Βασιλική του Αγίου Πνεύματος (Φλωρεντία)
Ο Ναός του Αγίου Πνεύματος στη Φλωρεντία (ιταλ. Basilica di Santo Spirito di Firenze) είναι Ρωμαιοκαθολικός Χριστιανικός ναός σε ρυθμό βασιλικής στην περιοχή Ολτράρνο, με πρόσοψη στην ομώνυμη πλατεία. Το εσωτερικό του αποτελεί ένα από τα εξέχοντα παραδείγματα αναγεννησιακής αρχιτεκτονικής.
| Βασιλική του Αγίου Πνεύματος | |
|---|---|
 | |
 | |
| Είδος | ελάσσονα βασιλική, μοναστήρι και εκκλησία[1] |
| Αρχιτεκτονική | αναγεννησιακή αρχιτεκτονική |
| Γεωγραφικές συντεταγμένες | 43°46′2″N 11°14′52″E |
| Θρήσκευμα | Καθολικισμός[2] |
| Θρησκευτικό τάγμα | Αυγουστίνοι[3] |
| Θρησκευτική υπαγωγή | Αρχιεπισκοπή της Φλωρεντίας |
| Διοικητική υπαγωγή | Φλωρεντία[1] |
| Τοποθεσία | Ολτράρνο |
| Χώρα | Ιταλία[4][1] |
| Έναρξη κατασκευής | 1252[1] |
| Ένοικοι | Αυγουστίνοι[5] |
| Διαχειριστής | Αυγουστίνοι[5] |
| Αρχιτέκτονας | Φιλίππο Μπρουνελλέσκι, Antonio Ciaccheri και Τζουλιάνο ντα Σανγκάλλο |
| Δημιουργός | Τζοβάννι Μπαττίστα Κατσίνι |
| Προστασία | τμήμα μνημείου παγκόσμιας κληρονομιάς (από 1982) |
| Ιστότοπος | |
| Επίσημος ιστότοπος | |
 Πολυμέσα | |
| δεδομένα (π) | |
Ιστορία Επεξεργασία
Οι απαρχές Επεξεργασία
Η έκταση για έναν ναό των Αυγουστινιανών με κοινόβιο δωρήθηκε από τους Σπετσιάλε και Ακόλτι στον Αλδεβραντίνο, εκπρόσωπο Αυγουστινιανών από το Αρτσέτρι[6], το 1250. Η έκταση αυτή βρισκόταν στη νότια όχθη του Άρνου, εντός των τειχών της Φλωρεντίας του 1173-1175, αλλά σε σχεδόν ακατοίκητη περιοχή[7]. Η περιοχή έγινε περισσότερο προσβάσιμη με την κατασκευή της Γέφυρας της Αγίας Τριάδας το 1252. Οι Αυγουστινιανοι άρχισαν την ανέγερση του ναού και του κοινοβίου το ίδιο έτος[8] ενσωματώνοντας έναν παλαιό ναό του Αγίου Ρωμύλου στο συγκρότημα.[6] Αρχικώς ήταν αφιερωμένο στην Παναγία, τους Αγίους Πάντες και το Άγιο Πνεύμα, αντικαθιστώντας μέχρι το τέλος του αιώνα τους Αγίους Πάντες με τον Ευαγγελιστή Ματθαίο.[9]
Οι ναοί και τα κοινόβια των επαιτικών ταγμάτων ανεγείροντο με την οικονομική υποστήριξη του κεντρικού κοινού ταμείου, που παρέσχε πόρους για τον ναό[10][9] το 1267 και από το 1292 έως το 1301.
Το κοινόβιο του Αγίου Πνεύματος έγινε κέντρο λόγιων δραστηριοτήτων και αναγνωρίσθηκε το 1284 ως Studium Generale (ουσιαστικά ένα μεσαιωνικό πανεπιστήμιο) του Τάγματος του Αγίου Αυγουστίνου.[11]
Το 1301 αγοράσθηκαν σπίτια ώστε να γίνει μια πλατεία μπροστά από τον ναό, η σημερινή Πλατεία του Αγίου Πνεύματος (Piazza Santo Spirito). Το 1310 ο ναός είχε επτά Άγιες Τράπεζες και μερικά παρεκκλήσια. Περισσότερα παρεκκλήσια ανεγέρθηκαν κατά τα επόμενα εκατό έτη. Μια τοιχογραφία με θέμα τη Σταύρωση και τον Μυστικό Δείπνο αγιογραφήθηκε από τον Αντρέα Ορκάνια και τα μέλη του εργαστηρίου του[9] κατά τη δεκαετία του 1360.
