Άννα Δαλασσηνή

Η Άννα Δαλασσηνή (1025 - 1105) ήταν Βυζαντινή ευγενής, η οποία έπαιξε σημαντικό ρόλο στην άνοδο των Κομνηνών τον 11ο αιώνα, και έγινε η μητέρα του αυτοκράτορα Αλεξίου Α΄ Κομνηνού.

Άννα Δαλασσηνή
Γενικές πληροφορίες
Όνομα στη μητρική γλώσσα	Ἄννα Δαλασσηνή, (Ελληνικά)
Γέννηση	1030 (περίπου)
Θάνατος	Κωνσταντινούπολη
Χώρα πολιτογράφησης	Βυζαντινή Αυτοκρατορία
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	πολιτικός
Οικογένεια
Σύζυγος	Ιωάννης Κομνηνός
Τέκνα	Μανουήλ Κομνηνός Ισαάκιος Κομνηνός Αλέξιος Α΄ Κομνηνός Αδριανός Κομνηνός Νικηφόρος Κομνηνός Θεοδώρα Κομνηνή Μαρία Κομνηνή Ευδοκία Κομνηνή
Γονείς	Αλέξιος Χάρων και ?
Οικογένεια	Οικογένεια Δαλασσηνών
Αξιώματα και βραβεύσεις
Αξίωμα	Αντιβασιλέας

Βιογραφία

Ενάρετη και αφοσιωμένη μητέρα, από την αριστοκρατική οικογένεια των Δαλασσηνών, είχε ισχυρότατη θέληση, θάρρος, ευφυΐα, αποφασιστικότητα και άμετρη φιλοδοξία. Η Άννα Δαλασσηνή ήταν κόρη του Αλέξιου Χάροντα, που κατείχε σημαντική θέση στο Θέμα της Ιταλίας και της Ανδριάνας Δαλασσηνής, η οποία καταγόταν από τη πόλη Δάλασσα και ανήκε στον ένδοξο οίκο των Δαλασσηνών. Ο μητρικός της παππούς ήταν ο Αδριανός Δαλασσηνός γιος του Μάγιστρου και Δούκα της Αντιόχειας Θεοφύλακτου Δαλασσηνού. Η διατήρηση του επωνύμου της μητέρας της σε όλη της τη ζωή, ακόμα και μετά το γάμο της, αποτελεί ένδειξη του ότι η οικογένεια της μητέρας της είχε μεγαλύτερο κύρος από εκείνης των Κομνηνών έως τότε. Είχε σημαντική θέση στην Βυζαντινή αριστοκρατία, ο πατέρας του Θεοφύλακτου Δαμιανός Δαλασσηνός απέκτησε τα πρώτα σημαντικά αξιώματα στα τέλη της δεκαετίας του 990. Η ακριβής ημερομηνία που γεννήθηκε η Άννα Δαλασσηνή είναι άγνωστη, οι ιστορικοί την τοποθετούν την πενταετία 1025-1030.

Παντρεύτηκε τον Κουροπαλάτη και Μεγάλο Δομέστικο Ιωάννη Κομνηνό, αδελφό του Αυτοκράτορα Ισαάκιου Α΄ Κομνηνού. Μετά την ανάρρηση του Αλεξίου Α΄ διαδραμάτισε σπουδαιότατο ρόλο ως σύμβουλος του γιου της, ο οποίος, όπως και τα υπόλοιπα παιδιά της έτρεφε γι΄ αυτήν βαθύτατο θαυμασμό και αγάπη. Όταν στην αρχή της βασιλείας του ο Αλέξιος Α΄ εξεστράτευσε εναντίον των Νορμανδών (1081) ανέθεσε τη διοίκηση της Ρωμανίας στη μητέρα του, η Άννα μετά την επιστροφή του και για είκοσι χρόνια συνδοίκησε μαζί του. Η εγγονή της Άννα Κομνηνή στο έργο της Αλεξιάδα εκφράζεται με ξεχωριστό θαυμασμό γι΄ αυτήν και τη θεωρούσε ανώτερη όλων των πολιτικών της εποχής της. Πραγματικά η Άννα Δαλασσηνή διοίκησε με αποφασιστικότητα, αυστηρότατο πρόγραμμα και άλλαξε τα ήθη της Αυλής. Στα τελευταία χρόνια της ζωής της αποσύρθηκε σε μοναστήρι όπου και απεβίωσε.

