Αλέξιος Κομνηνός (γιος Ανδρόνικου)

Ο Αλέξιος Κομνηνός (π. 1135/42 - μετά το 1182) ήταν Βυζαντινός ευγενής και αυλικός, γιος του Ανδρόνικου Κομνηνού και ανιψιός του Μανουήλ Α΄ Κομνηνού, που τον έκανε πρωτοστράτορα, πρωτοσέβαστο και πρωτοβεστιάριο. Όταν ο Μανουήλ Α΄ απεβίωσε, ο Αλέξιος έγινε ευνοούμενος της χήρας του Μαρίας της Αντιόχειας και κυβέρνησαν την Αυτοκρατορία, ώσπου τους εκτόπισε ο Ανδρόνικος Α΄.

Αλέξιος Κομνηνός
Γενικές πληροφορίες
Γέννηση	30  Μαρτίου 1141 Κωνσταντινούπολη
Θάνατος	1183 Κωνσταντινούπολη
Χώρα πολιτογράφησης	Βυζαντινή Αυτοκρατορία
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	Αντιβασιλέας
Οικογένεια
Σύντροφος	Μαρία της Αντιόχειας
Γονείς	Ανδρόνικος Κομνηνός και Ειρήνη
Αδέλφια	Ιωάννης Δούκας Κομνηνός Μαρία Κομνηνή Ευδοκία Κομνηνή Θεοδώρα Κομνηνή
Οικογένεια	Δυναστεία Κομνηνών
Αξιώματα και βραβεύσεις
Αξίωμα	πρωτοστράτωρ

Τα πρώτα έτη και σταδιοδρομία υπό τον Μανουήλ Α΄

Γεννήθηκε το 1135 κατά τον Κωνσταντίνο Βάρζο ή το 1142 σύμφωνα με την βάση δεδομένων Prosopography of the Byzantine World. Ήταν ο δευτερότοκος γιος του σεβαστοκράτορος Ανδρόνικου Κομνηνού και της Ειρήνης (Αινειάδισσας;). Για τη γέννησή του ο αυλικός ποιητής Θεόδωρος Πρόδρομος έγραψε ένα εγκωμιαστικό ποίημα. Το 1142 απεβίωσε ο πατέρας του και ο Θεόδωρος έγραψε ένα ποίημα για την περίσταση, όπου τον αναφέρει ως μόνη παρηγοριά της μητέρας του. Το επόμενο έτος απεβίωσε ο Ιωάννης Β΄ Κομνηνός και τον διαδέχθηκε ο μικρότερος γιος του Μανουήλ Α΄.

Ο νέος Αυτοκράτορας μεταχειρίστηκε άσχημα την Ειρήνη, αλλά έδειξε εύνοια στους γιους της Ιωάννη και Αλέξιο. Ο Αλέξιος το 1149/50 άρχισε τη στρατιωτική του εκπαίδευση, ακολουθώντας τον Μανουήλ Α΄ σε εκστρατεία. Με τον αδελφό του παραβρέθηκαν στις Συνόδους του 1157 και του 1166. Το επόμενο έτος ο Αλέξιος Αξούχ στερήθηκε το αξίωμα του πρωτοστράτορος και εξορίστηκε· ο Αλέξιος ανέλαβε το αξίωμα αυτό. Έλαβε μέρος στη Σύνοδο του 1170. Όταν ήταν πρωτοστράτωρ (1167-76) κάποιο διάστημα ασθένησε και η σύζυγός του αφιέρωσε ένα πλούσια κεντημένο πέπλο στο ναό του Σωτήρος, στη Χαλκή Πύλη· ένας ποιητής της αυλής έγραψε ένα ποίημα γι' αυτό.

Το 1176 έλαβε μέρος στην καταστροφική μάχη του Μυριοκέφαλου, όπου σκοτώθηκε ο αδελφός του Ιωάννης. Τον διαδέχθηκε στους τίτλους του, του πρωτοσέβαστου και του πρωτοβεστιαρίου. Ως πρωτοσέβαστος έγινε ο πρώτος της τάξης των σεβαστών, μια εκλεκτή ομάδα που περιλάμβανε τους στενότερους συγγενείς του αυτοκράτορα. Ως πρωτοβεστιάριος ήταν υπεύθυνος για τη λειτουργία των ανακτόρων, ενώ αναλάμβανε και τελετουργικά και διπλωματικά καθήκοντα. Το αξίωμα του πρωτοστράτορος δόθηκε σε άλλον. Λίγο μετά η σύζυγός του απεβίωσε και ο γιος του Ανδρόνικος έπεσε από το άλογο και τραυματίστηκε θανάσιμα. Ο ποιητής Γρηγόριος Αντίοχος έγραψε ένα θρήνο για την περίσταση.

