Βικιπαίδεια

Βαπτιστήριο

ξεχωριστό οικοδόμημα ή μόνιμη δομή μέσα σε χριστιανικό ναό, όπου τελείται το βάπτισμα

Το βαπτιστήριο (και λατιν. baptisterium, αμφότερα από το αρχαίο ελληνικό βαπτίζειν) είναι το ξεχωριστό οικοδόμημα ή μόνιμη δομή μέσα σε χριστιανικό ναό, που χρησιμεύει για την τέλεση του βαπτίσματος. Αποτελεί έτσι στοιχείο της εκκλησιαστικής και χριστιανικής αρχιτεκτονικής. Στον προμεσαιωνικό Χριστιανισμό εκεί γινόταν και η κατήχηση των υποψήφιων προς βάπτισμα. Σήμερα η χρήση και η κατασκευή βαπτιστηρίων έχει ατονήσει.

Το βαπτιστήριο της Βασιλικής του Αγίου Ιωάννου στην Έφεσο

Ιστορία Επεξεργασία

Κατά τους αποστολικούς και τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους δεν υπήρχαν βαπτιστήρια, καθώς οι Απόστολοι και οι διάδοχοί τους βάπτιζαν όσους δέχονταν το κήρυγμά τους σε οποιοδήποτε σώμα νερού ήταν διαθέσιμο στην περιοχή: ποταμό συνήθως, αλλά και λίμνη ή θάλασσα. Ο απολογητής Ιουστίνος ο Φιλόσοφος και Μάρτυρας αναφέρει ότι οι κατηχηθέντες στη νέα πίστη βαπτίζονταν «ένθα ύδωρ έστι»[1] Η συνήθεια αυτή αναβίωσε κατά τον Μεσαίωνα στις ομαδικές βαπτίσεις των «βαρβαρικών» λαών, όπως των γερμανικών φύλων και των Ρώσων. Ωστόσο, από τότε που η Χριστιανική Εκκλησία απέκτησε την αναγνώριση των αρχών με τη βασιλεία του Μεγάλου Κωνσταντίνου, οι τελετές της έγιναν λαμπρότερες και το βάπτισμα άρχισε να τελείται με μεγάλη επισημότητα. Τότε εμφανίσθηκαν τα πρώτα βαπτιστήρια ή φωτιστήρια (καθώς το βάπτισμα λεγόταν και «φώτισμα», πρβλ. τη λέξη «νεοφώτιστος»). Η ανάγκη για την καθιέρωσή τους έγινε αισθητή όταν επεκράτησε η συνήθεια του ομαδικού βαπτίσματος σε λίγες συγκεκριμένες εορταστικές περιστάσεις του έτους (Θεοφάνια, Λειτουργία της Αναστάσεως ήδη από τους πρώτους αιώνες, και Πεντηκοστή), οπότε παρουσιαζόταν συνωστισμός από το πλήθος των βαπτιζομένων. Αυτή η ανάγκη επιτεινόταν από το γεγονός ότι το βάπτισμα είχε συνδεθεί με άλλες, προπαρασκευαστικές τελετές, όπως την απόταξη του Σατανά, και το μυστήριο του Χρίσματος (επάλειψη με έλαιο και μύρο), οπότε έπρεπε να υπάρχουν ιδιαίτεροι χώροι για αυτές τις τελετές.

Η εγκατάσταση του βαπτιστηρίου σε χωριστό από τον ναό τόπο υπαγορεύθηκε και από την πρότερη συνήθεια, κατά την οποία οι προς βάπτιση, που τότε ήταν σχεδόν όλοι ενήλικες, οδηγούνταν έξω από τον ναό «εν ύδατι ζώντι»[2], δηλαδή σε ποταμό, κατά το υπόδειγμα της βαπτίσεως του Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό, αλλά και από σεβασμό στον Οίκο του Θεού.

Τα βαπτιστήρια δεν φαίνεται να ήταν συνήθη προτού οι Αυτοκράτορες Γρατιανός, Ουαλεντινιανός και Θεοδόσιος κατέστησαν τον Χριστιανισμό την κρατική θρησκεία με το Έδικτο της Θεσσαλονίκης (380 μ.Χ.).

