Αστική γεωργία

Αστική γεωργία, αστική καλλιέργεια, ή αστική κηπουρική είναι η απασχόληση με την καλλιέργεια και την παραγωγή οπωροκηπευτικών προϊόντων εντός του αστικού ιστού ή στις παρυφές της πόλης. Οι αστικοί λαχανόκηποι καλλιεργούνται από τους κατοίκους της πόλης σε μικρές εκτάσεις είτε ιδιωτικά σε μπαλκόνια, κήπους και ταράτσες πολυκατοικιών, είτε συλλογικά σε δημόσιες ή ιδιωτικές εκτάσεις. Δημιουργούνται από κινήσεις πολιτών που καταλαμβάνουν εγκαταλελειμμένους ή αχρησιμοποίητους δημόσιους χώρους ζωντανεύοντας τους και λειτουργώντας τους αυτόνομα με συλλογικές διαδικασίες. Μία δεύτερη προσπάθεια ξεκινάει από πάνω, υποστηριζόμενη από δημοτικές, κοινοτικές ή άλλες θεσμικές οντότητες.

Καλλιέργεια φυτών ντομάτας σε μπαλκόνι στην Θεσσαλονίκη

Στις σύγχρονες κοινωνίες των αναπτυγμένων χωρών η αστική κηπουρική αντιπροσωπεύει διαφορές ιδεολογικές προσεγγίσεις που έχουν στον πυρήνα τους νέες μορφές κοινωνικών κινημάτων και συλλογικής δράσης. Δραστηριοποιούνται στην κατεύθυνση δημιουργίας βιώσιμων κοινοτήτων υπεράσπισης ή/ και επανάκτησης του δημόσιου χώρου, επαναπροσδιορισμού της σχέσης με την τροφή και την κατανάλωση, βελτίωσης της ζωής στα αστικά κέντρα, διαχείρισης των κοινών. Η κάλυψη μέρος των διατροφικών αναγκών, η δημιουργική απασχόληση και η σωματική άσκηση στον ελεύθερο χρόνο τους αποτελούν επίσης σημαντικά κίνητρα των καλλιεργητών.

Πιπεριές και ντοματιές σε μπαλκόνι στην Θεσσαλονίκη

Ιστορία

Η αστική γεωργία δεν είναι καινούργιο φαινόμενο. Συναντάται ως πρακτική σε πολλά αστικά κέντρα της αρχαιότητας, στην Αίγυπτο, στο Μάτσου Πίτσου στο Περού, στην αρχαία Αθήνα, στην Βαβυλωνία και αλλού. Στον 20ό αιώνα, των δύο παγκοσμίων πολέμων και της παγκόσμιας οικονομικής ύφεσης του 1929, η αστική γεωργία έπαιξε σημαντικό ρόλο στην επιβίωση των κατοίκων των αστικών κέντρων. Σημειώνεται ότι όταν οι κρίσεις υποχωρούσαν, μετά από λίγο η αστική καλλιέργεια υποχωρούσε και αυτή.

Συγκομιδή από καλλιέργεια οπωροκηπευτικών σε μπαλκόνι

Στα μέσα του 1970 ένα διαφορετικό κίνημα γεννήθηκε στο Μανχάταν της Νέας Υόρκης στις Η.Π.Α. που έριχνε σπόρους σε άδεια οικόπεδα και όπου αλλού θα μπορούσε να αναπτυχθούν φυτά. Έγινε γνωστό ως το κίνημα της «αντάρτικης κηπουρικής». Ο πρώτος αστικός λαχανόκηπος δημιουργήθηκε λίγο αργότερα από τους ίδιους σε ένα μεγάλο εγκαταλελειμμένο οικόπεδο. Η δράση τους συνεχίζει μέχρι σήμερα και η επιρροή των ιδεών τους για τους αστικούς λαχανόκηπους εξελίχθηκε με παραλλαγές σε παγκόσμιο κίνημα. Ενεργοί πολίτες αυτό-οργανώνονται σε ομάδες και στη βάση του εθελοντισμού, της αλληλεγγύης και της άμεσης δημοκρατίας καλλιεργούν απαξιωμένες και παρατηρημένες εκτάσεις μέσα ή στα όρια του αστικού ιστού, διεκδικώντας την (επαν)οικειοποίηση της αστικής γης, του δημόσιου χώρου και της επανασύνδεσης με τη φύση, καλύπτοντας παράλληλα μέρος των διατροφικών τους αναγκών.