Την άνοιξη του 1178 ηγήθηκε πρεσβείας στην Προβηγκία, για να κανονιστεί ο γάμος της εξαδέλφης του Ευδοκίας Κομνηνής με τον Ραμόν-Μπερενγκάρ Γ΄ κόμη της Προβηγκίας. Ο Γερμανός αυτοκράτορας Φρειδερίκος Α΄ Χοενστάουφεν αντιτέθηκε στο γάμο, έτσι η Ευδοκία παντρεύτηκε τελικά τον Γουλιέλμο Η΄ του Μονπελιέ. Έπειτα μετέβη στο Παρίσι, όπου παρέλαβε την κόρη του Λουδοβίκου Ζ΄ της Γαλλίας, την Αγνή, μέλλουσα σύζυγο του Αλεξίου, γιου του Μανουήλ Α΄. Το Πάσχα του 1179 η πρεσβεία άφησε το Παρίσι και δια μέσου της Ιταλίας επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη, όπου έγινε ο αρραβώνας της Αγνής με τον Αλέξιο.

Άνοδος στην εξουσία

Το 1180 απεβίωσε ο Μανουήλ Α΄ και τον διαδέχθηκε ο γιος του Αλέξιος Β΄, που ήταν μόνο 11 ετών. Η σύζυγός του Μαρία της Αντιόχειας ανέλαβε αντιβασίλισσα. Πολλοί επιζητούσαν να ελκύσουν το ενδιαφέρον της και να μοιραστούν την εξουσία: το επέτυχε ο πρωτοσέβαστος Αλέξιος. Με την εύνοιά της έγινε ο πραγματικός (de facto) ηγεμόνας. Φήμες έλεγαν ότι ήταν εραστές, όπως αναφέρει ο Νικήτας Χωνιάτης, όμως ο χρονικογράφος Θεόδωρος Σκουταριώτης τις θεωρεί αβάσιμες. Εξέδωσε διάταγμα σύμφωνα με το οποίο τα έγγραφα δεν θα ήταν έγκυρα, ακόμη και αν είχαν την υπογραφή του Αυτοκράτορα, παρά μόνο αν είχαν ελεγχθεί από τον πρωτοσέβαστο Αλέξιο, που έγραφε με πράσινο μελάνι "ετηρήθησαν". Επίσης τα έσοδα διοχετευόταν σε αυτόν και τη Μαρία της Αντιόχειας, έτσι ο Χωνιάτης γράφει ότι οι φήμες έλεγαν πως ήθελε αυτός και η αντιβασίλισσα να αντικαταστήσουν τον Αλέξιο Β΄.

Αυτά βλέποντας οι άλλοι Κομνηνοί, ανησύχησαν και η κόρη του Μανουήλ Α΄ από τον πρώτο του γάμο, η Μαρία Κομνηνή, που δεν είχε καλές σχέσεις με τη μητριά της Μαρία της Αντιόχειας, έγινε έξω φρενών. Γύρω της συσπειρώθηκαν ο σύζυγός της Ρενιέ του Μομφερράτου, ο Έπαρχος της Πόλεως Ιωάννης Καματηρός, τα δεύτερα εξαδέλφια της Μανουήλ και Ιωάννης (τέκνα του μέλλοντα Αυτοκράτορα Ανδρόνικου Α΄ Κομνηνού) και άλλοι. Όλοι αυτοί οι αριστοκράτες είχαν αποκλειστεί από το μερίδιο εξουσίας και τον πλούτο που απολάμβαναν επί Μανουήλ Α΄, ο οποίος είχε δώσει ίση εξουσία στους ευγενείς, πράγμα που ο Αλέξιος κατέστρεψε. Επιπλέον φοβόταν τη δίωξή τους. Όταν ο πρωτοσέβαστος Αλέξιος και η Μαρία της Αντιόχειας είδαν ότι δεν ήταν πια δημοφιλείς, θέλησαν να προσεταιριστούν τους Λατίνους της Πόλης, αυξάνοντας τα προνόμιά τους.