Το κοινόβιο συνδέεται με τις απαρχές του ουμανισμού στη Φλωρεντία. Μία από τις ομάδες των ουμανιστών, υπό τον Βοκάκιο, συγκεντρώθηκε σε αυτό τις δεκαετίες του 1360 και του 1370. Με τον θάνατό του Βοκάκιου το 1375 η μονή κληρονόμησε τη συλλογή βιβλίων του. Μετά το 1380 ένας άλλος κύκλος ουμανιστών είχε καθημερινές συναντήσεις στο κελλί του Λουίτζι Μαρσίλι (Luigi Marsili, 1342-1394). Ο Μαρσίλι είχε σπουδάσει φιλοσοφία και θεολογία στα Πανεπιστήμια της Πάδοβας και των Παρισίων. Στη Πάδοβα συνάντησε τον Πετράρχη το 1370 και αργότερα συνδέθηκε φιλικά με τον Βοκάκιο. Σε αυτή την ομάδα συμμετείχε και ο Κολούτσιο Σαλουτάτι (1331-1406), καγκελάριος της Φλωρεντίας από το 1375, που σύντομα έγινε η κεντρική μορφή του κύκλου.[12] Ο σημαντικότερος από τους μαθητές του Σαλουτάτι ήταν ο Λεονάρντο Μπρούνι, μετέπειτα επίσης καγκελάριος της Φλωρεντίας, ενώ μέλος του ίδιου κύκλου ήταν και ο Νικολό ντε Νικολί, συνεργάτης του Κόζιμου των Μεδίκων.
Ο Ναός του Αγίου Πνεύματος, το Σάντο Σπίριτο όπως το αποκαλούσαν και το αποκαλούν σε συντομία οι Φλωρεντίνοι, ήταν ο τόπος όπου έλαβαν χώρα αρκετά δραματικά συμβάντα την περίοδο της πολιτικής αστάθειας τη δεκαετία του 1370. Ως η μόνη περιοχή της πόλεως στη νότια όχθη του Άρνου, το sieste (δηλαδή το διαμέρισμα) του Σάντο Σπίριτο ήταν χωρικά και πολιτικά χωρισμένο από την υπόλοιπη Φλωρεντία. Μεταξύ των κατοίκων του συγκαταλέγονταν εξέχουσες και παλαιές οικογένειες της πόλεως, όπως οι Καππόνι, οι Σοντερίνι και οι Φρεσκομπάλντι, αλλά και μερικοί από τους φτωχότερους ανειδίκευτους εργάτες. Αυτό το ασταθές μείγμα έδινε την εικόνα ενός μέρους έτοιμου για εξέγερση.[13]
Μία από τις πλέον συνταρακτικές πολιτικές δολοφονίες στην ιστορία της Δημοκρατίας της Φλωρεντίας έγινε μπροστά στη θύρα του ναού τον Νοέμβριο του 1370, όταν ο Σάντρο ντα Κουαράτα (Sandro da Quarata), επιφανές μέλος της φατρίας των Ρίτσι, δολοφονήθηκε κατά την έξοδό του από τον ναό μετά τη Θεία Λειτουργία.[14]:199 Στα γεγονότα που οδήγησαν στην Εξέγερση των Τσιόμπι, η μονή δέχθηκε επίθεση από εξεγερμένους στις 22 Ιουνίου 1378, αλλά την υπεράσπισαν οι δυνάμεις που ήταν πιστές στη διοίκηση. Οι ανακρίσεις των συνωμοτών που συνελήφθησαν στις 19 Κουλίου υποδεικνύουν ότι η σχεδιασμένη εξέγερση θα γινόταν σε τέσσερα ξεχωριστά μέρη, με τη μεγαλύτερη, με τη συμμετοχή χιλίων ανδρών, να λαβαίνει χώρα έξω από τον Ναό του Αγίου Πνεύματος.[14]:368, 379
