Ακριτικά τραγούδια
Ακριτικά τραγούδια ονομάζονται τα δημοτικά τραγούδια που αναφέρονται στα κατορθώματα των Ακριτών, των φρουρών των ανατολικών συνόρων της Βυζαντινής αυτοκρατορίας στη Μικρά Ασία.[1] Τα ακριτικά τραγούδια είναι τα παλαιότερα ελληνικά δημοτικά τραγούδια που σώζονται και συγγενεύουν με το έμμετρο αφήγημα του 12ου αι., το γνωστό ως «Έπος του Διγενή Ακρίτα».
Ιστορία Επεξεργασία
Η αναφορά των ακριτικών δημοτικών τραγουδιών ανάγεται στα βυζαντινά χρόνια (8ος - 9ο αιώνας), στη Μικρά Ασία και ειδικότερα στην Καππαδοκία [2] (στην περιοχή του Ευφράτη, του Ταύρου και του Αντίταυρου). Για την ασφάλεια των μικρασιατικών αυτών περιοχών άκμαζε ο θεσμός των Ακριτών, εξ ου και η ονομασία των τραγουδιών. Η σύνθεσή τους ανάγεται μεταγενέστερα (11ο - 12ο αιώνα). Μαρτυρία για την ύπαρξη ηρωικής ποίησης στο Βυζάντιο θεωρείται η αναφορά του Αρέθα, αρχιεπισκόπου Καισαρείας (9ος-10ος αι.) ραψωδούς της Μικράς Ασίας που τραγουδούσαν από σπίτι σε σπίτι «ᾠδάς τινας πάθη περιεχούσας ἐνδόξων ἀνδρῶν».
Το παλαιότερο σωζόμενο ακριτικό τραγούδι είναι το «Άσμα του Αρμούρη» που παραδίδεται σε χειρόγραφο του 15ου αι. Τα περισσότερα όμως ακριτικά που είναι γνωστά σήμερα είναι όψιμες καταγραφές, του 19ου ή και των αρχών του 20ου αι., και προέρχονται από τον Πόντο, την Κύπρο και την Κρήτη. Η παλαιότητα του υλικού των τραγουδιών γίνεται αντιληπτή από την μνεία των Σαρακηνών, της Συρίας και της Αραβίας και τα βυζαντινά ονόματα των ηρώων: Αλέξιος, Κωνσταντίνος, Θεοφύλακτος. Σε κάποιες από τις παραλλαγές όμως με την πάροδο του χρόνου προστέθηκαν και νεότερα ιστορικά στοιχεία, όπως η αναφορά στους Τούρκους και την άλωση της Κωνσταντινούπολης.[εκκρεμεί παραπομπή]
Περιεχόμενο Επεξεργασία
Γενικά, τα ακριτικά τραγούδια διακρίνονται από τα πλούσια χαρακτηριστικά του δημοτικού τραγουδιού και ιδιαίτερα για την πνοή τους, την ηρωική και πολεμική αναφορά τους, την πυκνότητα αλλά και τη λιτότητα του λόγου καθώς και για την πλαστική τους δύναμη. Κύριος στόχος τους είναι η έξαρση της τιτάνιας προσωπικής λεβεντιάς που στο στόμα του ελληνικού λαού γίνεται τραγούδι - θρύλος. Αποτελούν έκφραση εν προκειμένω της τιτάνιας αντιπαλότητας του Βυζαντίου κατά των βαρβάρων και του αγροίκου χαρακτήρα των Αράβων και κάθε άλλων επιδρομέων ως παρασιτικών στοιχείων της Αυτοκρατορίας.
Συνέπεια των παραπάνω είναι οι ήρωες αυτών των τραγουδιών να παρουσιάζονται σαν άτομα εξαιρετικής ανδρείας, συχνά με υπερφυσικές δυνατότητες και διαστάσεις: επιδεικνύουν πολεμικές ικανότητες από μικρή ηλικία και είναι σε θέση να κατατροπώσουν μόνοι μεγάλα στρατεύματα. Τα κατορθώματα των ακριτικών ηρώων παρουσιάζουν διάφορες μορφές: Στο Άσμα του Αρμούρη ο νεαρός ήρωας, ο Αρέστης, γιος του Αρμούρη, κάνει έφοδο στο στρατόπεδο των Σαρακηνών για να ελευθερώσει τον αιχμάλωτο πατέρα του, εξοντώνει τους εχθρούς και προκαλεί τον θαυμασμό του Εμίρη για το θάρρος και την αποφασιστικότητά του, με αποτέλεσμα ο Εμίρης να του προσφέρει ως σύζυγο την κόρη του. Στο τραγούδι Των γιων του Ανδρόνικου ο ήρωας (γιος του Ανδρόνικου) γεννήθηκε στην αιχμαλωσία, αφού οι Σαρακηνοί σε μια επιδρομή απήγαγαν την έγκυο μητέρα του. Σε πολύ νεαρή ηλικία νίκησε σε αγώνισμα τους Σαρακηνούς και δραπέτευσε για να βρει τον πατέρα του. Σε άλλα τραγούδια εμφανίζεται το μοτίβο της αρπαγής μιας κοπέλας από τους Σαρακηνούς και της απελευθέρωσής της από τον άντρα της. Ο ήρωας σε πολλά από αυτά είναι ο Διγενής Ακρίτας, αλλά υπάρχουν και παραλλαγές με άλλους ήρωες, όπως το μικρό Βλαχόπουλο. Τέλος, μεγάλη ομάδα τραγουδιών είναι αυτή που εξιστορεί τον θάνατο του Διγενή μετά την μάχη με τον Χάρο.