Η εξέγερση της Μαρίας Κομνηνής

Οι συνωμότες σκόπευαν να σκοτώσουν τον Αλέξιο, όταν αυτός με τον Αυτοκράτορα θα επισκεπτόταν τον Βαθύ Ρύακα για την εορτή των Αγ. Θεοδώρων (Α΄ Σάββατο των Νηστειών), όμως ένας στρατιώτης πρόδωσε το σχέδιο και οι συνωμότες συνελήφθησαν. Δικάστηκαν από τον δικαιοδότη Θεόδωρο Παντέχνη και φυλακίστηκαν στα υπόγεια του ανακτόρου. Η Μαρία Κομνηνή και ο σύζυγός της είχαν διαφύγει στην Αγία Σοφία· εκεί τους υποστήριξε ο πατριάρχης Θεοδόσιος και ο λαός, που είδε με συγκίνηση την κατάσταση της πορφυρογέννητης. Ο πρωτοσέβαστος Αλέξιος πρότεινε αμνηστία, αλλά η Μαρία Κομνηνή, που είχε πάρει θάρρος από την υποστήριξη του κόσμου, αρνήθηκε και απαίτησε την απομάκρυνση του πρωτοσέβαστου Αλεξίου από την εξουσία. Της έστειλαν έγγραφο με την προειδοποίηση ότι θα την αποσπάσουν με τη βία· η Μαρία Κομνηνή έβαλε μισθοφόρους γύρω από την Αγία Σοφία. Το πλήθος συνέρρεε και φώναζε έξω από τις πύλες του Παλατιού· μάλιστα λεηλάτησαν και την οικία του Παντέχνη.

Εν τω μεταξύ ο πρωτοσέβαστος Αλέξιος έφερε στρατεύματα από την Ανατολή και τη Δύση. Οι υποστηρικτές της Μαρίας Κομνηνής οχυρώθηκαν στο Αυγουσταίον, την πλατεία μεταξύ Αγίας Σοφίας και Παλατιού. Τα στρατεύματα προσπάθησαν να αποκόψουν την Αγία Σοφία και το Αυγουσταίον από την υπόλοιπη Πόλη. Ακολούθησε μάχη και το πλήθος αποσύρθηκε στην Αγία Σοφία. Ο Ρενιέ εμψύχωσε τους μισθοφόρους και προέλασε στο Αυγουσταίο. Το βράδυ ο πατριάρχης μεσολάβησε: ο πρωτοσέβαστος Αλέξιος θα έδινε αμνηστία και οι στασιαστές θα επέστρεφαν στις πιο πριν θέσεις τους. Η πιθανότερη ημερομηνία των γεγονότων είναι να έγιναν το Φεβρουάριο του 1181.

Η πτώση του Αλεξίου

Η αμνηστία έδειξε την αδυναμία της εξουσίας να επιβληθεί. Η επίθεση του στρατού στο πλήθος και στην Αγία Σοφία δημιούργησε δυσαρέσκεια στο λαό. Ο πρωτοσέβαστος Αλέξιος περιόρισε τον πατριάρχη στη μονή Παντεπόπτου, αλλά όλοι ζήτησαν την επαναφορά του. Παράλληλα ο φιλόδοξος Ανδρόνικος - ο εξάδελφος του Μανουήλ Α΄- που είχε τους γιους του Μανουήλ και Ιωάννη μεταξύ των συνωμοτών, έστειλε από τον Πόντο που ήταν κυβερνήτης επιστολές στον Αλέξιο Β΄, στον πατριάρχη και σε άλλους, θρηνώντας για τον σφετερισμό των δικαιωμάτων του Αλεξίου Β΄ και για την απρέπεια της (υποτιθέμενης) σχέσης του πρωτοσέβαστου Αλεξίου με τη Μαρία της Αντιοχείας. Τους έλεγε για τον όρκο που του είχε ζητήσει ο Μανουήλ Α΄ για τη στήριξη του Αλεξίου Β΄ και πως τάχα ο εξάδελφός του ζήτησε να περιφρουρεί την εξουσία του γιου του. Όταν δόθηκε η αμνηστία, η κόρη του Μαρία έσπευσε να τον βρει στη Σινώπη· πολλές επιστολές ήρθαν από την Κωνσταντινούπολη ζητώντας την επέμβασή του. Το φθινόπωρο ο Ανδρόνικος ξεκίνησε αργά για τη Βασιλεύουσα, δίνοντας έτσι την εντύπωση ότι έρχεται με πολύ δύναμη. Μόνο οι στρατηγοί της Νίκαιας και του θέματος των Θρακησίων δεν του επέτρεψαν τη διάβαση.

