ΙΒ', σ. 107.</ref>. Λίγες μέρες αργότερα τα ελληνικά στρατιωτικά σώματα ηττήθηκαν στο Ελευθεροχώρι της Λαμίας. Στις [[8 Μαΐου]] ο [[Οδυσσέας Ανδρούτσος]] κατάφερε πλήγμα στον Ομέρ Βρυώνη στο [[Μάχη στο Χάνι της Γραβιάς|χάνι της Γραβιάς]]. Με 120 μαχητές αντιμετώπισε επιτυχημένα όλη την ημέρα τις οθωμανικές επιθέσεις προξενώντας τους σημαντικές απώλειες και αποσύρθηκε τη νύχτα προς τα βουνά, με ελάχιστες δικές του απώλειες. Λίγες μέρες αργότερα οθωμανικό στρατιωτικό σώμα απέτυχε να καταλάβει τα Βλαχοχώρια της [[Γκιώνα]]ς, που υπερασπίζονταν ο [[Γιάννης Γκούρας]]. Οι τελευταίες αυτές επιτυχίες αναπτέρωσαν το ηθικό των επαναστατημένων και προβλημάτισαν τους Τούρκους, που αποσύρθηκαν προσωρινά στην Μενδενίτσα.

 

 

Στις [[6 Απριλίου]] είχε περάσει μέσω Ρίου στην Πελοπόννησο ο Μουστάμπεης, κεχαγιάμπεης του Χουρσίτ πασά, με εντολή την καταστολή της εξέγερσης. Έκαψε τη Βοστίτσα ([[Αίγιο]]), διάλυσε την πολιορκία του Ακροκόρινθου, έκαψε το Άργος, σύντριψε την αντίσταση που βρήκε στον ποταμό Ξεριά{{ref|gianouzas}}, διάλυσε την πολιορκία του Ναυπλίου και μπήκε πανηγυρικά στην Τρίπολη στις [[6 Μαΐου]]. Στις [[12 Μαΐου]] επιχείρησε μια πρώτη απόπειρα διάσπασης της πολιορκίας της Τρίπολης και επιτέθηκε με ισχυρές δυνάμεις εναντίον των πολιορκητών, στο [[Μάχη του Βαλτετσίου|Βαλτέτσι]] από βορά και νότο. Τη θέση υπερασπίσθηκαν στρατιωτικά σώματα των Μαυρομιχαλαίων (Κυριακούλης, Ηλίας και Γιάννης), του Κολοκοτρώνη, των Πλαπουταίων και άλλων καπεταναίων. Την επόμενη ο Μουστάμπεης άρχισε υποχώρηση που η ελληνική αντεπίθεση μετέτρεψε σε άτακτη φυγή με σημαντικές απώλειες. Επιζητώντας με κάθε τρόπο την διάνοιξη δρόμου προς τη Μεσσηνία ο Μουστάμπεης επιτέθηκε στις [[18 Μαΐου]] στα [[Μάχη των Δολιανών|Δολιανά]] και στα [[Βέρβενα Αρκαδίας|Βέρβαινα]], όπου ηττήθηκε από τα ελληνικά στρατιωτικά σώματα και επέστρεψε άπρακτος στην Τρίπολη. Οι νίκες αυτές, που οφείλουν πολλά στην επιμονή, την μεθοδικότητα αλλά και τις στρατηγικές ικανότητες του Κολοκοτρώνη (αρχιστράτηγος από τις αρχές Μαΐου), επέτρεψαν την στενότερη πολιορκία των φρουρίων, στα οποία άρχισαν να σημειώνονται ελλείψεις των αναγκαίων αφού ο [[το Ναυτικό του 21|ελληνικός στόλος]] είχε ήδη περιορίσει με τη δραστηριότητά του, την από θάλασσα τροφοδοσία τους.

=== Η επανάσταση στην υπόλοιπη Ελλάδα ===

{{Κύριο|Ελληνική Επανάσταση στη Θράκη}}

 

Στις [[7 Μαΐου]] επαναστάτησαν με πρώτο τις [[Μηλιές Μαγνησίας|Μηλιές]], τα ''Εικοσιτέσσερα'' (τα χωριά του [[Πήλιο|Πηλίου]]) της [[Θεσσαλία]]ς, όπου ο υπεύθυνος για την περιοχή Φιλικός [[Άνθιμος Γαζής]] είχε προετοιμάσει το έδαφος από νωρίς με σημαντική εθνεγερτική δράση και επαφές με τους ντόπιους αρματολούς Μπασδέκηδες (Κυριάκο και Παναγιώτη). Οι ισχυροί προεστοί (κοτζαμπάσηδες) ήταν πολύ αρνητικοί στην ιδέα της επανάστασης, όμως όταν εμφανίστηκαν από το [[Παλαιό Τρίκερι Μαγνησίας|Τρίκερι]] τρία πλοία του ελληνικού στόλου, ο λαός δεν μπορούσε πια να συγκρατηθεί. Στις [[9 Μαΐου]] οι επαναστάτες από όλα τα χωριά μαζεύτηκαν έξω από το [[Βόλος|Βόλο]] και πολιόρκησαν τους Οθωμανούς που κλείστηκαν στο φρούριο της πόλης. Στην πολιορκία βοήθησαν και τα ελληνικά πλοία και πληρώματα. Στις [[11 Μαΐου]] οι επαναστάτες μπήκαν στο [[Βελεστίνο]] (οι Οθωμανοί κλείστηκαν στους 4 ισχυρότερους πύργους) και εκεί μαζεύτηκαν την ίδια μέρα αντιπρόσωποι από τα επαναστατημένα χωριά, κηρύχθηκε επίσημα η επανάσταση και συστάθηκε η ''Βουλή της Θετταλομαγνησίας'', με πρόεδρο τον [[Άνθιμος Γαζής|Άνθιμο Γαζή]] και γραμματέα τον [[Φίλιππος Ιωάννου|Φίλιππο Ιωάννου]]. Οι επαναστάτες στη Θεσσαλία ήταν στην συντριπτική τους πλειοψηφία άτακτοι χωρικοί, χωρίς κανενός είδους στρατιωτική εμπειρία, αλλά και χωρίς τα απαραίτητα όπλα και πολεμοφόδια και όταν λίγες μέρες αργότερα εμφανίστηκε πολυπληθής οθωμανική στρατιά από τη [[Λάρισα]] υπό τη διοίκηση του [[Δράμαλης|Μαχμούτ πασά Δράμαλη]] (από τη [[Δράμα (πόλη)|Δράμα]]), διαλύθηκαν αμέσως προς τα χωριά τους. Ο Δράμαλης έκαψε την Κάπουρνα και τα Κανάλια, ανέβηκε μέχρι τη [[Μακρυνίτσα Μαγνησίας|Μακρυνίτσα]] και ζήτησε από όλα τα χωριά να πληρώσουν μεγάλα πρόστιμα. Οι περισσότεροι επαναστάτες φοβισμένοι υπέκυψαν και οι κοτζαμπάσηδες προσκύνησαν φέρνοντας στον Δράμαλη πλούσια δώρα. Αυτός προωθήθηκε προς το Λαύκο επιδιώκοντας να μπει στις Μηλιές, που ήταν το στρατηγείο της επανάστασης, όμως στις [[25 Μαΐου]] συνάντησε αντίσταση στα Λεχώνια και δεν προχώρησε. Στις Μηλιές η κατάσταση ήταν αντιφατική, με τους κοτζαμπάσηδες να θέλουν να προσκυνήσουν και τους επαναστάτες με τον Γαζή να θέλουν να αντισταθούν. Τελικά ο Γαζής αναγκάστηκε να φύγει στη Σκιάθο και οι Μηλιές προσκύνησαν στα μέσα Ιουνίου τον Δράμαλη που έφτασε μέχρι τη Μηλίνα και δεν προχώρησε άλλο. Όσοι επαναστάτες απέμειναν προωθήθηκαν προς το Τρίκερι και πολλά γυναικόπαιδα πέρασαν σε [[Σκιάθος|Σκιάθο]] και [[Σκόπελος|Σκόπελο]]. Όταν αποχώρησε ο Δράμαλης η επανάσταση έμεινε ζωντανή στο Λαύκο, την Αργαλαστή, το Προμμύρι και το Τρίκερι.