Ἐμοὶ δὲ ἱστορίαν ξυγγραφούσῃ οὐκ ἐκ γένους καὶ αἵματος προσήκει ταύτην χαρακτηρίζειν, ἀλλ' ἐκ τρόπου καὶ ἀρετῆς καὶ τούτων, ὁπόσον ὁ τῆς ἱστορίας ὑποτίθεται λόγος. 3.8.1.
«Τοιαύτη τις ἦν ἡ ὑπερφυὴς ὄντως καὶ ἱερὰ ἐκείνη γυνή. Σωφροσύνῃ μὲν γὰρ τοσοῦτον ὑπερῆρε καὶ τὰς πάλαι ὑμνουμένας, περὶ ὧν ὁ πολὺς λόγος, ὁπόσον ἀστέρας ἥλιος». Αλεξιάς 3.8.3 - Άννα Κομνηνή

Πρώτα χρόνια

Γάμος

Η Άννα παντρεύτηκε τον Ιωάννη Κομνηνό (1044) με τον οποίο απέκτησε οκτώ παιδιά, πέντε αγόρια και τρεις κόρες. Τα παιδιά τους ήταν : (Μανουήλ, Ισαάκιος, Αλέξιος Α΄ Κομνηνός, Αδριανός Κομνηνός, Νικηφόρος), Μαρία, Ευδοκία και Θεοδώρα. Ο αδελφός του Ιωάννη Ισαάκιος ήταν ένας από τους σημαντικότερους στρατηγούς του Βυζαντίου. Ο Ισαάκιος επιλέχθηκε από μια ομάδα επαναστατημένων Βυζαντινών στρατηγών για να εκθρονίσει τον ηλικιωμένο και ανίκανο αυτοκράτορα Μιχαήλ ΣΤ΄ Στρατιωτικό (1057). Ο Ισαάκιος έγινε αυτοκράτορας, ο μικρότερος αδελφός του Ιωάννης διορίστηκε Κουροπαλάτης και του Δομέστικος των σχολών της Δύσης (διοικητής των δυτικών στρατευμάτων). Οι διορισμοί αυτοί εκπλήρωσαν τις μεγάλες φιλοδοξίες της Άννας που έγινε ταυτόχρονα Κουροπαλάτισσα και Δομεστίκισσα. Την σύντομη θητεία του Ισαάκιου διέκοψε ο πατριάρχης της Κωνσταντινούπολης Μιχαήλ Α΄ Κηρουλάριος, ο ίδιος που είχε εξαναγκάσει τον Μιχαήλ ΣΤ΄ σε παραίτηση.

Σύγκρουση με τους Δούκες

Ο Κηρουλάριος αντέδρασε σκληρά στην οικονομική πολιτική του Ισαάκιου και τον πίεσε να παραιτηθεί, αποσύρθηκε στην Μονή Στουδίου. Διάδοχος του ήταν ο Κωνσταντίνος Ι΄ Δούκας αν και όπως γράφει ο Βρυέννιος πρόσφεραν το στέμμα στον Ιωάννη αλλά εκείνος το αρνήθηκε. Η σύζυγος του Άννα τον πίεσε έντονα με "λυγμούς και δάκρυα" να δεχτεί. αλλά εκείνος ήταν ανένδοτος. Ο ιστορικός Κωνσταντίνος Βαρζός αμφισβητεί την πληροφορία, έγραψε ότι είναι εφεύρεση του γιου του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού για να δικαιολογήσει τον σφετερισμό του θρόνου. Η Άννα αναγκάστηκε να συμβιβαστεί αλλά από τότε αντιτάχθηκε σκληρά στην Δυναστεία των Δουκών που δεν τους συγχώρεσε ποτέ την απώλεια του θρόνου. Αποφάσισε να παλέψει για να εξασφαλίσει στην οικογένειά της την πολυπόθητη άνοδο στο θρόνο με την ανατροπή της Οικογένειας Δούκα.

Οι προηγούμενοι αυτοκράτορες

Ρωμανός Δ΄ Διογένης

Όταν πέθανε ο σύζυγος της (12 Ιουλίου 1067) η Άννα έγινε η αρχηγός της οικογένειας και ξεκίνησε τα σχέδια για να ανεβάσει στον θρόνο κάποιον από τους γιους της.. Ο πρωτότοκος γιος της Μανουήλ υπηρετούσε ήδη στον αυτοκρατορικό στρατό ενώ ο Ισαάκ και ο Αλέξιος είχαν ενηλικιωθεί. Τον Μάιο της επόμενης χρονιάς πέθανε και ο Κωνσταντίνος Ι΄ Δούκας, η Άννα προχώρησε σε έξυπνη συμμαχία με την χήρα του Ευδοκία Μακρεμβολίτισσα και τον νέο της σύζυγο Ρωμανό Δ΄ Διογένη, συγκρούστηκε με όσους αμφισβήτησαν τον γάμο. Η Άννα έγινε ένας από τους ισχυρότερους υποστηρικτές του νέου αυτοκράτορα και ενθάρρυνε τους γιους της να υπηρετούν στις εκστρατείες του με στόχο την προαγωγή τους. Η κόρη της Μαρία παντρεύτηκε τον Μιχαήλ Ταρωνίτη, η κόρη της Ευδοκία παντρεύτηκε τον στρατηγό Νικηφόρο Μελισσηνό και η μικρότερη κόρη της Θεοδώρα παντρεύτηκε τον γιο του Ρωμανού Δ΄ Κωνσταντίνο.