Εκ του περιεχομένου τους όσα πολεμικά ή ηρωικά, δημοτικά τραγούδια έχουν συγγένεια θέματος ανήκουν σε μια ενότητα ή σύνολο που αποκαλείται κύκλος (ακριτικών τραγουδιών). Διακρίνονται δύο τέτοιοι κύκλοι, ο κύκλος γνησιότητας και ο κύκλος διασκευών. Εν προκειμένω ο πρώτος κύκλος φέρει το όνομα του Διγενή ακρίτα. Λόγω δε της μεγάλης ποικιλίας των ακριτικών τραγουδιών προέκυψε το ακριτικό έπος του οποίου κύριο πρόσωπο είναι ο Διγενής. Σημειώνεται ότι σε όλες τις παραλλαγές και χειρόγραφα παραμένει απροσδιόριστος ο χρόνος καταγραφής τους.
Φιλολογικά προβλήματα Επεξεργασία
Με τα ακριτικά τραγούδια, όπως και με το «Έπος του Διγενή Ακρίτα», όπως αυτά διασώζονται σήμερα είναι συνδεδεμένα πολλά φιλολογικά προβλήματα, σχετικά με την παλαιότητα των τραγουδιών απέναντι στο «Έπος». Έχουν υποστηριχθεί δύο απόψεις, ότι δηλαδή το έπος βασίστηκε στο υλικό των δημοτικών τραγουδιών, ή ότι τα τραγούδια αυτά είναι στο σύνολό τους παράγωγα του έπους. Η άποψη που είναι σήμερα ευρύτερα αποδεκτή είναι ότι στα βυζαντινά χρόνια υπήρχε ηρωική προφορική ποίηση, για την μορφή της οποίας βέβαια ελάχιστα είναι γνωστά, αλλά με βάση το Άσμα του Αρμούρη που σώζεται σε αρκετά παλιά καταγραφή, καθώς και την σύγκριση του Έπους με τα σύγχρονα δημοτικά τραγούδια, μπορούν να εντοπιστούν κοινά θεματικά και φραστικά μοτίβα που έχουν την προέλευσή τους στα βυζαντινά χρόνια και επιβίωσαν δια μέσου της προφορικής παράδοσης, επομένως αποτέλεσαν το υλικό από το οποίο άντλησε το έπος. Ωστόσο δεν μπορεί να αποκλειστεί το γεγονός κάποια ακριτικά τραγούδια να προήλθαν από το έπος. Επίσης, κάποιοι μελετητές σήμερα αμφισβητούν την σκοπιμότητα της διάκρισης μιας ιδιαίτερης ομάδας ακριτικών τραγουδιών[3] ή κάποιοι άλλοι αμφισβητούν τον ακριτικό χαρακτήρα κάποιων τραγουδιών που έχουν χαρακτηριστεί ακριτικά[4], χωρίς όμως να μπορούν να παρουσιάσουν ουσιώδη επ΄ αυτού επιχειρήματα.
Διάδοση στον ελληνικό χώρο Επεξεργασία
Τα ηρωικά και αφηγηματικά τραγούδια γνώρισαν ευρεία διάδοση στον ελληνικό χώρο, όχι μόνο στις ακρτικές περιοχές αλλά και στην ηπειρωτική Ελλάδα. Επίσης η φήμη για τα κατορθώματα των ακριτών ηρώων διαδιδόταν κι αυτή. Δημιουργήθηκαν διάφορες παραλλαγές τους για τους ίδιους ή παρόμοιους άθλους ακριτών, ανεξάρτητα από τα αντίστοιχα των ακριτικών περιοχών.[5] Έτσι έχουμε είτε καθαρά ακριτικά τραγούδια, είτε συγχωνεύσεις με άλλα είδη όπως το κλέφτικο τραγούδι, όπου οι κλέφτες ταυτίστηκαν με τους ακρίτες και οι Τούρκοι γενίτσαροι με τους Σαρακηνούς.[6]
Απόσπασμα από ακριτικό τραγούδι Επεξεργασία
Το παρακάτω απόσπασμα προέρχεται από το Άσμα του Αρμούρη (κατά την έκδοση Αλεξίου), στ. 85-98
Και συγκροτά τον πόλεμον καλά και ανδρειωμένα.