Την ίδια μέρα που γίνονταν η [[Μάχη στο Χάνι της Γραβιάς|μάχη στη Γραβιά]] (8 Μαΐου) και μια μέρα μετά την έναρξη της επανάστασης στη Θεσσαλία, επαναστάτησε και το γειτονικό Ξεροχώρι ([[Ιστιαία]]) στην βόρεια [[Εύβοια]]. Από εκεί η επανάσταση διαδόθηκε στην [[Λίμνη Ευβοίας|Λίμνη]] και στην [[Κύμη]] της Εύβοιας, που ανήκε στο ισχυρό πασαλίκι του Εγρίπου (Ευρίπου) με πρωτεύουσα τη [[Χαλκίδα]] και είχε σημαντικές οθωμανικές στρατιωτικές δυνάμεις. Τέλη Μαΐου οι επαναστάτες προσπάθησαν δύο φορές να πολιορκήσουν την Χαλκίδα χωρίς όμως επιτυχία και στη συνέχεια κυνηγήθηκαν από το οθωμανικό ιππικό, που τους προκάλεσε μεγάλες απώλειες.

 

 

Στις 23 Μαρτίου ο Φιλικός [[Εμμανουήλ Παππάς]], αφού φόρτωσε σε ένα καράβι όπλα και πυρομαχικά, που είχε αγοράσει με δικά του χρήματα, αναχώρησε από την Κωνσταντινούπολη για το [[Άγιο Όρος]], με εντολή να οργανώσει την επανάσταση στην [[Μακεδονία]].<ref>Βακαλόπουλος (1980) 469</ref> Πολλοί καλόγεροι ξεσηκώθηκαν έτοιμοι να τον ακολουθήσουν και έγιναν επαφές με Μακεδόνες οπλαρχηγούς σε μια προσπάθεια να προετοιμαστεί μια συντονισμένη εξέγερση.

 

=== Ο θαλάσσιος αγώνας ===

 

Οι Έλληνες επαναστάτες δεν διέθεταν πολεμικό στόλο, ωστόσο κατάφεραν να μετασκευάσουν σε πολεμικά τα πολλά εμπορικά τους καράβια, κυρίως των τριών ναυτικών νησιών ([[Ύδρα]], [[Σπέτσες]], [[Ψαρά]]) ενώ σημαντική ναυτική δύναμη διέθετε και η [[Κάσος]] και με αυτά να πετύχουν την σχεδόν απόλυτη κυριαρχία στο [[Αιγαίο Πέλαγος|Αιγαίο]].Οταν άρχισε η Επανάσταση,τα τρία νησιά είχαν 176 φορτηγά πλοία ,τα οποία μετέτρεψαν σε πολεμικά γιά το καλό της πατρίδας.Τα περισσότερα(92) και μεγαλύτερα ανήκαν στην Ύδρα.Οι Σπέτσες είχαν 44 καί τα Ψαρά 40.<ref>Σπυρίδωνος Τρικούπη Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης,τόμος πρώτος,σελ.153.</ref> Ιδιαίτερα αποτελεσματικά ήταν επίσης τα [[πυρπολικό|πυρπολικά]] που κατασκεύασαν, τα οποία κατέστησαν, σταδιακά, τεράστια απειλή για τα βαριά και δυσκίνητα σε σχέση με τα ελαφρότερα ελληνικά, Οθωμανικά καράβια. Ένας ακόμη σημαντικός λόγος για τον οποίο οι Έλληνες υπερτερούσαν στη θάλασσα ήταν το γεγονός πως τα ελληνικά πληρώματα ήταν έμπειρα λόγω προηγούμενης προϋπηρεσίας τους για λογαριασμό των ίδιων των Τούρκων ή των Άγγλων (στα [[Επτάνησα]]). Στον αντίποδα, τα τουρκικά σκάφη δεν διέθεταν ανάλογης ποιότητας πληρώματα.<ref>[[Διονύσιος Κόκκινος]], "''Η Ελληνική Επανάστασις''", (6τομο) εκδόσεις "''Μέλισσα''", Τ. 4, σελ. 251</ref>

 

=== Διεθνείς αντιδράσεις ===

 

Μετά την ήττα του Ναπολέοντα, οι μεγάλες δυνάμεις της Ευρώπης (κυρίως Βρετανία, Αυστρία, Ρωσία, Γαλλία και Πρωσία) συναντήθηκαν στο Παρίσι το 1815 όπου συνήψαν μια συμφωνία με σκοπό τη διατήρηση της ειρήνης στην Ευρώπη. Όταν ξέσπασε η επανάσταση στην Ελλάδα, οι μεγάλες δυνάμεις ήταν ήδη απασχολημένες με τις επαναστάσεις της Ισπανίας και της Ιταλίας και η ελληνική επανάσταση ήταν κάτι ανεπιθύμητο. Ο καγκελάριος της Αυστρίας Μέτερνιχ, δυσαρεστημένος από τα νέα για την επανάσταση, προσπάθησε να πείσει τον τσάρο της Ρωσίας να τηρήσει στάση εναντίον των Ελλήνων. Ο φόβος του Μέτερνιχ, όπως και των άλλων δυνάμεων, ήταν ότι εμπλοκή της Ρωσίας σε πόλεμο κατά της Τουρκίας θα άλλαζε τις ισορροπίες στην Ευρώπη καθώς θα ισχυροποιούσε τη Ρωσία και θα την έφερνε στη Μεσόγειο.

== Εδραίωση (1822-1824) ==

=== Τα γεγονότα του 1822 ===

 

Καθοριστικό γεγονός στις αρχές του έτους ήταν η πτώση του [[Αλή Πασάς|Αλή Πασά]] που απελευθέρωσε τουρκικές δυνάμεις για να στραφούν κατά της Ελληνικής επανάστασης. Ο αρχηγός της εκστρατείας [[Χουρσίτ Μεχμέτ Πασάς|Χουρσίτ]], κατευθύνθηκε αρχικά εναντίον του [[Σούλι Θεσπρωτίας|Σουλίου]] για να καταστρέψει την μόνιμη εστία αντίστασης στην [[Ήπειρος (περιοχή)|Ήπειρο]]. Κυρίευσε αρχικά το Σούλι, άλλα οι Σουλιώτες οργάνωσαν νέα άμυνα στις θέσεις Κιάφα και Ναβαρίκο (ή Αβαρίκο). Λίγο αργότερα ο Χουρσίτ κλήθηκε στη Λάρισα κατηγορούμενος από τους κύκλους του Σουλτάνου για οικειοποίηση μέρους της περιουσίας του Αλή Πασά.<ref>[https://www.sansimera.gr/biographies/312 Αφιερώματα, Χουρσίτ Πασάς]</ref> Παρέμεινε στη θέση του ο [[Ομέρ Βρυώνης]], να συνεχίσει την πολιορκία των Σουλιωτών.

Οι Έλληνες για να βοηθήσουν τους Σουλιώτες που βρίσκονταν σε δυσμενή θέση, επιχείρησαν αντιπερισπασμό στέλνοντας στρατό στα νότια της Ηπείρου με αρχηγό τον [[Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος|Μαυροκορδάτο]]. Παράλληλα ένα στρατιωτικό σώμα με αρχηγό τον [[Κυριακούλης Μαυρομιχάλης|Κυριακούλη Μαυρομιχάλη]] αποβιβάστηκε στην περιοχή του [[Φανάρι Πρέβεζας|Φαναρίου]] κοντά στις εκβολές του [[Αχέροντας|Αχέροντα]] άλλα απέτυχε. Το σώμα του Μαυροκορδάτου στο οποίο συμπεριλαμβανόταν και ένας λόχος [[φιλέλληνες|φιλελλήνων]] μετά από ορισμένες επιτυχίες στο Κομπότι, ηττήθηκε στη [[μάχη του Πέτα]] από τις δυνάμεις του [[Κιουταχής|Κιουταχή]]. Τα υπολείμματα του στρατού κατέφυγαν στο [[Μεσολόγγι]]. Λίγο μετά έπεσε και το Σούλι και οι δυνάμεις του Ομέρ Βρυώνη συναντήθηκαν με αυτές του Κιουταχή προελαύνοντας κατά του Μεσολογγίου. Η [[πρώτη πολιορκία του Μεσολογγίου]] κατέληξε σε αποτυχία για τις τουρκικές δυνάμεις οι οποίες αποσύρθηκαν τον Δεκέμβριο του 1822.