Μετά τη νίκη της Φλωρεντίας επί του Μιλάνου το 1397 ανήμερα της εορτής του Αγίου Αυγουστίνου (28 Αυγούστου), η φλωρεντινή διοίκηση (σινιορία) απεφάσισε να χτίσει νέο ναό για να τιμήσει τον άγιο, θέτοντάς τον υπό την προστασία της πόλεως. Παρά την απόφαση αυτή, λίγα έγιναν μέχρι το έτος 1434, όταν εξασφαλίσθηκαν οι υπηρεσίες του Φιλίππο Μπρουνελλέσκι. Τα έργα για τη νέα εκκλησιά προχωρούσαν αργά έως τον Μάρτιο του 1471. Κατά τη διάρκεια αναπαραστάσεως της Καθόδου του Αγίου Πνεύματος (sacra rappresentazione) με τη μορφή «πυρίνων γλωσσών», που διοργανώθηκε προς τιμή της επισκέψεως του Γκαλεάτσο Μαρία Σφόρτσα, ο παλαιός ναός έπιασε φωτιά και έπαθε σημαντικές ζημιές, όπως και μέρος της μονής.[6][9][13]:66
Ο νέος ναός Επεξεργασία
Ο Φιλίππο Μπρουνελλέσκι είχε αρχίσει σχέδια για τον νέο ναό ήδη από το 1428. Αλλά οι πρώτες κολόνες του παραδόθηκαν το 1446, μόλις δέκα ημέρες πριν από τον θάνατό του.[15] Μετά τον θάνατο του Μπρουνελλέσκι οι εργασίες συνεχίσθηκαν από τους μαθητές του Αντόνιο Μανέττι, Τζοβάννι ντα Γκαϊόλε και Σάλβι ντ' Αντρέα. Ο τελευταίος ήταν υπεύθυνος και για την κατασκευή του τρούλου.
Αντίθετα με τη Βασιλική του Αγίου Λαυρεντίου, όπου οι ιδέες του Μπρουνελλέσκι δεν εφαρμόσθηκαν, εδώ τα σχέδιά του ακολουθήθηκαν αρκετά πιστά, τουλάχιστον στο επίπεδο του εδάφους και έως αυτό των κιονοστοιχιών.[16][17] Το σχήμα λατινικού σταυρού (σταυροειδής βασιλική) είναι τέτοιο, ώστε να καθιστά ευκρινέστερο τον διάκοσμο του πλέγματος των κιόνων. Η αντίθεση μεταξύ του κυρίως ναού και του κάθετου κλίτους (transept), που προκάλεσε τόση δυσκολία στη Βασιλική του Αγίου Λαυρεντίου, εδώ έχει αποφευχθεί. Τα παράπλευρα παρεκλήσια, σαράντα συνολικά, είναι ισομεγέθη, έχουν τη μορφή κόγχης και διατρέχουν ολόκληρη την περίμετρο του εσωτερικού χώρου.
Ωστόσο, η πρόσοψη του σχεδίου του Μπρουνελλέσκι δεν κτίσθηκε ποτέ. Το 1489 κτίσθηκαν στα αριστερά του ναού ένα περίστυλο προαύλιο και ένα οκταγωνικό σκευοφυλάκιο, σε σχέδια του Σιμόνε ντελ Πολλαϊόλο («Il Cronaca») και του Τζουλιάνο ντα Σανγκάλλο, αντιστοίχως. Μια θύρα ανοίχθηκε σε ένα παρεκκλήσιο, ώστε να τα συνδέει με τον ναό. Το σκευοφυλάκιο φιλοξενεί ένα έργο με θέμα «Ο Άγιος Φιάκριος θεραπεύει τους αρρώστους» (1597) του προσωπογράφου Αλεσσάντρο Αλλόρι (1596), που παραγγέλθηκε ως αφιέρωμα από τη Χριστίνα της Λωρραίνης.
Το 1601 προστέθηκε ένα επιστέγασμα σε ρυθμό μπαρόκ με χρωματιστά μάρμαρα από τους Τζοβάννι Μπαττίστα Κατσίνι και Γκεράρντο Σιλβάνι πάνω από την κύρια Αγία Τράπεζα. Ο ναός παρέμενε ωστόσο αδιακόσμητος μέχρι τον 18ο αιώνα, όταν σοβατίστηκαν οι τοίχοι. Το εσωτερικό της προσόψεως είναι έργο του Σάλβι ντ' Αντρέα και φέρει ακόμα την αρχική υαλογραφία της Πεντηκοστής που σχεδίασε ο Περουτζίνο. Το κωδωνοστάσιο (1503) σχεδίασε ο Μπάτσιο ντ' Ανιόλο.
Το εξωτερικό του ναού ανακαινίσθηκε το 1977-1978.