Ο γιος της Μανουήλ αναρριχήθηκε γρήγορα στα υψηλά αξιώματα του βυζαντινού στρατού και έγινε γνωστός για τα κατορθώματά του, ξαφνικά, όμως αρρωσταίνει βαριά και πεθαίνει στη Βιθυνία από μία μόλυνση στο αυτί. Η Άννα πήγε στο νεκροκρέβατο του στην Βιθυνία, παρά την βαριά θλίψη της αφοσιώθηκε στην ανάδειξη του μικρότερου γιου της Αλεξίου αλλά ήταν πολύ μικρός. Ο δεύτερος γιος της Άννας Ισαάκιο υπηρετούσε ήδη στο στρατό και ο Ρωμανός δεν δέχτηκε να προσλάβει τον Αλέξιο λέγοντάς του: «Δεν πρέπει να μείνει η μητέρα σου μόνη μέσα σε μια τέτοια θλίψη και δεν θέλω να προσθέσω στον πόνο της απώλειας ενός γιου τον πόνο της απομάκρυνσης ενός άλλου». Μετά την ήττα του Ρωμανού Δ΄ από τους Σελτζούκους Τούρκους στη μάχη του Μαντζικέρτ (19 Αυγούστου 1071) οι Δούκες τον εκθρόνισαν και επέστρεψαν στην εξουσία.

Μιχαήλ Ζ΄ Δούκας

Ο Καίσαρας Ιωάννης Δούκας αδελφός του Κωνσταντίνου Ι΄ ανέβασε στον θρόνο τον ανεψιό του και μεγαλύτερο γιο της Ευδοκίας Μιχαήλ Ζ΄ Δούκα (1071 - 1078). Ο Ρωμανός Διογένης ελευθερώθηκε από την αιχμαλωσία, ο Καίσαρας έστειλε τον στρατό του που συνέλαβε και τύφλωσε τον πρώην αυτοκράτορα. Η Άννα διατήρησε ωστόσο την πίστη της στο Διογένη και σύντομα στοχοποιήθηκε για αυτό από τη νέα κυβέρνηση. Δεν άργησε να κατηγορηθεί ότι διατηρούσε μυστική αλληλογραφία μαζί του και έτσι οδηγήθηκε στο δικαστήριο. Στην διάρκεια της ανάκρισης οι Κομνηνοί υποστήριξαν ότι τα έγγραφα ήταν πλαστά, αλλά η καταδίκη της φαινόταν σίγουρη. Στην διάρκεια όμως της δίκης η Άννα σίγουρη και υπερήφανη, τραβώντας την εικόνα του Χριστού κάτω από τον μανδύα της είπε στους δικαστές: «Ιδού ο κριτής μου και ο δικός σας. Σκεφτείτε τον καθώς θα βγάζετε την απόφασή σας και φροντίστε να είναι αντάξια του Ανώτατου Κριτή που γνωρίζει τα μυστικά της καρδιάς» .

Οι δικαστές, παρ΄ όλο που ορισμένοι από αυτούς έκλειναν υπέρ της αθώωσης, φοβούμενοι την οργή του αυτοκράτορα, προέβησαν σε μία δειλή κρίση που χαρακτηρίστηκε από τους υποστηρικτές των Κομνηνών ως «κρίση του Καϊάφα». Η Άννα και ο Αλέξιος καταδικάστηκαν σε εξορία και στάλθηκαν σε ένα από τα Πριγκιπονήσια. Είναι πολύ πιθανό να φόρεσε το ένδυμα της μοναχής επειδή καταγράφεται σαν "Μοναχή" και "Κουροπαλάτισσα", μία άλλη εναλλακτική ημερομηνία τοποθετεί το γεγονός αυτό το 1081. Η τύχη της οικογένειας των Κομνηνών άλλαξε απότομα μετά τον θάνατο του Ρωμανού Δ΄ (4 Αυγούστου 1072), ο Μιχαήλ Ζ΄ συγκρούστηκε με τον Καίσαρα θείο του και τους επέτρεψε να επιστρέψουν στην Κωνσταντινούπολη. Την περίοδο αυτή οι γιοί της Άννας, Αλέξιος και Ισαάκ κατέλαβαν υψηλά αξιώματα στο βυζαντινό στρατό και έγιναν γνωστοί για τη γενναιότητα και τα κατορθώματα τους. Η φήμη τους μεγάλωσε και ειδικότερα ο Αλέξιος γινόταν όλο και πιο αγαπητός στο λαό. Ο δεύτερος γιος της Άννας Ισαάκιος παντρεύτηκε την Ειρήνη Αλανή, ξαδέλφη της αυτοκράτειρας Μαρίας Αλανής. Η αυτοκράτειρα Μαρία Αλανή υιοθέτησε τον Αλέξιο, με τον οποίο ενδέχεται να είχε δεσμό. Τα δύο αδέλφια είχαν τώρα πρόσβαση στα ιδιαίτερα διαμερίσματα του παλατιού και μπορούσαν να ενημερώνονται για τα όσα ετοιμάζονταν εναντίον τους.