 

 

Στο διάστημα που μεσολάβησε από τις αρχές του 1822 μέχρι την [[μάχη του Πέτα]] οι επιχειρήσεις στην [[Πελοπόννησος|Πελοπόννησο]] και στη [[Στερεά Ελλάδα]] συνεχίστηκαν. Τον Ιανουάριο παραδόθηκε η [[Ακροκόρινθος]]. Το ίδιο διάστημα οι Έλληνες πολιορκούσαν την [[Πάτρα]], ενώ στην Στερεά συνεχιζόταν η πολιορκία της [[Αθήνα]]ς η οποία παραδόθηκε στις 9 Ιουνίου του 1822. Οι Τούρκοι συγκεντρώνοντας μεγάλο στρατό στη [[Λαμία]] με αρχηγό τον [[Δράμαλης|Δράμαλη]]. Η στρατιά του Δράμαλη διέσχισε τη Στερεά σχεδόν χωρίς αντίσταση, κατέλαβε αμαχητί την Ακροκόρινθο και εισήλθε στην πεδιάδα του Άργους. Ο [[Θεόδωρος Κολοκοτρώνης|Κολοκοτρώνης]] εφαρμόζοντας την τακτική της καμένης γης ανάγκασε τον Δράμαλη να οπισθοχωρήσει πίσω στην Κόρινθο. Κατά την επιστροφή του δέχτηκε επίθεση στα Δερβενάκια, που είχαν καταληφθεί από τις δυνάμεις του Κολοκοτρώνη. Στη [[μάχη των Δερβενακίων]] η στρατιά του Δράμαλη καταστράφηκε και ο κίνδυνος για την επανάσταση στην Πελοπόννησο αποτράπηκε.<ref>[https://argolikivivliothiki.gr/2011/02/08/dervenakia/ Αργολική Βιβλιοθήκη, Η μάχη των Δερβενακίων]</ref> Λίγο αργότερα οι Έλληνες κατέλαβαν το [[Ναύπλιο]].

 

 

Στη θάλασσα ο τουρκικός στόλος κατάφερε να ανεφοδιάσει τα κάστρα της [[Μεθώνη Μεσσηνίας|Μεθώνης]] και της [[Πάτρα]]ς που πολιορκούνταν ακόμα από Έλληνες. Τον Φεβρουάριο του 1822 όμως δέχτηκε επίθεση από Έλληνες στον Πατραϊκό κόλπο και οπισθοχώρησε καταφεύγοντας στη Ζάκυνθο. Ένας νέος στόλος συγκεντρώθηκε στην Κωνσταντινούπολη με Ναύαρχο τον [[Νασουχζαντέ Αλί Πασάς|Καρά Αλή]]. Πρώτη του δουλειά ήταν να καταπνίξει την επανάσταση στη [[Χίος|Χίο]]. Στις 30 Μαρτίου 1822 οι Τούρκοι αποβιβάστηκαν στη Χίο χωρίς ιδιαίτερη παρενόχληση από τον ελληνικό στόλο που είχε αποχωρήσει νοτιότερα και προχώρησαν σε εκτεταμένες λεηλασίες και σφαγές άμαχου πληθυσμού. Χιλιάδες κάτοικοι του νησιού (25.000 περίπου) σφαγιάστηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν ενώ μεγάλο μέρος του πληθυσμού διέφυγε προς τα Ψαρά, τις Κυκλάδες και την Πελοπόννησο. Η [[σφαγή της Χίου]] είχε μεγάλο αντίκτυπο στην κοινή γνώμη των δυτικοευρωπαϊκών κρατών και μετέβαλε τη στάση της υπέρ του αγώνα των Ελλήνων. Ο τουρκικός στόλος παρέμεινε στο λιμάνι της Χίου μέχρι τον Ιούνιο του 1822. Τότε οι Έλληνες επιχείρησαν με πυρπολικά να προκαλέσουν καταστροφές στον τουρκικό στόλο. Ο [[Κωνσταντίνος Κανάρης]] κατάφερε να ανατινάξει την τουρκική ναυαρχίδα προκαλώντας τεράστιο πλήγμα στον τουρκικό στόλο. Ο Καρά Αλή βρήκε τον θάνατο και ο τουρκικός στόλος απέπλευσε πίσω στον Ελλήσποντο. Ένα άλλο τμήμα τουρκικού στόλου προσπάθησε να ανεφοδιάσει το πολιορκημένο Ναύπλιο. Τον δρόμο του τον έκλεινε ο στόλος της [[Ύδρα]]ς και των [[Σπέτσες|Σπετσών]]. Μετά από σύγκρουση στα ανοιχτά των Σπετσών οι Τούρκοι υποχώρησαν αδυνατώντας να διασπάσουν την ελληνική άμυνα.<ref name="tovima_spetses">[https://www.tovima.gr/2008/11/24/archive/spetses-1822-gerontas-1824/ Το Βήμα] Σπέτσες 1822, Γέροντας 1824</ref> Στη συνέχεια ο στόλος κατέπλευσε στην [[Τένεδος|Τένεδο]]. Την νύχτα, 28 του Οκτώβρη του 1822 ο Κανάρης πυρπόλησε την υποναυαρχίδα του τουρκικού στόλου, αναγκάζοντας τα τουρκικά πλοία να υποχωρήσουν στα Στενά.

 

 

Το 1822 άναψαν και νέες εστίες επανάστασης. Στις αρχές του χρόνου επαναστάτησαν η [[Νάουσα]], η [[Βέροια]], η [[Πύργοι Κοζάνης|Κατράνιτσα]], η [[Άργος Ορεστικό|Χρούπιστα]] και οι περιοχές του [[Όλυμπος|Ολύμπου]]. Οι Τούρκοι απάντησαν άμεσα και με μία στρατιά του Πασά της Θεσσαλονίκης, καταστρέφοντας τη Νάουσα. Οι γυναίκες της πόλης κατέφυγαν στον ποταμό [[Αράπιτσα]] και για να αποφύγουν την αιχμαλωσία προτίμησαν να πέσουν στον γκρεμό. Στη συνέχεια προχώρησαν σε καταστροφές πολλών [[Έλληνες|Ελληνικών]] χωριών και κωμοπόλεων της [[Κεντρική Μακεδονία|Κεντρικής Μακεδονίας]], λόγω της συμμετοχής τους στην επανάσταση, μεταξύ των οποίων, του [[Κιλκίς]], του [[Πολύκαστρο|Καρασουλίου]], του [[Λαγκαδάς|Λαγκαδά]] και της περιοχής γύρω από τη [[Νάουσα]].<ref>Γεώργιος Χ. Χιονίδης, ''διάλεξη:'' Τα ληφθέντα υπό των Τούρκων μέτρα κατά των Ελλήνων επαναστατών του 1821 εις την Μακεδονίαν (ανάτυπον από ''Μακεδονικά'' ΙΑ΄ τεύχος. 27), Θεσσαλονίκη 1971</ref> Στο μεταξύ, συστάθηκε τριμελής ''Επιτροπή Βορειομακεδόνων'', εκπροσωπούμενη από το [[Μοναστήρι (Βόρεια Μακεδονία)|Μοναστήρι]], το [[Κρούσοβο]] και τη [[Βογδάντσα]] (από ένα μέλος), στην πρώτη ''[[Προσωρινή Διοίκησις της Ελλάδος|Προσωρινή Ελληνική Κυβέρνηση]]'' του 1822.<ref>"Η πολιτισμική ταυτότητα των Ελλήνων της Πελαγονίας (1912-1930)", Νικόλαος Βασιλειάδης, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2004 [https://web.archive.org/web/20090305084125/http://cds.lib.auth.gr/submit/archive/Griza/gri-2004-325.pdf] σελ. 205, 206</ref>

 

=== Τα γεγονότα του 1823 ===

 

Την ίδια περίοδο οι Οθωμανικές αρχές αδυνατούσαν να αναλάβουν αξιόλογες επιχειρήσεις για να καταπνίξουν την ελληνική επανάσταση. Οι στρατιωτικές δυνάμεις της αυτοκρατορίας ήταν διασκορπισμένες σε διάφορα ανοικτά μέτωπα και το βάρος της αντιμετώπισης των Ελλήνων ανέλαβαν βαλκάνιοι Πασάδες, Το τουρκικό σχέδιο προέβλεπε δύο παράλληλες εκστρατείες, μία μέσω της Δυτικής Ελλάδας και μία μέσω της Ανατολικής που θα κατέληγαν και οι δύο στη [[Ναύπακτος|Ναύπακτο]]. Από ‘κει διαπλέοντας το στενό Ρίου-Αντιρρίου οι ενωμένες πλέον στρατιές θα ξεχύνονταν στην Πελοπόννησο και θα κατέπνιγαν την επανάσταση. Την αρχηγία της δυτικής στρατιάς ανέλαβαν ο [[Ομέρ Βρυώνης]] και ο [[Μουσταφά Πασάς Μπουσάτλι|Μουσταής Πασάς]] της [[Σκόδρα|Σκόδρας]], ενώ την ανατολική ανέλαβε ο [[Γιουσούφ Σέρεζλης]] πασάς γνωστός ως Μπερκόφτσαλης. Η στρατιά του Ομέρ Βρυώνη και του Μουσταή διασχίζοντας τις ορεινές περιοχές των Αγράφων για να συντρίψει τους τοπικούς οπλαρχηγούς συνάντησε ισχυρή αντίσταση από Ελληνικές δυνάμεις με αρχηγό τον [[Μάρκος Μπότσαρης|Μάρκο Μπότσαρη]], στη θέση Κεφαλόβρυσο κοντά στο [[Καρπενήσι]]. Αν και οι Έλληνες υπερείχαν στη μάχη ο θάνατος του Μπότσαρη τους ανάγκασε να αποσυρθούν. Οι Τούρκοι προέλασαν τότε προς το [[Μεσολόγγι]], όμως προτίμησαν να πολιορκήσουν πρώτα το [[Αιτωλικό]] (τότε λεγόταν Ανατολικό). Η πολιορκία αποκρούστηκε και η τουρκική στρατιά αποχώρησε. Στην επιστροφή δέχτηκε επίθεση από σώμα κλεφτών και επέστρεψε στην Ήπειρο αποδεκατισμένη.