Η συνεχής οικοδομική δραστηριότητα έφερνε έλλειψη χώρων πρασίνου και σε συνδυασμό με διάφορες οικονομικές κρίσεις και φαινόμενα κοινωνικής και οικονομικής ανέχειας ωθούσε τη δημιουργία ή επέκταση των αστικών λαχανόκηπων. Πολλοί βέβαια άνθρωποι καλλιεργούν πλέον όχι μόνο από βιοτική ανάγκη, αλλά και για διασκέδαση ή απλά ευχαρίστηση. Οι αστικοί λαχανόκηποι που αποτελούν δομικό στοιχείο της αστικής γεωργίας άλλωστε θα μπορέσουν αναμφισβήτητα να αναβαθμίσουν την ποιότητα ζωής σε μία πόλη. Σε πρώτη φάση επαναπροσδιορίζεται η σχέση των ανθρώπων με το περιβάλλον και σε επόμενη εξυπηρετούνται και οι εκάστοτε ανάγκες (τροφή, χόμπι, σωματική άσκηση). Ως γνωστόν ο σύγχρονος κάτοικος της πόλης έχει απωλέσει σε μεγάλο βαθμό τη σχέση του με το φυσικό περιβάλλον και τη γεωργική γη και δυστυχώς έχει την τάση να αποφεύγει από την πρωτογενή παραγωγή. Η ευαισθητοποίηση όμως των τελευταίων ετών και η στροφή προς τα βιολογικά προϊόντα συνέβαλλε στην ανάπτυξη της αστικής γεωργίας εν γένει και φυσικά των αστικών λαχανόκηπων .

Οι Κήποι του Τμήματος Γεωπονίας στο Αγρόκτημα (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης) στην Θέρμη

Στην Ελλάδα

Οι πρώτες απόπειρες δημιουργίας αστικών λαχανόκηπων στην Ελλάδα αποτελούν σχετικά πρόσφατο φαινόμενο και συνδέονται έντονα με την κρίση, ακολουθώντας όμως τις τάσεις των κινημάτων σε διεθνές επίπεδο. Οι πρώτες ομάδες εμφανίστηκαν το 2011 από κινήματα πολιτών που δημιούργησαν και λειτουργούν λαχανόκηπους σε ιδιωτικούς ή δημόσιους χώρους που ήταν παρατημένοι και αναξιοποίητοι (π.χ. ομάδα αστικών και περιαστικών καλλιεργητών ΠΕΡ.ΚΑ στην Θεσσαλονίκη, αυτό – διαχειριζόμενος αγρός Ελληνικού στην Αθήνα). Μετά από λίγο καιρό ακολούθησαν οι δήμοι και άλλοι φορείς (π.χ. Λαχανόκηποι Α.Π.Θ.) που οργάνωσαν εκτάσεις με κατάλληλες υποδομές και τις διέθεσαν στους πολίτες προσφέροντας τους τη δυνατότητα να καλλιεργήσουν μία μικρή έκταση άλλοτε δωρεάν και με κοινωνικά κριτήρια και άλλοτε με συμβολική ετήσια πληρωμή.