Νικηφόρος Γ΄ Βοτανειάτης

Η Μονή του Παντεπόπτου στην Κωνσταντινούπολη.

Ο Αλέξιος αρχικά στήριξε τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Ζ΄ προστατεύοντας το θρόνο του από επίδοξους σφετεριστές και νικώντας εξωτερικούς εχθρούς. Όταν ο Νικηφόρος Γ΄ Βοτανειάτης εκθρόνισε το Μιχαήλ (1078) αποφάσισε να ταχθεί στο πλευρό του νέου αυτοκράτορα. Ο Νικηφόρος Γ΄ παντρεύτηκε την πρώην σύζυγο του Μιχαήλ Ζ΄ Μαρία Αλανή η οποία θα αποτελούσε σημαντικό σύμμαχο των Κομνηνών. Προσπάθησε να εξασφαλίσει το μέλλον του γιου της Κωνσταντίνου που είχε αποκτήσει από τον πρώτο της γάμο, ο Νικηφόρος Γ΄ είχε σκοπό να αφήσει το θρόνο σε έναν από τους στενούς συγγενείς του. Η κινητήρια δύναμη πίσω από αυτή την πολιτική συμμαχία ήταν η Άννα Δαλασσηνή. Ο μικρότερος γιος της Άννας Αλέξιος παντρεύτηκε παράλληλα την εγγονή του Καίσαρα Ιωάννη Δούκα Ειρήνη Δούκαινα αναγνωρίζοντας την τεράστια σημασία της συμμαχίας του με τους Δουκάδες. Είναι η μοναδική ίσως περίπτωση στην οποία η Άννα επέτρεψε στα προσωπικά της πάθη και το μίσος της εδώ για τους Δουκάδες να θολώσουν την κρίση της, αντιτάχθηκε στον γάμο του γιου της με την Ειρήνη. Ο Αλέξιος που πάντα ήταν υπάκουος στη θέληση της μητέρας του κατάφερε αυτή τη φορά να την πείσει για την ορθότητα της απόφασής του. Ο γάμος έγινε στις αρχές του 1078 και η νύφη ήταν μόλις 12 ετών.

Οι σύμβουλοι του αυτοκράτορα αποφάσισαν να τυφλώσουν τους Κομνηνούς από φόβο για την δύναμη που είχαν αποκτήσει. Την νύχτα της 14ης Φεβρουαρίου 1081 τα δύο αδέλφια συνοδευόμενα από τους οπαδούς τους έφυγαν από την πρωτεύουσα, εξαιτίας της βιαστικής τους αποχώρησης άφησαν πίσω τους συγγενείς τους. Η Άννα με τις κόρες, τις νύφες και τα εγγόνια της, βρήκε καταφύγιο στο απαραβίαστο άσυλο της Αγίας Σοφίας, από εκεί διαπραγματεύτηκε με τον αυτοκράτορα για την ασφάλεια των μελών της οικογένειας της που είχαν μείνει στην πρωτεύουσα, υπερασπιζόταν την αθωότητα των γιων της.