 

 

Η άλλη στρατιά του Μπερκόφτσαλη αφού πολιόρκησε ανεπιτυχώς την [[Αθήνα]] πραγματοποίησε ορισμένες επιτυχημένες επιχειρήσεις στην [[Εύβοια]] και στη συνέχεια αποσύρθηκε. Η υποταγή της Βόρειας Εύβοιας απομόνωσε τους Έλληνες στο [[Τρίκερι Μαγνησίας|Τρίκερι]] της Μαγνησίας όπου είχαν καταφύγει και τα σώματα των επαναστατών από την περιοχή του Ολύμπου. Ο [[Αναστάσιος Καρατάσος]], αρχηγός των συγκεντρωμένων Ελλήνων στο Τρίκερι, πρότεινε μία συμφωνία στους Τούρκους προκειμένου να παραδοθεί η οποία έγινε δεκτή. Η παράδοση των σωμάτων αυτών είχε ως συνέπεια τον τερματισμό της επανάστασης στη [[Μαγνησία]].

== Κρίση (1824-1827) ==

=== Τουρκοαιγυπτιακές ναυτικές επιχειρήσεις ===

 

Από το [[1824]] άρχισε η κάμψη της Επαναστάσεως, εξαιτίας κυρίως δύο εμφυλίων πολέμων και των συντονισμένων επιχειρήσεων των Τούρκων και των Αιγυπτίων. Παρά την αντίσταση ο αγώνας των Ελλήνων υποχώρησε στην [[Κρήτη]], ενώ η [[Κάσος]] και τα [[Ψαρά]] καταστράφηκαν. Σώθηκε την τελευταία στιγμή η [[Σάμος]], μετά τις νίκες του [[Γεώργιος Σαχτούρης|Σαχτούρη]] και του [[Ανδρέας Μιαούλης|Μιαούλη]].

=== Εμφύλιος πόλεμος ===

{{κύριο|Ελληνικός εμφύλιος πόλεμος (1823–1825)}}

 

Στην Πελοπόννησο βρισκόταν σε εξέλιξη ο [[ελληνικός εμφύλιος 1823-1825|εμφύλιος πόλεμος]] μεταξύ των υποστηριχτών των δύο κυβερνήσεων. Η μία με αρχηγό τον [[Γεώργιος Κουντουριώτης|Γεώργιο Κουντουριώτη]] είχε μεταφέρει την έδρα της στο [[Κρανίδι]], στα νότια της [[Αργολίδα]]ς και υποστηριζόταν από τους νησιώτες, τους στερεοελλαδίτες, τους ετερόχθονες πολιτικούς και ορισμένους πελοποννήσιους προκρίτους όπως ο Λόντος και ο Ζαΐμης. Η άλλη με αρχηγό τον [[Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης|Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη]] είχε μεταφέρει την έδρα της στην [[Τριπολιτσά]] και υποστηριζόταν από τον [[Θεόδωρος Κολοκοτρώνης|Κολοκοτρώνη]] και άλλους Πελοποννήσιους οπλαρχηγούς. Η σύναψη του πρώτου δανείου από αγγλικές τράπεζες έκανε ακόμα εντονότερη την προσπάθεια επικράτησης της μίας ή της άλλης πλευράς ώστε να περιέλθει στη διαχείρισή της το δάνειο. Τελικά η υπεροχή των δυνάμεων της κυβέρνησης του Κουντουριώτη ανάγκασε την πλευρά του Κολοκοτρώνη να εγκαταλείψει τον αγώνα ζητώντας συνθηκολόγηση. Η κυβέρνηση Κουντουριώτη που απέμεινε μοναδική κυβέρνηση των Ελλήνων προσέφερε αμνηστία στους αντιπάλους της και η πρώτη φάση του εμφυλίου ολοκληρώθηκε. Σύντομα όμως ξέσπασε νέα κρίση.

 

=== Ο Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο (1825) ===

 

Στις αρχές του 1825 ο [[Ιμπραήμ Πασάς|Ιμπραήμ]] μετέφερε στρατό από την [[Κρήτη]] στην [[Πελοπόννησος|Πελοπόννησο]]. Αποβίβασε στην περιοχή της [[Μεθώνη Μεσσηνίας|Μεθώνης]], που βρισκόταν ακόμα σε τουρκικά χέρια, περίπου 11.000 στρατιώτες και 1.000 ιππείς. Οι Έλληνες απασχολημένοι με τον εμφύλιο δεν αντιμετώπισαν έγκαιρα τον Ιμπραήμ επιτρέποντας στις δυνάμεις του να αναπτυχθούν. Η πρώτη αποστολή των Ελλήνων για την αντιμετώπιση του Ιμπραήμ στάλθηκε στη Μεσσηνία τον Απρίλιο του 1825. Στην πρώτη μάχη που δόθηκε στο [[Μάχη του Κρεμμυδίου|Κρεμμύδι]] οι Έλληνες ηττήθηκαν. Ακολούθησε νίκη του Ιμπραήμ στη [[Σφακτηρία]] και κατάληψη του Νεόκαστρου (σημερινής Πύλου). Η κυβέρνηση Κουντουριώτη μπροστά στον μεγάλο κίνδυνο αναγκάστηκε να παραμερίσει τις διαφορές της με την αντίπαλή της πτέρυγα. Με απαίτηση του λαού αποφυλάκισε τον [[Θεόδωρος Κολοκοτρώνης|Κολοκοτρώνη]] και του επέδωσε ξανά τον τίτλο του αρχιστράτηγου. Την περίοδο που αποφυλακίστηκε ο Κολοκοτρώνης ο [[Παπαφλέσσας]] εγκατέλειψε την κυβερνητική θέση που κατείχε και ηγήθηκε σώματος που επιχείρησε να σταματήσει τον Ιμπραήμ. Στη [[μάχη στο Μανιάκι]] οι Έλληνες ηττήθηκαν και ο Παπαφλέσσας σκοτώθηκε ([[20 Μαΐου]] [[1825]]).<ref>[https://www.sansimera.gr/articles/446 Αφιερώματα, Η μάχη στο Μανιάκι]</ref> Ο Ιμπραήμ συνέχισε την προέλασή του καταλαμβάνοντας την [[Τριπολιτσά]] στα μέσα Ιουνίου του 1825 και το Άργος λίγες μέρες αργότερα. Τότε συγκροτήθηκε ελληνικό σώμα με αρχηγό τον [[Ιωάννης Μακρυγιάννης|Ιωάννη Μακρυγιάννη]] στους [[Μάχη των Μύλων|Μύλους της Λέρνας]]. Επίκουροι έφτασαν ο [[Δημήτριος Υψηλάντης]], ο [[Κωνσταντίνος Μαυρομιχάλης]] καθώς και εκατό Κρητικοί. Στις [[13 Ιουνίου]] οι Τούρκοι εξαπέλυσαν επίθεση αλλά οι Έλληνες με καταιγιστικό πυρ τους ανάγκασαν να γυρίσουν στην Τρίπολη.