Στο εξωτερικό

Εκτός από το κίνημα του Μανχάταν που πρωτοστάτησε στα μέσα της δεκαετίας του 1970, yπάρχουν και άλλα παραδείγματα σε πολλά μέρη του κόσμου που έχουν ήδη υιοθετήσει ή υιοθετούν τη συγκεκριμένη πρωτοβουλία - αστική δράση. Αφενός οι κοινότητες, κυρίως, σε περιόδους κρίσης πειραματίζονται με τρόπους συλλογικής ευθύνης για να αποκτήσουν τα προς το ζην, αφετέρου υπάρχουν και αστικά κοινά τα οποία αναπτύσσονται σε περιόδους ευημερίας ώστε οι κάτοικοι μίας κοινότητας να βελτιώσουν ή να ομορφύνουν αισθητικά την περιοχή που ζουν και αλληλοεπιδρούν καθημερινά. Αποτελούν ουσιαστικά ένα μέρος συγκέντρωσης του αστικού ιστού, όπου γίνεται αξιοποίηση της γης και συμπεριλαμβανομένων των παραπάνω θεωρείται πως έχουν ορισμένα οφέλη για την υγεία.

Τορόντο, Οντάριο

Οι αστικοί κήποι στο Νοτιοανατολικό Τορόντο είναι μια περιοχή που χαρακτηρίζεται από μεγάλα ποσοστά φτώχειας (έως και 70% σε κάποιες έρευνες - απογραφές). Στη συγκεκριμένη περιοχή βρίσκεται το μεγαλύτερο συγκρότημα κοινωνικής στέγασης του Καναδά, η γειτονιά του Ρίτζεντ Παρκ (Regent Park). Η γειτονιά αναπτύχθηκε στα τέλη της δεκαετίας του '40.

Οι κήποι ποικίλουν σε μέγεθος και σε οργάνωση, ενώ υπάρχουν πολλά είδη λαχανικών, αλλά και λουλούδια, που καλλιεργούνται σε κάθε κομμάτι γης. Παρ' όλη τη φτώχεια δίνουν στην περιοχή μια αίσθηση αφθονίας και ομορφιάς. Στα περισσότερα σημεία της περιοχής, η κίνηση στους κήπους αυξάνεται κατά τις απογευματινές και βραδινές ώρες και οι κηπουροί είναι κυρίως γυναίκες. Οι κηπουροί μαζεύουν τα λαχανικά τους και τα χρησιμοποιούν στα γεύματά τους. Παράλληλα, είναι χώροι που μαζεύονται οι κάτοικοι για να κοινωνικοποιούνται. Στην περιοχή υπάρχουν άνθρωποι από ποικίλες πολιτισμικές κουλτούρες, αυτή η ιδιαιτερότητα δε τους εμποδίζει να επικοινωνήσουν πραγματικά μέσα από χειρονομία και ανταλλάσσοντας τρόφιμα.

Μέσα από τους αστικούς κήπους στο Τορόντο, οι άνθρωποι έχουν πρόσβαση σε καλύτερης ποιότητας φαγητό, ενώ έχουν αυξημένη σωματική δραστηριότητα και βελτιωμένη ψυχική υγεία μέσω της αλληλεπίδρασης με τους υπόλοιπους κατοίκους. Παράλληλα, τα παιδιά μέσα στους κήπους είναι πιο ασφαλή, καθώς μπορούν να παίζουν χωρίς να είναι εκτεθειμένα σε κινδύνους, όπως τα αυτοκίνητα ή ανθρώπους που θα μπορούσαν να τα βλάψουν, βρίσκονται σε ένα γνώριμο και όμορφο περιβάλλον κοντά στο σπίτι τους.

Τοντμόρντεν, Ηνωμένο Βασίλειο

Στο Τοντμόρντεν του Ηνωμένου Βασιλείου, στο Βόρειο τμήμα της Αγγλίας, το 2007, μια γυναίκα έσκαψε ένα κήπο με τριανταφυλλιές και φύτεψε λαχανικά. Ύστερα τοποθέτησε μία πινακίδα που έγραφε: "Βοηθήστε τον εαυτό σας" (Help Yourself). Αυτή η κίνηση δημιούργησε μια πρωτοβουλία και επηρέασε αρκετούς κατοίκους να αναδιαμορφώσουν το αστικό περιβάλλον με σκοπό την κοινωνική συνεισφορά. Αυτό το κίνημα είναι πλέον γνωστό ως το Απίστευτο Βρώσιμο (Incredible Edible Todmorden) από το 2012, το οποίο έχει ως στόχο την πρόσβαση όλων των κατοίκων σε φαγητό.