Οι Κομνηνοί στην αυτοκρατορική αυλή

Η Άννα κέρδισε με αυτό τον τρόπο χρόνο για τους γιους της, ώστε να συγκεντρώσουν και να εξοπλίσουν τις δυνάμεις τους και έδωσε μία ψευδή αίσθηση ασφάλειας στο Βοτανειάτη ότι δεν υπήρχε πραγματικός κίνδυνος πραξικοπήματος εναντίον του. Εν τω μεταξύ στο στρατόπεδο της Σχίζας ο Αλέξιος ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας, έχοντας την υποστήριξη του ισχυρότατου Καίσαρα Ιωάννη Δούκα βάδισε εναντίον της Πρωτεύουσας. Οι αδελφοί Κομνηνοί χάρη στην στενή σχέση που είχαν με την αυτοκρατορική οικογένεια με τον γάμο της εξαδέλφης της αυτοκράτειρας Ειρήνης με τον Ισαάκιο Κομνηνό έκαναν συχνές επισκέψεις στα ανάκτορα. Η Μαρία υιοθέτησε επίσης τον Αλέξιο σαν θετό της γιο αν και ήταν μόνο πέντε χρόνια μεγαλύτερη, επηρεάστηκε έντονα από τους πατριώτες της Αλανούς που υποστήριζαν τον Ισαάκιο Κομνηνό χάρη στην σύζυγο του. Οι αδελφοί Κομνηνοί είχαν πάντοτε την σύμφωνη γνώμη της μητέρας τους Άννας που είχε την εξουσία στην οικογένεια της, ήταν υιοθετημένα αδέλφια με τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο και ορκίστηκαν να τον υποστηρίξουν. Η αυτοκράτειρα Μαρία τους έδινε πάντοτε συμβουλές μυστικά και ήταν ο πιο πιστός τους σύμμαχος. Η Άννα αν και αρραβώνιασε την εγγονή της με έναν συγγενή του Βοτανειάτη τον Νικηφόρο Βρυέννιο τον Νεότερο δεν σταμάτησε ποτέ τις ραδιουργίες απέναντι στην νέα αντιβασιλεία. Ο Ισαάκιος και ο Αλέξιος έφυγαν από την Κωνσταντινούπολη τον Φεβρουάριο του 1081 για να συγκροτήσουν στρατό εναντίον του Βοτανειάτη, η Άννα με τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας της κατέφυγε στην Αγία Σοφία, διαπραγματεύτηκε με τον αυτοκράτορα την ασφάλεια του και υποστήριξε την αθωότητα των γιων της.

Άνοδος Δυναστείας Κομνηνών

Ο αυτοκρατορικός Σταυρός

Με την υποκρισία ότι θέλει να κάνει μία επίσκεψη στην εκκλησία απέκλεισε σκόπιμα τον εγγονό του Βοτανειάτη και τον δάσκαλο του από την συνάντηση στα ανάκτορα, ο δάσκαλος τους βρήκε αλλά η Άννα τον έπεισε ότι θα τον καλέσει σύντομα. Οι γυναίκες ήθελαν να μπουν στο εσωτερικό του ιερού και υποκρίθηκαν ότι ήταν προσκυνήτριες από την Καππαδοκία που είχαν ξοδέψει όλα τους τα χρήματα και ήθελαν να προσκυνήσουν πριν επιστρέψουν στην πατρίδα τους. Ο Στραβορομάνος και οι υπόλοιποι βασιλικοί φρουροί τις συνέλαβαν πριν μπουν στο ιερό του ναού και τις οδήγησαν στα ανάκτορα. Η Άννα Δαλασσηνή ισχυρίστηκε ότι κινδύνευε η ζωή των γιων της επειδή ήθελαν να τους τυφλώσουν και αναγκάστηκε να ταξιδεύσει στην πρωτεύουσα για να εισέλθει ξανά στην υπηρεσία του αυτοκράτορα. Αρνήθηκε να πάει μαζί τους και ζήτησε να της επιτρέψουν να προσευχηθεί στην Παναγία για να την προστατεύσει, εκεί έδειξε όλες τις υποκριτικές της ικανότητες. Η Άννα Κομνηνή στο έργο της Αλεξιάδα γράφει : "Προχώρησε με βαριά βήματα λόγω της προχωρημένης ηλικίας, έφτασε στο ιερό και έκανε δύο υποκλίσεις. Στην τρίτη υπόκλιση γονάτισε πολύ βαθιά, τέντωσε τα χέρια και φώναξε ότι δεν θα εγκαταλείψει ποτέ αυτή την θέση αν δεν δεχτεί πρώτα τον αυτοκρατορικό σταυρό για την ασφάλεια της".

Ο Νικηφόρος Βοτανειάτης πιέστηκε ότι θα δώσει όρκο για να προστατεύσει την οικογένεια της, ο Στραβορομάνος προσπάθησε να της δώσει τον Σταυρό αλλά αυτό δεν ήταν για την Άννα επαρκές, ζήτησε να της τον στείλει ο ίδιος ο αυτοκράτορας σαν ένδειξη της καλής του πίστης για την προστασία τους. Ο Νικηφόρος Γ΄ Βοτανειάτης αναγκάστηκε να της στείλει τον Σταυρό με προσωπικό του όρκο για την προστασία της οικογένειας της. Η Άννα Δαλασσηνή κατέφυγε με αυτοκρατορική προστασία στην μονή του Πετρίου όπου ενώθηκε με την μητέρα της Ειρήνης Δούκαινας Ειρήνη της Βουλγαρίας. Ο Νικηφόρος Βοτανειάτης αντιμετώπισε την οικογένεια των Κομνηνών σαν πρόσφυγες και όχι σαν φιλοξενούμενους, είχαν το δικό τους νοικοκυριό και ήταν σε συνεχή επαφή με τους φρουρούς από τους οποίους έπαιρναν πληροφορίες σχετικά με τον αυτοκράτορα. Η Άννα με το σχέδιο της πέτυχε να κερδίσει χρόνο για τους γιους της ώστε να μπορέσουν να κλέψουν τα άλογα από τους αυτοκρατορικούς στάβλους, να οργανώσουν τον στρατό τους και να ξεγελάσει τον αυτοκράτορα ότι η θέση του ήταν ασφαλής χωρίς κανέναν κίνδυνο για πραξικόπημα.