Η αρχαιότερη σωζόμενη δομή που χρησίμευσε ως βαπτιστήριο είναι το τυμβοειδές βαπτιστήριο στη Δούρα Ευρωπό.[3] Ακόμα ένα αρχαίο βαπτιστήριο έχει ανασκαφεί στην Ακυληία, ενώ ερείπια άλλων βαπτιστηρίων έχουν βρεθεί στη Σαλώνα και στην Κρήτη.[4] Στη Ραβέννα υπάρχουν δύο αξιοσημείωτα δείγματα, διακοσμημένα με θαυμάσια ψηφιδωτά, το ένα των μέσων του 5ου αιώνα και το άλλο του 6ου. Μεγάλο βαπτιστήριο, διακοσμημένο επίσης με ψηφιδωτά, κατασκευάσθηκε τον 6ο αιώνα στη Νάπολη.[5]

Τους μήνες κατά τους οποίους δεν γίνονταν βαπτίσεις, οι θύρες του βαπτιστηρίου σφραγίζονταν με τη σφραγίδα του επισκόπου της περιοχής, μια μέθοδος για τη βεβαίωση ότι όλες οι βαπτίσεις στην επισκοπή θα γίνονταν με τον κανονικό τρόπο. Ορισμένα βαπτιστήρια ήταν διαχωρισμένα σε δύο μέρη, ένα για τη βάπτιση των ανδρών και ένα για τη βάπτιση των γυναικών[6], ή εντός του ναού κάποτε υπήρχαν δύο ξεχωριστά βαπτιστήρια, ένα για κάθε φύλο. Μια πυροστιά υπήρχε συχνά για να ζεσταίνει τους νεοφώτιστους μετά από τη βάπτισή τους.

 
Το Βαπτιστήριο του Λατερανού στη Ρώμη

Το Βαπτιστήριο του Λατερανού πρέπει να είναι το αρχαιότερο εκκλησιαστικό κτίσμα ανεξαρτήτως λειτουργίας, που χρησιμοποιείται ακόμα: Μεγάλο μέρος του παραμένει στη μορφή που κτίσθηκε από τον Μέγα Κωνσταντίνο. Η κεντρική δομή του, με τη δεξαμενή στο κέντρο, έχει οκταγωνικό σχήμα, πέριξ του οποίου υψώνονται οκτώ στύλοι από πορφυρίτη λίθο με μαρμάρινα κιονόκρανα και θριγκό κλασικής τεχνοτροπίας. Στο εξωτερικό αυτών υπάρχει κιονοστοιχία και εξωτερικά τείχη που σχηματίζουν ένα δεύτερο, μεγαλύτερο οκτάγωνο.

Ο κυκλικός ναός της Σάντα Κοστάντσα στη Ρώμη, επίσης του 4ου αιώνα, χρησίμευσε και ως βαπτιστήριο, μολονότι περιείχε τον τάφο της θυγατέρας του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Είναι ένα αξιοσημείωτο για την τελειότητα της κατασκευής του έργο, με κεντρικό τρούλο, στύλους και ψηφιδωτά κλασικής τεχνοτροπίας.[5]

 
Βαπτιστήριο στη Μονή Ζίτσα της Σερβίας

Στην Ανατολή, το «μητροπολιτικό» βαπτιστήριο της Κωνσταντινουπόλεως στέκει ακόμη στο πλευρό της Αγίας Σοφίας. Πολλά άλλα, π.χ. στη Συρία, ανακαλύφθηκαν στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα από αρχαιολογικές έρευνες, όπως και μερικά στη Βόρεια Αφρική. Στη Γαλλία το γνωστότερο πρώιμο βαπτιστήριο είναι το Βαπτιστήριο του Αγίου Ιωάννου στο Πουατιέ, ενώ άλλα πρώιμα δείγματα υπάρχουν στο Ριέζ, το Φρεζύς και την Αιξ-αν-Προβάνς.