Οι πόλεις είναι κέντρα τεράστιου ανθρώπινου δυναμικού, το οποίο, αν ενεργοποιηθεί, μπορεί να επιτύχει πολύ σπουδαία πράγματα. Έτσι κι έγινε στην πόλη του Τοντμόρντεν, όπου πολλοί δημόσιοι χώροι έχουν μετατραπεί σε αγροκτήματα με βρώσιμα λαχανικά και βότανα, όπως για παράδειγμα η μπροστινή αυλή ενός αστυνομικού τμήματος και ο σιδηροδρομικός σταθμός. Οι ντόπιοι αλλά και οι τουρίστες έχουν τη δυνατότητα να μαζεύουν δωρεάν φρούτα και λαχανικά. Παράλληλα, το σύστημα της οργάνωσης χωρίζεται σε τρεις κύριους εμπλεκόμενους:

• τα σχολεία, τα οποία καλλιεργούν τρόφιμα και μαθαίνουν μέσα από τη διαδικασία για τη γη και τον πρωτογενή τομέα παραγωγής
• τις επιχειρήσεις, οι οποίες δωρίζουν αγαθά και παρέχουν υπηρεσίες δωρεάν όταν και όπου χρειάζεται
• τα καταστήματα που πωλούν τα προϊόντα των καλλιεργητών συγκεντρώνοντας οικονομικούς πόρους για την οργάνωση.

Τέλος, έχει προωθήσει την έννοια της κοινότητας και της ευθύνης του αστικού χώρου, καθώς οι κάτοικοι έχοντας κοινό στόχο αλληλοεπιδρούν μεταξύ τους αλλά και με άλλες περιοχές που πλέον έχουν υιοθετήσει τη συγκεκριμένη πρωτοβουλία.

Οφέλη

Ηλιοβασίλεμα στους περιαστικούς κήπους του Τμήματος Γεωπονίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης στην Θέρμη

Τα οφέλη από την αστική κηπουρική είναι πολλά. Σε κοινωνικό επίπεδο, η καλλιέργεια εντός του αστικού τοπίου από μικρο-καλλιεργητές ενισχύει τη συνοχή της κοινότητας, τη συμμετοχή των πολιτών στα κοινά, ενισχύει την κοινωνική δικτύωση, την ευαισθητοποίηση και την αλληλεγγύη μεταξύ των πολιτών. Η επαφή με τη φύση και η καλλιέργεια της γης αποτελεί σωματική άσκηση με ευεργετικά αποτελέσματα σε σωματικό και ψυχικό επίπεδο βελτιώνοντας την ποιότητα της υγείας όσων ασχολούνται με αυτήν. Η διατροφή των καλλιεργητών εμπλουτίζεται με περισσότερα και καλύτερης ποιότητας φρέσκα φρούτα και λαχανικά παραγωγής τους. Παράλληλα, η οικολογική τους συνείδηση αναπτύσσεται, ενώ ωφελούνται και οικονομικά περιορίζοντας τα έξοδα διατροφής τους, καλύπτοντας μέρος των αναγκών τους από την παραγωγή τους.