Άνοδος Αλεξίου Α΄

Ο Αλέξιος Α΄ Κομνηνός.

Ο Νικηφόρος Γ΄ Βοτανειάτης αδράνησε κατά τη διάρκεια της εφόδου των Κομνηνών και τελικά αναγκάστηκε να παραιτηθεί. Έτσι, ο Ισαάκ και ο Αλέξιος Κομνηνός εισήλθαν στην πρωτεύουσα νικηφόρα κερδίζοντας τις μάχες στους δρόμους της και έχοντας την υποστήριξη του στόλου (1 Απριλίου 1081). Το όνειρο της Άννας Δαλασσηνής είχε εκπληρωθεί χάρη στις ακούραστες προσπάθειές της: ο μικρότερος γιος της Αλέξιος έγινε αυτοκράτορας αν και πολλοί κάτοικοι στην πρωτεύουσα προτιμούσαν τον δεύτερο γιο της Ισαάκιο. Το μίσος της Άννας για τους Δούκες ήταν ωστόσο ακόμα άσβεστο, ο γάμος του Αλεξίου με την Ειρήνη Δούκαινα έγινε χωρίς την έγκριση της και η άνοδος της έφηβης Ειρήνης στην θέση της Αυγούστας την ενόχλησε έντονα.

Η ευνοϊκή μεταχείριση της Μαρίας Αλανής σε συνδυασμό με την συμπεριφορά του αυτοκράτορα προς τη γυναίκα του Ειρήνη είχαν προκαλέσει τα κουτσομπολιά ολόκληρης της πόλης, η Άννα παρότρυνε το γιο της να προχωρήσει σε διαζύγιο και να αναγνωρίζει το δεσμό του με τη Μαρία. Αποκορύφωμα της τεταμένης αυτής κατάστασης αποτελεί το γεγονός ότι ο Αλέξιος στέφθηκε μόνος του χωρίς την Ειρήνη (4 Αυγούστου 1081). Ο νέος αυτοκράτορας βρισκόταν διχασμένος ανάμεσα σε τρεις γυναίκες που τον επηρέαζαν άμεσα αλλά προτιμούσε περισσότερο την μητέρα του από την έφηβη σύζυγο του ειρήνη που ήταν ακόμα άτεκνη. Η Άννα Κομνηνή γράφει ότι η οικογένεια της αρνήθηκε να διώξει την Μαρία από τα ανάκτορα λόγω της μεγάλης αγάπης που της είχαν και επειδή ήταν "ξένη χωρίς οπαδούς σε μία ξένη χώρα". Τελικά γνωρίζοντας την τεράστια επιρροή των Δουκάδων και την στήριξή τους από των Πατριάρχη, παίρνει τη σωστή απόφαση και η Ειρήνη στέφεται αυτοκράτειρα μία εβδομάδα αργότερα από τον Πατριάρχη Κοσμά τον Ιεροσολυμίτη. Η Άννα Δαλασσηνή επέλεξε τον επόμενο πατριάρχη Ευστράτιο Γαριδά ως αποζημίωση για την αποδοχή της.