==== Πολιορκία του Μεσολογγίου ====

{{κύριο|Πολιορκία του Μεσολογγίου (1825-1826)}}

 

Από τις αρχές του έτους οι ενωμένες στρατιές του [[Ιμπραήμ Πασάς|Ιμπραήμ]] και του [[Κιουταχής|Κιουταχή]] πολιορκούσαν το [[Μεσολόγγι]]. Οι πολιορκημένοι του Μεσολογγίου απέρριψαν τις προτάσεις του Ιμπραήμ για παράδοση και επέλεξαν να συνεχίσουν να αντιστέκονται. Όμως η συντριπτική υπεροχή του αντιπάλου σε στρατιωτικές δυνάμεις καθιστούσε την προσπάθεια εξαιρετικά δύσκολη. Κατά τη διάρκεια του Φεβρουαρίου του 1826 οι Έλληνες κατάφερναν να αποκρούουν με επιτυχία τις επιθέσεις του Ιμπραήμ, προκαλώντας συνεχείς απώλειες στον στρατό του. Όμως από τον Μάρτιο η κατάσταση άρχισε να αλλάζει. Η κατάληψη σημαντικών νησίδων της λιμνοθάλασσας από τους Τούρκους και η αποτυχία του Μιαούλη να ανεφοδιάσει την πόλη στις αρχές Απριλίου, έφερε σε δυσχερέστατη θέση τους αμυνομένους. Η κατάσταση στην πόλη ήταν πλέον δραματική. Τα τρόφιμα είχαν σχεδόν τελειώσει και τα πολεμοφόδια είχαν λιγοστέψει σημαντικά. Μπροστά σε αυτή την κατάσταση το συμβούλιο των οπλαρχηγών και προκρίτων της πόλης πήρε την απόφαση για την έξοδο των κατοίκων από το Μεσολόγγι. Η έξοδος ορίστηκε για την νύχτα του Σαββάτου του Λαζάρου (10 Απριλίου) με ξημερώματα Κυριακής των Βαΐων (11 Απριλίου). Το σχέδιο της εξόδου πιθανότατα προδόθηκε, με αποτέλεσμα οι τουρκοαιγύπτιοι να απαντήσουν με σφοδρή επίθεση που συνοδεύτηκε από σφαγή. Χιλιάδες Έλληνες σφαγιάστηκαν, αιχμαλωτίστηκαν και μόνο 1.500 περίπου κατάφεραν να διασωθούν. Η ηρωική [[έξοδος του Μεσολογγίου]] συγκλόνισε την Ευρωπαϊκή κοινή γνώμη και συνέβαλε καθοριστικά, στην αλλαγή στάσης των μεγάλων δυνάμεων της εποχής, υπέρ της Ελλάδας. Η πτώση του Μεσολογγίου οδήγησε σε παραίτηση την Κυβέρνηση Κουντουριώτη και την διαδέχτηκε η κυβέρνηση Ζαΐμη. Η τρίτη εθνοσυνέλευση που είχε ξεκινήσει τις διεργασίες της στην Επίδαυρο διαλύθηκε.

 

==== Ανατολική Στερεά ====

 

Μετά την πτώση του Μεσολογγίου ο Κιουταχής στράφηκε προς την [[Αθήνα]] για να αναλάβει την πολιορκία της πόλης και ο Ιμπραήμ πέρασε ξανά στην Πελοπόννησο. Την παρενόχληση του Κιουταχή ανέλαβε ο [[Γεώργιος Καραϊσκάκης|Καραϊσκάκης]] που με μία σειρά επιχειρήσεων κατέστρεφε τις προσπάθειες ανεφοδιασμού των Τούρκων. Τον Νοέμβριο του 1826 πέτυχε καθοριστικής σημασίας νίκη στην [[μάχη της Αράχωβας]] απέναντι σε τουρκικό σώμα υπό τη διοίκηση του Μουσταφάμπεη. Ο Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο στράφηκε κατά της [[Μάνη]]ς που συνέχιζε να παραμένει ελεύθερη και να διαθέτει ακέραιο το στρατιωτικό της δυναμικό καθώς δεν είχε εμπλακεί στον Ελληνικό εμφύλιο, όμως απέτυχε τρεις φορές να υποτάξει τους Μανιάτες γνωρίζοντας απανωτές ήττες, στον Διρό, στη [[Μάχη της Βέργας|Βέργα]] και στον Πολυάραβο και στη συνέχεια αδράνησε περιμένοντας νέες ενισχύσεις από την Αίγυπτο.

Σε διπλωματικό επίπεδο υπογράφηκε το [[πρωτόκολλο της Πετρούπολης (1826)|πρωτόκολλο της Πετρούπολης]], μεταξύ Άγγλων και Ρώσων με το οποίο τα δύο κράτη δέχονταν ως λύση την αυτονομία της Ελλάδας και δεσμεύτηκαν να μεσολαβήσουν ώστε να τερματιστούν οι συγκρούσεις.<ref name="ethnossinthikes">[http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=22768&subid=2&pubid=2686853 Το Έθνος] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130520135845/http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=22768&subid=2&pubid=2686853 |date=2013-05-20 }} Η αυγή της ελληνικής πολιτικής ανεξαρτησίας</ref><ref>[https://www.tovima.gr/2008/11/24/archive/oi-megales-synthikes-37/ Το Βήμα] Οι Μεγάλες Συνθήκες</ref>

 

 

Το [[1827]] υπήρξε το πλέον κρίσιμο έτος για την εξέλιξη της υπόθεσης του ελληνικού αγώνα, κατά το οποίο σημαντικά γεγονότα έλαβαν χώρα, τα οποία επιτάχυναν τις εξελίξεις προς την τελική λύση του ελληνικού αιτήματος για τη δημιουργία ανεξάρτητου κράτους<ref>[[Διονύσιος Κόκκινος]], "''Η Ελληνική Επανάστασις''", έκδοση "''Μέλισσα''", [[Αθήνα]], [[1974]], πρόλογος 6ου Τόμου, σελ. 9-11</ref>. Στις αρχές του 1827 οι Έλληνες αγωνίζονταν να διατηρήσουν την Ακρόπολη, την οποία πολιορκούσε στενά ο [[Κιουταχής]]. Για την σωτηρία της Ακρόπολης συγκεντρώθηκε ελληνικός στρατός στην Αττική υπό τις διαταγές του [[Γεώργιος Καραϊσκάκης|Γεώργιου Καραϊσκάκη]] και του [[Κάρολος Φαβιέρος|Κάρολου Φαβιέρου]]. Ταυτόχρονα ο [[Φρανκ Άστιγξ]] με τον στόλο του εμπόδιζε τον ανεφοδιασμό του Κιουταχή από τη θάλασσα. Ο Καραϊσκάκης πέτυχε μεγάλη νίκη στην [[μάχη του Κερατσινίου]] άλλα στο Φάληρο τραυματίστηκε θανάσιμα και υπέκυψε. Μία μέρα μετά τον θάνατο του Καραϊσκάκη, οι Έλληνες ηττήθηκαν στη [[μάχη του Ανάλατου]] και λίγο αργότερα η φρουρά της Ακρόπολης αποφάσισε να διαπραγματευτεί τους όρους παράδοσής της.

Την ίδια περίοδο που βρίσκονταν σε εξέλιξη οι μάχες στην Αττική, ξεκίνησαν οι εργασίες της [[Γ' Εθνοσυνέλευση Τροιζήνας|τρίτης εθνοσυνέλευσης]]. Η εθνοσυνέλευση δεν ξεκίνησε ομαλά αφού οι δύο αντίπαλες παρατάξεις εκείνης της περιόδου απεύθυναν κάλεσμα για συγκέντρωση σε διαφορετικό τόπο. Η μία πλευρά συγκεντρώθηκε στην [[Ερμιόνη]] της Αργολίδας και ξεκίνησε της εργασίες της εθνοσυνέλευσης ενώ η άλλη πλευρά επέλεξε ως τόπο συγκέντρωσης την [[Αίγινα]]. Τελικά επήλθε συμβιβασμός μεταξύ τους και η εθνοσυνέλευση μεταφέρθηκε στην [[Τροιζήνα]]. Η τρίτη εθνοσυνέλευση εξέλεξε τον [[Ιωάννης Καποδίστριας|Ιωάννη Καποδίστρια]] κυβερνήτη της Ελλάδας και όρισε μία τριμελή αντικυβερνητική επιτροπή που θα τον αντικαθιστούσε μέχρι την άφιξή του. Την ηγεσία του στρατού την ανέθεσε στον [[Ρίτσαρντ Τσωρτς]] και την ηγεσία του στόλου στον [[Λόρδος Κόχραν|Τόμας Κόχραν]]. Η εθνοσυνέλευση ψήφισε ένα νέο σύνταγμα που υπήρξε περισσότερο φιλελεύθερο από το προηγούμενο.