Μερικά από τα πιο χαρακτηριστικά ίσως οφέλη ενός τέτοιου λαχανόκηπου αλλά και της αστικής γεωργίας αποτελεί η βελτίωση ορισμένων περιβαλλοντικών συνθηκών στις πόλεις, όπως είναι π.χ. η μείωση των ρυπογόνων ουσιών που αιωρούνται στην ατμόσφαιρα και η έκλυση περισσότερου οξυγόνου. Δίνεται η δυνατότητα να αξιοποιηθούν τα όμβρια ύδατα και βοηθάει τους υδάτινους πόρους ενός αστικού κέντρου. Υπάρχει σαφής και σημαντική αισθητική αναβάθμιση, ενώ ένας αστικός λαχανόκηπος μπορεί να λειτουργήσει και ως χώρος κοινωνικών συναναστροφών με όλες βέβαια τις ευεργετικές του ψυχολογικές και συναισθηματικές συνέπειες. Στο μέλλον και όσο το φαινόμενο της αστικής γεωργίας θα αναπτύσσεται θα μπορέσει να συμβάλλει τόσο στην εκπαίδευση (επιστημονική προσέγγιση του φαινομένου), όσο και στην ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας, έχοντας και τα δύο αυτά στοιχεία άμεση συμβολή στη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. Είναι άξιο αναφοράς πως τα τελευταία χρόνια πολλοί Δήμοι και γενικά δημόσιοι φορείς και στην Ελλάδα προωθούν τέτοιες ενέργειες με πλέον χαρακτηριστική αυτή της κομποστοποίησης οικιακών απορριμμάτων με σκοπό τη χρήση τους ως λίπασμα. Ασφαλώς εκτός των σημαντικών πλεονεκτημάτων ενός αστικού λαχανόκηπου υπάρχουν και κάποιοι περιορισμοί. Έτσι, παρατηρούνται διάφορα νομικά και γραφειοκρατικά κωλύματα. Η καλλιέργεια μίας αστικής γης επίσης μπορεί να ενέχει και κάποιους περιορισμούς ή κινδύνους καθώς τα αστικά περιβάλλοντα και εδάφη είθισται να είναι μολυσμένα ή έστω ιδιαίτερα επιβαρυμμένα. Πολλοί αναφέρουν και το κόστος της γης ως περιοριστικό παράγοντα, εδώ όμως υπάρχουν ενστάσεις καθώς η αστική γεωργία μπορεί να αναπτυχθεί σε εγκαταλελειμμένες εκτάσεις, σε ταράτσες, παρτέρια, μπαλκόνια και γενικά σχεδόν παντού, αρκεί να υπάρχουν οι καλλιεργητικές προϋποθέσεις και φυσικά η διάθεση .

Δείτε επίσης

• Κοινά
• Έλινορ Όστρομ

Βιβλιογραφικές πηγές

• Κουτσούκος, Μάριος. Μαρία Δασκολιά, επιμ. Αστικοί Λαχανόκηποι, Επαιδευτικό υλικό για τα Κέντρα Δια Βίου Μάθησης (PDF). Αθήνα, Ελλάδα: Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων, Γενική Γραμματεία Δια Βίου Μάθησης. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 27 Αυγούστου 2018. Ανακτήθηκε στις 27 Μαΐου 2018. 
• Μπάτζιου, Βαρβάρα. Θεωρητικό Πλαίσιο, Αστική Καλλιέργεια & Βιωσιμότητα. Έρευνα & Σχεδιασμός Πληροφορίας για την Οργάνωση Γη, ως Εργαλείο Κοινωνικής Ευαισθητοποίησης για τη Συμμετοχή στη Δημιουργία Δικτύου Αστικών Ταρατσόκηπων. Διπλωματική Εργασία (PDF). Σύρος: Πανεπιστήμιου Αιγαίου, Τμήμα Μηχανικών Σχεδίασης Προϊόντων & Συστημάτων. 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Social Farms & Gardens - Growing Well Together
• «Urban and peri-urban horticulture GROWING GREENER CITIES». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 17 Ιουνίου 2020. 
• Περιαστικές Καλλιέργειες ΠΕΡ.ΚΑ Αρχειοθετήθηκε 2018-05-14 στο Wayback Machine.
• Green Guerillas
• P2P Lab Διεπιστημονική ερευνητική κολεκτίβα για τα κοινά (commons)
• Το αλφαβητάρι των κοινών
• Think like a commoner, David Bolier