Ο πρωτοσέβαστος Αλέξιος έστειλε στρατό εναντίον του Ανδρόνικου Κομνηνού με στρατηγό τον Ανδρόνικο Άγγελο, που όμως ηττήθηκε στον Χάρακα της Νικομήδειας. Ο πρωτοσέβαστος κατηγόρησε τον στρατηγό για υπεξαίρεση των μισθών του στρατού. Ο Άγγελος φοβήθηκε την τιμωρία και αυτομόλησε στον Ανδρόνικο Κομνηνό, που μετακινήθηκε στη Χαλκηδόνα (απέναντι από την Κωνσταντινούπολη). Παρέταξε το στρατό του ώστε να φαίνεται μεγαλύτερος. Ο πρωτοσέβαστος Αλέξιος ενίσχυσε το ναυτικό του με πλοία των Λατίνων και έστειλε τον Ιωάννη Ξιφιλίνο προσφέροντας χάρη και υψηλά αξιώματα. Αλλά πολλά πλοία αυτομόλησαν, όπως και ο ίδιος ο Ξιφιλίνος. Τώρα πια ο λαός εκδηλωνόταν φανερά εναντίον του Αλεξίου, που αν και κρατούσε ομήρους τους δύο γιους του Ανδρόνικου, αποθαρρύνθηκε. Τον Απρίλιο εξεγερμένοι άνοιξαν τις φυλακές του Παλατιού, ελευθέρωσαν τους συνωμότες και έριξαν μέσα τους υποστηρικτές του πρωτοσέβαστου Αλεξίου. Ο ίδιος ο Αλέξιος συνελήφθη από τους Γερμανούς μισθοφόρους του (που μάλλον δωροδόκησε ο Ανδρόνικος). Φυλακίστηκε και βασανίστηκε· μετά από μερικές ημέρες τον έβαλαν επάνω σε έναν όνο να κρατά ένα καλάμι και δια μέσου των αποδοκιμασιών του πλήθους τον οδήγησαν με μία ψαρόβαρκα στην απέναντι ακτή, όπου ο Ανδρόνικος διέταξε την τύφλωσή του. Η υπόλοιπη ζωή του είναι άγνωστη, όπως και αυτή των παιδιών του.

Οικογένεια

Το 1153/54 νυμφεύτηκε τη Μαρία Δούκαινα (αγνώστων λοιπών στοιχείων) και είχε τέκνα:

• Ανδρόνικος
• Ειρήνη
• ακόμη ένας γιος
• ακόμη μία κόρη.

Πηγές

• Βαρζός, Κωνσταντίνος (1984). Η Γενεαλογία των Κομνηνών (PDF). A. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών. OCLC 834784634. 
• Βαρζός, Κωνσταντίνος (1984). Η Γενεαλογία των Κομνηνών (PDF). B. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών. OCLC 834784665. 
• Brand, Charles M. (1968). Byzantium confronts the West, 1180–1204. Cambridge, Mass.: Harvard University Press. LCCN 67-20872. 
• Magdalino, Paul (2002) [1993]. The Empire of Manuel I Komnenos, 1143–1180. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-52653-1. 
• Magoulias, Harry J., επιμ. (1984). O City of Byzantium: Annals of Niketas Choniatēs. Detroit: Wayne State University Press. ISBN 978-0-8143-1764-8. 
• Simpson, Alicia (2013). Niketas Choniates: A Historiographical Study. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-967071-0. 
• Van Dieten, Jean-Louis (1999). «Eustathios von Thessalonike und Niketas Choniates über das Geschehen im Jahre nach dem Tod Manuels I. Komnenos» (στα γερμανικά). Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 49: 101–112. ISSN 0378-8660.