 

 

Λίγο μετά την πτώση της Αθήνας η κατάσταση στο στρατόπεδο των Ελλήνων ήταν δραματική. Οι Έλληνες ήταν περιορισμένοι στη Μάνη, στην ανατολική Πελοπόννησο (Ναύπλιο) και στα νησιά του Αργοσαρωνικού και απειλούνταν ταυτόχρονα από τον στρατό του Κιουταχή και του Ιμπραήμ. Στο [[Ναύπλιο]] είχε ξεσπάσει νέος εμφύλιος με εκπροσώπους των δύο πλευρών τον Γρίβα και τον Φωτομάρα. Η μία πλευρά είχε οχυρωθεί στο Παλαμήδι και η άλλη στην Ακροναυπλία και αντάλλασσαν πυρά. Η λύση για τους Έλληνες δόθηκε από μία νέα συνθήκη που υπέγραψαν οι τρεις μεγάλες δυνάμεις, Αγγλία, Ρωσία και Γαλλία, τον Ιούλιο του 1827. Με την [[Συνθήκη του Λονδίνου (1827)|Ιουλιανή συμφωνία]], όπως είναι γνωστή, οι τρεις μεγάλες δυνάμεις δεσμεύονταν να τηρήσουν τη συμφωνία της Πετρούπολης και επιπλέον αποκτούσαν τη δυνατότητα να παρέμβουν και στρατιωτικά εφόσον χρειαστεί.<ref>{{Cite web |url=http://www.fhw.gr/chronos/12/gr/1821_1833/diethni/04.html |title=Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, Ιουλιανή συνθήκη |accessdate=2015-03-11 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130601150047/http://www.fhw.gr/chronos/12/gr/1821_1833/diethni/04.html |archivedate=2013-06-01 |url-status=dead }}</ref> Σύντομα οι στόλοι των τριών δυνάμεων κατέπλευσαν στο Ιόνιο για να επιτηρήσουν τη συμφωνία. Ο Ιμπραήμ δεν έδειξε προθυμία να συμμορφωθεί με αποτέλεσμα σύντομα να προκληθεί σύγκρουση. Οι αντίπαλοι στόλοι συγκρούστηκαν στο Ναυαρίνο. Η [[ναυμαχία του Ναυαρίνου]] προκάλεσε την συντριβή του στόλου του Ιμπραήμ και άνοιξε τον δρόμο για την δημιουργία ελληνικού κράτους

 

=== Τα γεγονότα του 1828 ===

 

Στις αρχές Ιανουαρίου του 1828 κατέφθασε στην Ελλάδα ο [[Ιωάννης Καποδίστριας]], εκλεγμένος κυβερνήτης της χώρας από την [[Γ' Εθνοσυνέλευση Τροιζήνας|τρίτη εθνοσυνέλευση]] της Τροιζήνας. Ο Καποδίστριας αναλάμβανε το δύσκολο έργο της ανόρθωσης της χώρας, σε μία περίοδο που η επανάσταση βρισκόταν σε κρίσιμη καμπή και η οικονομία ήταν κατεστραμμένη από τον μακροχρόνιο πόλεμο.

Το 1828 ο Πατριάρχης συνέταξε ένα σχέδιο για την επιστροφή στην κατάσταση όπως είχε πριν την επανάσταση: οι επαναστάτες θα ζητούσαν συγχώρεση από το Σουλτάνο και σε αντάλλαγμα θα τους δινόταν χάρη για τις πράξεις τους και θα εξαιρούνταν από την καταβολή του οφειλόμενου φόρου για τα προηγούμενα χρόνια, ενώ αφηνόταν να εννοηθεί ότι θα διατηρούσαν τις περιουσίες τους. Οι επαναστάτες, ωστόσο, δεν επιθυμούσαν να υπαχθούν και πάλι στην οθωμανική εξουσία, ενώ οι Οθωμανοί δε δέχτηκαν εξωτερική διαμεσολάβηση.<ref>{{harvnb|Erdem|2005|p=72-3}}</ref>

 

 

Στη Στερεά οι κυριότερες επιχειρήσεις ξεκίνησαν το καλοκαίρι του 1828. Τις προσπάθειες ανακατάληψης της περιοχής ευνοούσε το ξέσπασμα του [[Ρωσοτουρκικός πόλεμος (1828-1829)|Ρωσοτουρκικού πολέμου]], τον Απρίλιο του 1828. Στις 11 Αυγούστου 1828 οι δυνάμεις στις οποίες ήταν επικεφαλής ο [[Κίτσος Τζαβέλας]] μεταφέρθηκαν από το [[Λουτράκι]] στην παραλία της Σεργούλας, ανατολικότερα της Ναυπάκτου. Από εκεί στράφηκαν προς το [[Μαλανδρίνο Φωκίδας|Μαλανδρίνο]] και το [[Λιδωρίκι]], αναγκάζοντας τους Τούρκους της περιοχής να αποσυρθούν στην [[Άνω Χώρα Αιτωλοακαρνανίας|Λομποτινά]]. Τα τουρκικά σώματα που στάλθηκαν να τους ενισχύσουν αντιμετωπίστηκαν επιτυχώς στο Μερμηγκάρι, στο Καστέλλι και κυρίως στην [[Γραμμένη Οξυά Αιτωλοακαρνανίας|Γραμμένη Οξυά]] και στην [[Δενδροχώρι Αιτωλοακαρνανίας|Τέρνοβα]]. Απομονωμένες πλέον οι Οθωμανικές δυνάμεις στην Λομποτινά αποφάσισαν να διαφύγουν προς τη Ναύπακτο στις 22 Οκτωβρίου. Κατά την έξοδό τους έγιναν αντιληπτοί από τους Έλληνες και στην μάχη που ξέσπασε σχεδόν αποδεκατίστηκαν. Την ίδια περίοδο είχε ξεκινήσει επιχειρήσεις στην Ανατολική Στερεά ο [[Δημήτριος Υψηλάντης]]. Κατέλαβε αρχικά την [[Δομβραίνα Βοιωτίας|Δομβραίνα]], στη συνέχεια το [[Δίστομο]] και ακολούθησε η κατάληψη της [[Αράχωβα]]ς.<ref name="epixeiriseis1828"/> Οι Οθωμανικές δυνάμεις της περιοχής φοβούμενες μην εγκλωβιστούν αποχώρησαν με αποτέλεσμα να καταληφθούν εύκολα από τον Δημήτριο Υψηλάντη, η [[Λιβαδειά]], τα στενά της Πέτρας και το κάστρο της Βουδουνίτσας. Στη συνέχεια ο Δημήτριος Υψηλάντης αφού ενισχύθηκε και με νέες δυνάμεις κατέλαβε την στρατηγική περιοχή της Άμπλιανης στον δρόμο Γραβιάς-Άμφισσας, η οποία του επέτρεψε την κατάληψη της [[Άμφισσα]]ς στις 17 Νοεμβρίου του 1828. Λίγες ημέρες μετά, στις 23 Νοεμβρίου 1828, οι δυνάμεις του Κίτσου Τζαβέλα εισήλθαν στο [[Καρπενήσι]] απελευθερώνοντας την πόλη.<ref>Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τόμος ΙΒ, 1975, Άλωση Καρπενησίου, σελ 509</ref> Στη δυτική Ελλάδα το βάρος των επιχειρήσεων είχε μεταφερθεί στην περιοχή του Αμβρακικού. Τον Δεκέμβριο του 1828 σημειώθηκε η πρώτη σημαντική επιτυχία με την κατάληψη της [[Βόνιτσα]]ς (15 Δεκεμβρίου).

 

=== Τα γεγονότα του 1829 ===

 

Στις αρχές του 1829 τουρκικό εκστρατευτικό σώμα 6.000 στρατιωτών ξεκίνησε από τη [[Λαμία]] με αρχηγό τον Μαχμούτ Πασά και προέλασε προς τη [[Λιβαδειά]]. Χωρίς να συναντήσει αντίσταση ανακατέλαβε την πόλη. Οι Έλληνες όμως οχύρωσαν τα ορεινά περάσματα γύρω της και ο Μαχμούτ φοβούμενος μην αποκοπούν οι δρόμοι ανεφοδιασμού του έστειλε ισχυρό στρατιωτικό σώμα να ανοίξει δρόμο προς τον Ευβοϊκό κόλπο. Κατά την πορεία του βρέθηκε αντιμέτωπο στο [[Μαρτίνο]] με την 6η χιλιαρχία του ελληνικού στρατού, αρχηγός της οποίας ήταν ο [[Βάσος Μαυροβουνιώτης]]. Στη μάχη που πραγματοποιήθηκε στις 29 Ιανουαρίου, επικράτησαν οι ελληνικές δυνάμεις. Τις επόμενες ημέρες η άφιξη νέων ελληνικών σωμάτων στη Βοιωτία ανάγκασε τις τουρκικές δυνάμεις να αποσυρθούν ξανά στη Λαμία.