Συνήθως τον 6ο και τον 7ο αιώνα η δεξαμενή του βαπτίσματος κατασκευαζόταν στο πρόστεγο του ναού, ενώ αργότερα μεταφέρθηκε στο εσωτερικό του. Μετά τον 9ο αιώνα, οπότε άρχισε να επικρατεί ο νηπιοβαπτισμός, λιγοστά βαπτιστήρια κατασκευάσθηκαν. Μερικά από τα παλαιότερα ήταν τόσο μεγάλα, ώστε αναφέρεται ότι συμβούλια και σύνοδοι λάβαιναν χώρα στο εσωτερικό τους. Η ευρυχωρία τους υπαγορευόταν από το ότι, όπως προαναφέρθηκε, ο κάθε επίσκοπος βάπτιζε όλους τους κατηχηθέντες της επισκοπής του σε τρεις συνήθως ημέρες κάθε έτος. Για τον λόγο αυτόν, βαπτιστήρια κτίζονταν σε καθεδρικούς ναούς (έδρες επισκόπων) και όχι σε απλούς ενοριακούς ναούς.

Παρά το προαναφερθέν παράδειγμα της Σάντα Κοστάντσα, τα βαπτιστήρια ως ιεροί τόποι απαγορεύθηκε να χρησιμοποιούνται ως χώροι ταφής από τη Σύνοδο της Οσέρ (578 μ.Χ.), συγκεκριμένα από τον 14ο κανόνα της, αλλά συνέχισαν να υπάρχουν εξαιρέσεις: Ο Αντίπαπας Ιωάννης ΚΓ΄ τάφηκε στο Βαπτιστήριο του Αγίου Ιωάννη (Σαν Τζοβάνι) στη Φλωρεντία, απέναντι από τον καθεδρικό ναό της Σάντα Μαρία, με μεγάλη επισημότητα, ενώ πολλοί από τους πρώτους αρχιεπισκόπους του Κάντερμπερι στην Αγγλία τάφηκαν στο βαπτιστήριο του Καθεδρικού του Κάντερμπερι.

Σύμφωνα με τα πρακτικά των πρώτων συνόδων της Εκκλησίας, τα βαπτιστήρια έγιναν αρχικώς για να απαλείψουν τις αντικανονικότητες που προέκυπταν κατά την πρακτική των ιδιωτικών βαπτίσεων σε οικίες. Σήμερα χρησιμοποιούνται ακόμα στη Φλωρεντία και στην Πίζα.

Αρχιτεκτονική Επεξεργασία

 
Το Βαπτιστήριο της Πίζας

Η σημασία και κάποτε η αρχιτεκτονική μεγαλοπρέπεια των βαπτιστηρίων αντανακλούν τη σπουδαιότητα του βαπτίσματος για τους Χριστιανούς. Η οκταγωνική σχεδίαση του Βαπτιστηρίου του Λατερανού στη Ρώμη παρέσχε ένα πρότυπο που υιοθετήθηκε ευρύτατα, όπως π.χ. στην Κωνσταντινούπολη. Μερικά άλλα βαπτιστήρια ήταν δωδεκαγωνικά και άλλα κυκλικά, όπως αυτό της Πίζας.[7]

Πολλά βαπτιστήρια διέθεταν δικό τους «νάρθηκα», έναν προθάλαμο όπου γινόταν κατήχηση και όπου οι κατηχούμενοι απήγγελλαν το «Πιστεύω» προτού βαπτισθούν. Ο κυρίως χώρος του βαπτιστηρίου έχει πάντοτε στο κέντρο του τη δεξαμενή του βαπτίσματος, όπου οι βαπτιζόμενοι βυθίζονταν στο νερό τρεις φορές. Τρία ήταν και τα σκαλοπάτια που οδηγούσαν στον πυθμένα της δεξαμενής, ενώ από επάνω μπορεί να κρεμόταν ένα χρυσό ή ασημένιο περιστέρι. Η αγιογράφηση των τοίχων με νωπογραφίες ή ψηφιδωτά επικεντρωνόταν θεματικώς σε σκηνές από τον βίο του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή. Η δεξαμενή αρχικώς ήταν πάντοτε πέτρινη, αλλά αργότερα άρχισαν να χρησιμοποιούνται συχνά μέταλλα στην κατασκευή της.