τας άκρας άκρας έκοπτεν και η μέση εδαπανάτον.
Μα τον κυρ Ήλιον τον γλυκύν, μα την γλυκέαν του μάναν,
όλη μέρα τους έκοπτεν την άνω ποταμίαν
και όλη νύκτα τους έκοπτε την κάτω ποταμίαν.Έθεσεν και αποθέσεν τους, κανένα δεν αφήκε.
Απέζευσε ο νεώτερος να τον βαρήση ο αέρας
και ένα σκυλίν, Σαρακηνός, σκυλίν μαγαρισμένον,
εγκρύμματα τον έβαλεν και επήρε του τον μαύρον,
επήρε του τον μαύρον του, επήρε τον ραβδίν του.
Μα τον κυρ Ήλιον τον γλυκύν, μα την γλυκέαν του μάναν
σαράντα μίλια τον εδίωχνε πεζός με το λουρίκιν
και άλλα σαράντα τέσσαρα πεζός με τα γονάτια.
εκεί τον εκατέφθασε εις της Συρίας την Πόρταν
και εβγάνει το σπαθίτσι του και επαίρνει του το χέριν.
Δείτε επίσης Επεξεργασία
Σημειώσεις Επεξεργασία
- ↑ Πολίτης, Νικόλαος Γ., 1852-1921. Περί του εθνικού έπους των νεωτέρων Ελλήνων Λόγος απαγγελθείς εν τω Εθνικώ Πανεπιστημίω την 14 Ιανουαρίου 1907 Εν Αθήναις Τύποις Π. Δ. Σακελλαρίου, 1906.
- ↑ Πολίτης, Νικόλαος Γ., 1852-1921. Περί του εθνικού έπους των νεωτέρων Ελλήνων Λόγος απαγγελθείς εν τω Εθνικώ Πανεπιστημίω την 14 Ιανουαρίου 1907 Εν Αθήναις Τύποις Π. Δ. Σακελλαρίου, 1906.
- ↑ Μ. Herzfeld, «Social borderes: themes of conflict and ambiguity in Greek folksongs», Byzantine and Modern Greek Studies 6 (1980) 61-80
- ↑ G. Saunier, «Is there such a thing as an "Akritic song"? Problems in the classification of Modern Greek Narrative Songs», στο: R. Beaton- D. Ricks (εκδ.), Digenes Akrites: new approaches to Byzantine heroic poetry. London 1993, 139-149.
- ↑ Κ.Δ. Τσαγγαλάς,«Ακριτικά τραγούδια στη Θεσσαλία»,Λαογραφία, τομ.30(1975),σελ.161
- ↑ Κ.Δ. Τσαγγαλάς,«Ακριτικά τραγούδια στη Θεσσαλία»,Λαογραφία, τομ.30(1975),σελ.161-162
Πηγές Επεξεργασία
- Βασίλειος Διγενής Ακρίτης (κατά το χειρόγραφο του Εσκοριάλ) και το άσμα του Αρμούρη. Κριτική έκδοση, Εισαγωγή, Σημειώσεις, Γλωσσάριο Στυλιανού Αλεξίου. Ερμής, Αθήνα 1985
- R. Beaton, Η ερωτική μυθιστορία του ελληνικού μεσαίωνα, μεταφρ. Νίκης Τσιρώνη από την δεύτερη αγγλική αναθεωρημένη και επαυξημένη έκδοση, Ινστιτούτο του Βιβλίου-Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996
- R. Beaton, «Digenes Akrites and modern Greek folk song: a reassesment». Byzantion 51 (1981) 22- 43.
- Γ.Μ. Σηφάκης, «Ζητήματα ποιητικής του Διγενή Ε και των ακριτικών τραγουδιών», Αριάδνη 5 Αφιέρωμα στον Στυλιανό Αλεξίου (1989) 125-139.
- Κ.Δ. Τσαγγαλάς,«Ακριτικά τραγούδια στη Θεσσαλία»,Λαογραφία, τομ.30(1975),σελ.161-231