Οι γυναίκες συμμετείχαν ενεργά στην Ελληνική Επανάσταση, όχι μόνο υποστηρίζοντας ηθικά και υλικά τους αγωνιστές άντρες των οικογενειών τους, αλλά συμμετέχοντας και οι ίδιες συχνά στις μάχες, τόσο στην ξηρά όσο και στη θάλασσα. Αν και οι γυναίκες που ζούσαν στις ορεινές περιοχές της Ελλάδας γνώριζαν να χειρίζονται όπλα, ήταν ιδιαίτερα στη [[Μάνη]], το [[Σούλι Θεσπρωτίας|Σούλι]] και το [[Μεσολόγγι]] που πήραν τα όπλα και συμμετείχαν στον ένοπλο αγώνα.<ref name=":0">{{Cite book|title=Women and War: A Historical Encyclopedia from Antiquity to the Present|first=Bernard A.|last=Cook|publisher=ABC-CLIO|isbn=9781851097708|year=|date=2006|location=|publication-place=|page=|pages=255-56|url=https://books.google.gr/books?id=lyZYS_GxglIC&pg=PA255&lpg=PA255&dq=participation+of+women+in+the+Filiki+Etaireia&source=bl&ots=jkmO0CpD4s&sig=ACfU3U3fwA9MpfmPCEYn8OYOu3IElmbkdw&hl=el&sa=X&ved=2ahUKEwjJoMel_pzhAhWYgM4BHc5-A2YQ6AEwAHoECAsQAQ#v=onepage&q=participation%20of%20women%20in%20the%20Filiki%20Etaireia&f=false|access-date=2019-03-25|archive-date=2021-10-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20211025222216/https://books.google.gr/books?id=lyZYS_GxglIC&pg=PA255&lpg=PA255&dq=participation+of+women+in+the+Filiki+Etaireia&source=bl&ots=jkmO0CpD4s&sig=ACfU3U3fwA9MpfmPCEYn8OYOu3IElmbkdw&hl=el&sa=X&ved=2ahUKEwjJoMel_pzhAhWYgM4BHc5-A2YQ6AEwAHoECAsQAQ#v=onepage&q=participation%20of%20women%20in%20the%20Filiki%20Etaireia&f=false|url-status=dead}}</ref> Στο Σούλι τα κατορθώματα της [[Μόσχω Τζαβέλα|Μόσχως Τζαβέλα,]] της [[Δέσπω Μπότση|Δέσπως Μπότση]], της [[Ελένη Μπότσαρη|Ελένης Μπότσαρη]], της [[Χρυσούλα Μπότσαρη|Χρυσούλας Μπότσαρη]], της [[Χάιδω Σέχου|Χάιδως Γιαννάκη Σέχου]], αλλά και εκείνα που πραγματοποίησαν οι κόρες τους και οι εγγονές τους, αποτέλεσαν αντικείμενο πολλών δημοτικών τραγουδιών και έγιναν πηγή έμπνευσης για όλες τις επαναστατημένες γυναίκες κατά την διάρκεια του ελληνικού αγώνα για την ανεξαρτησία.<ref>{{Cite web|url=https://www.eleftherostypos.gr/istories/387326-oi-agones-ton-gynaikon-stin-epanastasi-toy-1821-o-simantikos-toys-rolos/|title=Οι αγώνες των γυναικών στην επανάσταση του 1821 και ο σημαντικός τους ρόλος|ημερομηνία=2019-03-25|website=Ελεύθερος Τύπος|language=el|accessdate=2019-03-26}}</ref> Στη Μάνη από τους 1.500 αμυνώμενους στη μάχη του 1826 ενάντια στις Τουρκικές και Αιγυπτιακές δυνάμεις, οι 1.000 ήταν γυναίκες.<ref name=":0" /> Άλλες γυναίκες επίσης, λιγότερο γνωστές, όπως η [[Άννα Λαούπη Τριτζοπούλου]] από την [[Αδριανούπολη]] της [[Θράκη]]ς, η [[Κωνσταντία Ζαχαριά]] από τον [[Μωριάς|Μωριά]], η [[Σταυριάνα Σάββαινα]], η [[Πανώρια Βοζίκη|Πανωραία Βοζίκη]]<ref name=":4">{{Cite web|url=http://gym-ag-myron.ira.sch.gr/kethi/gymvar2c.htm|title=ΚΡΗΤΙΚΕΣ|website=gym-ag-myron.ira.sch.gr|accessdate=2019-03-26}}</ref> από τη Μάνη ήταν μερικές από εκείνες που πολέμησαν ενεργά στο πεδίο της μάχης συχνά χρησιμοποιώντας αυτοσχέδια όπλα ή ρίχνοντας πέτρες και βράχια στον εχθρό.<ref name=":3" /> Στην [[Κρήτη]] η [[Χαρίκλεια Δασκαλάκη]] διακρίθηκε στη μάχη της [[Μονή Αρκαδίου|Μονής Αρκαδίου]]<ref name=":4" />

 

 

Όμως και στον αγώνα στη θάλασσα οι γυναίκες επέδειξαν έντονη αγωνιστικότητα και συνέβαλλαν έμπρακτα στην Επανάσταση με παραδείγματα τη [[Μαντώ Μαυρογένους]], τη [[Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα]] και τη [[Δόμνα Βισβίζη]] από την [[Αίνος Θράκης|Αίνο]] της [[Θράκη]]ς.<ref name=":5" /> Ειδικά η Μπουμπουλίνα, εκτός από την συμμετοχή της ως επαναστατική ηγέτιδα, υποστήριξε τον αγώνα και οικονομικά.<ref name=":0" /> Η Θρακιώτισσα Δόμνα Βισβίζη ήταν καπετάνισσα και μαζί με τον σύζυγό της Αντώνη Βισβίζη και τα παιδιά τους συμμετείχαν στη ναυμαχία της Λέσβου, της Σάμου και του Ευρίπου<ref>Απόστολος Βακαλόπουλος, [https://books.google.gr/books?id=16UKAQAAMAAJ&q=Δόμνα+Βισβίζη&dq=Δόμνα+Βισβίζη&hl=el&sa=X&ved=2ahUKEwiG5NGM-pXuAhUHz4UKHRXkCkYQ6AEwBXoECAkQAg Ιστορία του νέου Ελληνισμού], σελ. 516</ref> Στη ναυμαχία του Ευρίπου ο σύζυγός της σκοτώθηκε και η Δόμνα ανέλαβε η ίδια το πλοίο και αργότερα το δώρισε στο κράτος για να μετατραπεί σε πυρπολικό<ref>Ντίνα Τάκαρη, [https://books.google.gr/books?id=b_ciAQAAMAAJ&q=Δόμνα+Βισβίζη&dq=Δόμνα+Βισβίζη&hl=el&sa=X&ved=2ahUKEwiG5NGM-pXuAhUHz4UKHRXkCkYQ6AEwBnoECAgQAg Η γυναίκα από την αρχαιότητα ως την τεχνολογική επανάσταση], σελ. 64</ref>