Τελευταία χρόνια

Από την κατάληψη της εξουσίας από τους Κομνηνούς (1081) πρωταγωνίστησε στη διαχείριση των στρατιωτικών και πολιτικών θεμάτων της αυτοκρατορίας, ο Αλέξιος λειτουργούσε για πολλά χρόνια κάτω από την επιρροή της. Τον Αύγουστο του 1081 ο Αλέξιος αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Κωνσταντινούπολη για να πολεμήσει στην Ιλλυρία τους Νορμανδούς, ανέθεσε στη μητέρα του με επίσημο χρυσόβουλο την απόλυτη εξουσία. Η Άννα εξακολούθησε να έχει τεταμένες σχέσεις με τη νύφη της Ειρήνη, γι΄ αυτό ίσως ανέλαβε εξ΄ ολοκλήρου την ανατροφή και μόρφωση της εγγονής της Άννας Κομνηνής. Επί είκοσι περίπου χρόνια παρέμεινε συναυτοκράτειρα και κυβέρνησε καλά. Η Άννα επανέφερε σε τάξη την κυβέρνηση (οι υπουργοί των προηγούμενων αυτοκρατόρων Νικηφόρου Βοτανειάτη και Μιχαήλ Ζ΄ κατασπαταλούσαν τα χρήματα του ταμείου και αύξαναν το έλλειμμα του θησαυροφυλακίου) κι ακόμη αναμόρφωσε τα ήθη του Ιερού Παλατιού. Η ίδια έδινε το παράδειγμα. Έτσι σύμφωνα με την εγγονή της Άννα Κομνηνή περνούσε ένα μέρος της νύχτας σε προσευχές, αφιέρωνε το πρωινό της σε ακροάσεις και στη υπογραφή διαταγμάτων, παρακολουθούσε τη λειτουργία στην Αγία Θέκλα το απόγευμα και τέλος ασχολούνταν ως το βράδυ με τα κοινά. Καθώς γερνούσε, όμως, η Άννα γινόταν ολοένα και πιο αυταρχική με αποτέλεσμα ο Αλέξιος να κουράζεται και να ενοχλείται συχνά από τη συμπεριφορά της. Η Άννα με την οξυδέρκεια που τη χαρακτήριζε πάντα αντιλήφθηκε νωρίς πως είχε φτάσει η στιγμή να αποσυρθεί, πριν να την απομακρύνουν. Έτσι εγκαταστάθηκε γύρω στα 1100 στο μοναστήρι του Παντεπόπτη, όπου και πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής της.

Θάνατος

Οι πηγές διαφέρουν σχετικά με τα τελευταία χρόνια της Άννας Δαλασσηνής και τον θάνατο της. Η εγγονή της Άννα Κομνηνή παρέχει ελάχιστα στοιχεία για την γιαγιά της, αυτό δημιουργεί υποψίες ότι είχε ασπαστεί κάποια αίρεση, μάλλον τους Βογόμιλους. Το βέβαιο ήταν ότι είχε ακόμα ισχυρή εξουσία στην αυτοκρατορική αυλή όταν πέρασε από την Κωνσταντινούπολη η Α΄ Σταυροφορία την διετία 1096 - 1097, ίσως αποσύρθηκε αμέσως μετά. Ο Ιωάννης Ζωναράς γράφει ότι ζούσε με "αυτοκρατορικές τιμές" και πέθανε σε βαθύτατο γήρας περίπου έναν χρόνο πριν τον γιο της Ισαάκιο. Με ένα ειρωνικό σχόλιο γράφει ότι πέθανε την χρονιά εκείνη στην οποία κάποιος αστρολόγος είχε προβλέψει τον θάνατο του γιου της Αλεξίου. Οι πιθανότερες ημερομηνίες που πέθανε ήταν η 1 Νοεμβρίου 1100 ή η 1 Νοεμβρίου 1102. Την εποχή που κυβέρνησε η Δυναστεία των Κομνηνών οι γυναίκες έπαιξαν σημαντικό ρόλο στον θρησκευτικό τομέα ειδικότερα στην ίδρυση των μοναστηριών και στην θρησκευτική λογοτεχνία.

Αναφορές

Η Άννα Κομνηνή για την Άννα Δαλασσηνή

Αντλούμε σημαντικές πληροφορίες για την Άννα Δαλασσηνή, από αυτά που έγραψε η εγγονή της Άννα Κομνηνή για την πολυαγαπημένη της γιαγιά:

"«Μπορεί να προκαλέσει κάποια έκπληξη το γεγονός ότι ο πατέρας μου, ο αυτοκράτορας, είχε ανυψώσει τη μητέρα του σε μια τέτοια τιμητική θέση, και ότι είχε παραδώσει την πλήρη εξουσία σε αυτήν. Φαινόταν να αφήνει τα ηνία της εξουσίας και να τρέχει κατά κάποιο τρόπο, δίπλα στο αυτοκρατορικό άρμα όπου ήταν καθισμένη εκείνη. Ο πατέρας μου κράτησε για τον εαυτό του, τη διεξαγωγή των πολέμων εναντίον των βαρβάρων, ενώ ανέθεσε στη μητέρα του, τη διοίκηση των κρατικών υποθέσεων, την επιλογή των δημοσίων υπαλλήλων, καθώς και τη δημοσιονομική διαχείριση των εσόδων και εξόδων της αυτοκρατορίας. Θα μπορούσε κανείς, ίσως, διαβάζοντας αυτό, να καταδικάσει την απόφαση του πατέρα μου να αναθέσει τη διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας στη μητέρα του. Αλλά από τη στιγμή που θα καταλάβει, την ικανότητα αυτής της γυναίκας, τη μεγαλειότητα της, την καλή της αίσθηση και την αξιοσημείωτη δυνατότητά της για σκληρή δουλειά, θα μεταστραφεί από την κριτική στο θαυμασμό. Γιατί η γιαγιά μου είχε πραγματικά το δώρο της ικανότητας να διεκπεραιώνει με επιτυχία τις υποθέσεις του κράτους… Ήταν ικανή να κυβερνά όχι μόνο την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, αλλά και κάθε άλλο βασίλειο κάτω από τον ήλιο… Δεν διέθετε μόνο εξαιρετική ευφυΐα, αλλά και την ικανότητα ομιλίας που της ταίριαζε. Ήταν μια πραγματικά πειστική ρήτορας, σε καμία περίπτωση φλύαρη ή μακροσκελής ... Όσο για τη συμπόνια της προς τους φτωχούς και την πολυτέλεια του χεριού της προς τους άπορους, πώς μπορούν να τα περιγράψουν τα λόγια; Το σπίτι της ήταν ένα καταφύγιο για τους συγγενείς της που είχαν ανάγκη, και δεν ήταν λιγότερο παράδεισος για τους ξένους .... Η έκφρασή της, η οποία αποκάλυπτε τον αληθινό χαρακτήρα της, απαιτούσε τη λατρεία των αγγέλων, αλλά γεννούσε τον τρόμο στους δαίμονες …»"