Η δεξαμενή του Βαπτιστηρίου του Λατερανού τροφοδοτείται από φυσική πηγή νερού, που όταν στη θέση εκείνη υπήρχε η ανακτορική κατοικία των Λατερανών, προτού ο Μέγας Κωνσταντίνος κτίσει το βαπτιστήριο και το δωρίσει στον Επίσκοπο Ρώμης Μιλτιάδη, υδροδοτούσε τους κατοίκους της. Καθώς οι απαιτήσεις για τα χριστιανικά βαπτιστήρια αυξάνονταν, ο καθαγιασμός πρώην ιερών για τους ειδωλολάτρες πηγών νερού έδωσε φυσικές ευκαιρίες. Ο Κασσιόδωρος, σε μια επιστολή γραμμένη το έτος 527, περιγράφει μία χριστιανική πανήγυρη που έγινε σε ένα πρώην ειδωλολατρικό ιερό της Λευκοθέας, στην πολιτιστικά ελληνική περιοχή της Κάτω Ιταλίας. Αυτό το ιερό είχε εκχριστιανισθεί-εξαγνισθεί με τη μετατροπή του σε βαπτιστήριο (Variae 8.33). Υπάρχουν κι άλλα παραδείγματα τέτοιων μετατροπών από «θαυματουργές» πηγές των ειδωλολατρών σε βαπτιστήρια, από τον Γρηγόριο της Τουρ (6ος αιώνας) και τον Μάξιμο του Τορίνου (5ος αιώνας).[8]

Μερικά αξιοσημείωτα βαπτιστήρια Επεξεργασία

 
Το Βαπτιστήριο της Αλμπένγκα (5ος αιώνας)

Στην Ιταλία Επεξεργασία

Στη Γαλλία Επεξεργασία

 
Το μεροβιγγιανό Βαπτιστήριο του Αγίου Ιωάννου στο Πουατιέ

Βυζαντινά Επεξεργασία

Δείτε επίσης Επεξεργασία


Παραπομπές Επεξεργασία

  1. ↑ Α΄ Απολογία 61
  2. ↑ Διδαχή των Δώδεκα Αποστόλων, 7
  3. ↑ «Ante pacem : archaeological evidence of church life before Constantine / Graydon F. Snyder». catalog.library.vanderbilt.edu. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 26 Ιουλίου 2020. Ανακτήθηκε στις 4 Μαΐου 2020. 
  4. ↑ Mailis, Athanassios (2006). «The early byzantine baptisteries of Crete». Antiquité Tardive 14: 291–309. doi:10.1484/J.AT.2.302435. 
  5. ↑ 5,0 5,1   Μία ή περισσότερες προτάσεις από το προηγούμενο κείμενο ενσωματώνει κείμενο από έκδοση που είναι πλέον κοινό κτήμα: Lethaby, W.R. (1911) «Baptistery» στο: Chisholm, Hugh, επιμ. Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάννικα 3 (11η έκδοση) Cambridge University Press, σελ. 370 
  6. ↑ Augusti· Coleman, Lyman (1842). The Antiquities of the Christian Church. Translated and compiled from the works of Augusti with numerous additions from Rheinwald, Siegel and others, by Rev. Lyman Coleman. Mainly an abridgement of Augusti's "Handbuch der christlichen Archäologie.". T. Ward & Company. σελ. 86. 
  7. ↑ Brandt, Olof (2006). «The Lateran Baptistery and the diffusion of octagonal baptisteries from Rome to Constantinople». Στο: Reinhardt Harreither. Frühes Christentum zwischen Rom und Konstantinopel: Acta Congressus Internationalis XIV Archaeologiae Christianae, Vindobonae 19.-26. 9. 1999. Studi di antichità cristiana 62, Archäologische Forschungen. Βατικανό: Pontificio Istituto di Archeologia Cristiana. σελίδες 221–227. ISBN 9788885991422. 
  8. ↑ Barnish, S.J.B. (2001). «Religio in stagno: Divinity, and the Christianization of the Countryside in Late Antique Italy». Journal of Early Christian Studies 9 (3): 387-402. doi:10.1353/earl.2001.0037. ISSN 1086-3184. 
  9. ↑ «Baptistère Saint-Jean - Poitiers». Tourisme Vienne. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 28 Ιουλίου 2020. Ανακτήθηκε στις 25 Μαΐου 2016. 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι Επεξεργασία

Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Βαπτιστήριο&oldid=10364457"