Πολλές γυναίκες επίσης ήταν μέλη ή υποστηρίκτριες της [[Φιλική Εταιρεία|Φιλικής Εταιρείας]]. Η [[Μικρασιάτες|Μικρασιάτισσα]] [[Κυριακή Ναύτη]] από τη [[Σμύρνη]] ήταν η πρώτη γυναίκα μέλος της Φιλικής Εταιρείας.<ref name="χρον">[https://books.google.gr/books?id=YnZAAQAAIAAJ&q=Κυριακή+Μιχαήλ+Ναύτη+1821&dq=Κυριακή+Μιχαήλ+Ναύτη+1821&hl=el&sa=X&ved=2ahUKEwjlkeChrbbuAhVPqaQKHZ1dDGEQ6AEwAnoECAIQAg Μικρασιατικά Χρονικά, Τόμοι 1-2, 1938, σελ. 117]</ref><ref name="παρνασ">Φιλολογικός Σύλλλογος Παρνασός, [https://books.google.gr/books?id=MLYGAQAAIAAJ&q=Κυριακή+Μιχαήλ+Ναύτη+1821&dq=Κυριακή+Μιχαήλ+Ναύτη+1821&hl=el&sa=X&ved=2ahUKEwjlkeChrbbuAhVPqaQKHZ1dDGEQ6AEwBHoECAQQAg Παρνασσός, 1969, σελ. 202]</ref>.<ref name=":1" /> Με την Εταιρία συνδέονται επίσης τα ονόματα γυναικών όπως η [[Μαντώ Μαυρογένους]], η [[Ελισάβετ Υψηλάντη]],<ref name=":5">{{Cite book|title=Οι άσημες και οι ταπεινές του 21|first=Σούλα|last=Ροδοπούλου - Ρόζου|isbn=978-960-289-125-4|year=2012|location=Αθήνα|page=|url=http://www.osdelnet.gr/book/1060009/%CE%9F%CE%B9_%CE%AC%CF%83%CE%B7%CE%BC%CE%B5%CF%82_%CE%BA%CE%B1%CE%B9_%CE%BF%CE%B9_%CF%84%CE%B1%CF%80%CE%B5%CE%B9%CE%BD%CE%AD%CF%82_%CF%84%CE%BF%CF%85_21}}</ref><ref name=":6" /> η [[Φαίδρα Παππά]],<ref name=":5" /> η [[Ασήμω Γκούραινα|Ασημίνα Γκούρα (το γένος Λιδωρίκη)]],<ref name=":7" /><ref name=":5" /> αλλά και η πριγκίπισσα, ηθοποιός, σκηνοθέτιδα και μεταφράστρια [[Ραλλού Καρατζά]]<ref name=":1">{{Cite web|url=https://greece.greekreporter.com/2017/03/20/the-heroines-of-the-greek-war-of-independence/|title=The Heroines of the Greek War of Independence (Video) {{!}} GreekReporter.com|last=Kolasa-Sikiaridi|first=Kerry|language=en-US|accessdate=2019-03-25}}</ref> αν και τα ονόματά τους δεν περιλαμβάνονται στις διασωθείσες λίστες μελών<ref name=":3" />. Πολλές γυναίκες δεν ήταν απαραίτητα μέλη της εταιρείας αλλά εργάστηκαν ως κατάσκοποι και αγγελιοφόροι για τους σκοπούς της, όπως για παράδειγμα η [[Μαριγώ Ζαραφοπούλου]], ενώ την ενίσχυσαν και οικονομικά.<ref name=":3" /> Όλες αυτές οι γυναίκες φρόντισαν να διαδώσουν και να προωθήσουν την ιδέα της ελληνικής ανεξαρτησίας στην Ευρώπη και να ενισχύσουν το περιρρέον φιλελληνικό κλίμα της εποχής που συνέβαλλε αποφασιστικά στην εξέλιξη της Επανάστασης. Όσες ήταν εγγράμματες, όπως η [[Ευανθία Καΐρη]], έγραφαν επιστολές προς άλλες γυναίκες στην Ευρώπη και στις Η.Π.Α. ζητώντας τη βοήθειά τους ή έγραφαν ποιήματα υπέρ της Επανάστασης που δημοσιεύονταν σε φυλλάδια που κυκλοφορούσαν στην Ελλάδα και το εξωτερικό.<ref name=":3" /> Ειδικά η Ραλλού Καρατζά φρόντιζε να ανεβάζει προπαγανδιστικά θεατρικά έργα στο [[Βουκουρέστι]] κερδίζοντας έτσι συμπαραστάτες στον αγώνα των Ελλήνων για ανεξαρτησία.<ref name=":1" />

 

 

Ο αγώνας και τα ηρωικά κατορθώματα όλων των γυναικών που πολέμησαν ένοπλα ή συνέβαλλαν με αμέτρητους άλλους τρόπους στην Ελληνική Επανάσταση έγιναν αντικείμενο πολλών δημοτικών τραγουδιών και αποτέλεσαν έμπνευση για όλες τις επαναστατημένες γυναίκες, όπως π.χ. οι [[Μαμπί|μαμπίσες]] της Κούβας, ενώ συγκίνησαν την Ευρώπη και συνέβαλλαν στην διαμόρφωση ενός φιλελληνικού κλίματος που αποδείχθηκε κρίσιμης σημασίας για την έκβαση του αγώνα. Ανάμεσα στους Ευρωπαίους [[φιλέλληνες]] επίσης που υποστήριξαν την Ελληνική Επανάσταση ήταν και πολλές γυναίκες όπως για παράδειγμα η πρώτη σύζυγος του Βρετανού ποιητή [[Πέρσι Σέλλεϋ]], [[Χάριετ Γουέστμπροουκ]], η νύφη του φιλέλληνα Γερμανού συγγραφέα [[Γιόχαν Βόλφγκανγκ Γκαίτε]], [[Οθέλεια φον Γκαίτε]],<ref name=":0" /> η Ρουμάνα συγγραφέας [[Ντόρα Ντ'Ίστρια|Ντόρα Ντ΄΄Ιστρια]], η δούκισσα της Πλακεντίας [[Δούκισσα της Πλακεντίας|Σοφία ντε Μαρμπουά]], η [[Ρωξάνδρα Στούρτζα]], η Γαλλίδα συγγραφέας [[Ιουλιέτα Αδάμ-Λαμπέρ]] αλλά και οι Μαντάμ Νταμάς και [[Κλαίρη ντε Κερσέν]], δούκισσα του Ντιρά, που επηρρέασαν υπέρ της Ελλάδας αντίστοιχα τον Γάλλο πρωθυπουργό Ρισελιέ και τον βασιλιά της Γαλλίας [[Λουδοβίκος ΙΗ΄ της Γαλλίας|Λουδοβίκο ΙΗ΄]] κατά την κρίσιμη εποχή της έναρξης της Ελληνικής Επανάστασης.<ref name=":10">{{Cite journal|url=http://www.pi.ac.cy/pi/files/epimorfosi/isotita_fylou/dimgymn/arxeia/istoria/Afieromata_Leukomata/Gunaikes_Filellines.pdf|title=Γυναίκες Φιλέλληνες|last=|first=|date=2004-03-18|journal=Ιστορικά|accessdate=2019-03-27|doi=|publisher=Ελευθεροτυπία|issue=228}}</ref> Οι γυναίκες αυτές, καλλιεργημένες, δραστήριες, χειραφετημένες και προοδευτικές, γαλουχημένες με τα πρότυπα και τα ιδεώδη του γυναικείου κινήματος που αναπτύχθηκε από τον 19ο αιώνα στην Ευρώπη και την Αμερική, φροντίζουν για την ανακούφιση των προσφύγων και των ορφανών, ιδρύουν φιλελληνικούς συλλόγους σε διάφορες πόλεις της Δύσης, συγκεντρώνουν χρηματικούς πόρους, επηρρεάζουν την διεθνή κοινή γνώμη, εκδίδουν και κυκλοφορούν διακηρύξεις υπέρ του αγώνα των Ελλήνων αλλά και υπέρ τη χειραφέτησης των Ελληνίδων και οργανώνουν τη μόρφωσή τους στην Ελλάδα ιδρύοντας σχολεία θηλέων και γυναικεία κολλέγια.<ref name=":10" />

 

== Αποτίμηση ==

 

Η Ελληνική Επανάσταση υπήρξε ιδιαίτερος σταθμός της ιστορίας του Νεώτερου Ελληνισμού, καθώς οδήγησε στην ίδρυση ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Ενέπνευσε τις επόμενες γενεές των Ελλήνων για διαδοχικές απελευθερωτικές εξορμήσεις και σε καιρούς δοκιμασίας τις εμψύχωσε για υπομονή και αντίσταση. Σύμφωνα με την άποψη του ιστορικού και πολιτικού [[Σπυρίδων Τρικούπης|Σπυρίδωνα Τρικούπη]] ("Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης" Τόμος Α', Προοίμιο: "Αίτια της Ελληνικής Επανάστασης", "Νέα Σύνορα" - Α.Α. Λιβάνης, [[Αθήνα]], [[1993]], σελ. 29) η πολιτική μεταβολή που συντελέστηκε στον ελλαδικό χώρο, στις νοτιοδυτικές δηλαδή επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με τη δημιουργία ανεξάρτητου Ελληνικού Κράτους ως αποτέλεσμα επιτυχούς εκδήλωσης γενικευμένου επαναστατικού κινήματος, ήταν αναμενόμενη, με το δεδομένο ότι, μεταξύ των δύο εθνών (Οθωμανοί Τούρκοι - χριστιανοί Έλληνες), το κυρίαρχο μέρος παρέμενε επί αιώνες, στάσιμο, ενώ το κυραρχούμενο προόδευε και εξελισσόταν/αναπτύσσονταν. Όταν μάλιστα, οι υπόδουλοι συνειδητοποίησαν τη δύναμή τους, έναντι μία νωθρής και παρηκμασμένης εξουσίας, όπως ήταν η Οθωμανική, τότε κινήθηκαν οργανωμένα και μεθοδικά για την αποτίναξή της, παρά την άσχημη εμπειρία της προηγούμενης ανάλογης προσπάθειας (1770). Την αφορμή μόνο, για αυτή την διαδικασία μεταβολής, έδωσε η εμφάνιση της "[[Φιλική Εταιρεία|Φιλικής Εταιρείας]]", που πάντα σύμφωνα με τον Τρικούπη (ο. πρ. σελ. 32) στάθηκε ένα κομβικό γεγονός.