Ο Αλέξιος Α΄ Κομνηνός για την Άννα Δαλασσηνή

Ακόμη ο γιος της, Αλέξιος Α΄, είχε γράψει για εκείνην:

"«Τίποτα δεν συγκρίνεται, με μία τρυφερή μητέρα, που αγαπάει τα παιδιά της. Δεν υπάρχει στον κόσμο πιο γερό στήριγμα, είτε υψώνεται κάποιος κίνδυνος στον ορίζοντα ή υπάρχει φόβος για κάποια δυσκολία. Αν δώσει μια συμβουλή, η συμβουλή της είναι καλή. Αν προσευχηθεί η προσευχή της εξασφαλίζει ακατανίκητη προστασία, σ’ αυτούς που είναι το αντικείμενό της. Έτσι ήταν για μένα, από την πιο νεαρή ηλικία, η μητέρα μου και σεβαστή ηγεμονίδα μου, που ήταν σε κάθε περίπτωση δάσκαλος και οδηγός μου. Ήμασταν μία ψυχή σε δύο σώματα και, με τη χάρη του Θεού, αυτή η ωραία και στενή ένωση διαρκεί ακόμη και σήμερα»."

Αναφορές

Εμπνευσμένος από την επιβλητική μορφή αυτής της γυναίκας έγραψε, τέλος, ο Καβάφης το ποίημα:

Εις το χρυσόβουλλον που έβγαλ' ο Αλέξιος Κομνηνός
για να τιμήσει την μητέρα του επιφανώς,
την λίαν νοήμονα Κυρίαν Αννα Δαλασσηνή
την αξιόλογη στα έργα της, στα ήθη
- υπάρχουν διάφορα εγκωμιαστικά:
εδώ ας μεταφέρουμε από αυτά
μια φράσιν έμορφην, ευγενική
«Ου το εμόν ή το σον, το ψυχρόν τούτο ρήμα, ερρήθη».

Πηγές

• Βαρζός, Κωνσταντίνος (1984). Η Γενεαλογία των Κομνηνών (PDF). A. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 1 Απριλίου 2019. Ανακτήθηκε στις 11 Ιουνίου 2019. 
• Αλεξάντρ Καζντάν (1991), Βυζαντινό Λεξικό της Οξφόρδης
• Άννα Κομνηνή, Αλεξιάδα
• Cheynet, Jean-Claude; Vannier, Jean-François (1986). Études Prosopographiques (in French). Paris: Publications de la Sorbonne.
• Dawes, Elizabeth A., ed. (1928). The Alexiad. London: Routledge & Kegan Paul.
• Garland, Linda (1999). Byzantine Empresses: Women and Power in Byzantium AD 527–1204. Routledge.
• Lilie, Ralph-Johannes; Ludwig, Claudia; Zielke, Beate; Pratsch, Thomas, eds. (2013). Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit Online. Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften. Nach Vorarbeiten F. Winkelmanns erstellt (Στα Γερμανικά). De Gruyter.
• C. Diehl, Figures byzantines, ed 2, Paris: Armand Colin, 1938–39, v.1,317-42
• Skoulatos, Basile (1980). Les personnages byzantins de l'Alexiade: Analyse prosopographique et synthèse [The Byzantine Personalities of the Alexiad: Prosopographical Analysis and Synthesis] (in French). Louvain-la-Neuve: Nauwelaerts.
• Μάρω Δούκα, Ένας σκούφος από πορφύρα, εκδόσεις Κέδρος
• Μιχαήλ Ψελλός Χρονογραφία «Η βασιλεία του Κομνηνού», σσ. 338-366, εκδ. ΑΓΡΑ, 1993