Τα παρεκκλήσια Επεξεργασία
Ο ναός έχει σήμερα 38 παράπλευρα παρεκκλήσια (τα δύο από τα αρχικά 40 μετατράπηκαν σε θύρες), τα οποία φιλοξενούν αξιοσημείωτο αριθμό έργων τέχνης. Το σημαντικότερο είναι το Παρεκκλήσιο της οικογένειας Μπίνι-Καππόνι, που διακοσμείται με τη ζωγραφιά «Η Αγία Μόνικα καθιερώνουσα τον Κανόνα των Αυγουστινιανών καλογραιών», έργο πιθανότατα του Φραντσέσκο Μποττιτσίνι. Τα παρεκκλήσια των Κορμπινέλλι φιλοξενούν έργα του Αντρέα Σανσοβίνο, του Κόζιμο Ροσσέλλι και των Ντοννίνο και Ανιόλο ντελ Ματσιέρε.
Στα παρεκκλήσια του κάθετου κλίτους υπάρχουν έργα κόγχης του Φιλιππίνο Λίππι. Εκεί υπάρχει και ένα αναλόγιο χορωδίας, από όπου οι μαρκησίες των Φρεσκομπάλντι μπορούσαν να συμμετέχουν στις ακολουθίες έξω από τα αδιάκριτα μάτια του πλήθους.
Κατάλογος των παρεκκλησίων και έργων τέχνης τους Επεξεργασία
Τα 38 παρεκκλήσια με τα αξιοσημείωτα έργα τέχνης του καθενός τους δίνονται στον ακόλουθο πίνακα[18]:
| Πλευρά | Νο. | Έργα τέχνης |
|---|---|---|
| Δ (δεξιά) | 1 (κυρίως ναός, κοντά στην πρόσοψη) | «Η συζήτηση για την Άμωμο Σύλληψη» του Πιερ Φραντσέσκο Φόσκι |
| Δ | 2 | Αντίγραφο (1549) της «Πιετά» του Μιχαήλ Αγγέλου από τον Νάννι ντι Μπάτσο Μπίτζο |
| Δ | 3 | «Ο Άγιος Νικόλαος του Τολεντίνο» του Νάννι Ουνγκέρο, περιβάλλοντες άγγελοι του Φραντσαμπίτζο |
| Δ | 4 | «Η εκδίωξη των αργυραμοιβών από τον Ναό» (1572) του Στραντάνους |
| Δ | 5 | «Η στέψη της Παρθένου» (περ. 1694) του Αλεσσάντρο Γκεραρντίνι |
| Δ | 6 | «Το μαρτύριο του Αγίου Στεφάνου» (1602) του Ντομένικο Πασσινιάνο |
| Δ | 7 | «Τωβίας και άγγελος» (1698) του Τζοβάννι Μπαράττα |
| Δ | 9 (κάθ. κλίτος) | «Η Μεταμόρφωση» του Πιερ Φραντσέσκο Φόσκι |
| Δ | 10 (κάθ. κλίτος) | «Η Παναγία του Σοκκόρσο» (15ος αιώνας) |
| Δ | 11 (κάθ. κλίτος) | Αγία Τράπεζα του Μπερνάρντο Μπουονταλέντι |
| Δ | 12 (κάθ. κλίτος) | «Παναγία και Θείο Βρέφος με αγίους και δωρητές της Οικογένειας Νέρλι» (1488) του Φιλιππίνο Λίππι |
| Δ | 13 (κάθ. κλίτος) | Αντίγραφο της «Εμφανίσεως της Παρθένου στον Άγιο Βερνάρδο» του Περουτζίνο από τον Φελίτσε Φικερέλλι |
| Δ | 14 | Μαρμάρινη σαρκοφάγος (περ. 1457) του Αντόνιο Ροσσελλίνο |
| Δ | 15 (κόγχη) | «Η Παναγία με τον Άγιο Ιωάννη τον Ευαγγελιστή και τον Άγιο Ιερώνυμο» (αρχές 16ου αιώνα) |
| Δ | 16 (κόγχη) | «Η Παναγία με το Θείο Βρέφος και 4 αγίους» (περ. 1340) του Μάζο ντι Μπάνκο |
| Δ | 18 (κόγχη) | «Το μαρτύριο των δεκακισχιλίων» (1574) του Αλεσσάντρο Αλλόρι, «Η Αγία Λουκία με δύο αγγέλους» (περ. 1460, αποδιδόμενο στον Νέρι ντι Μπίτσι |
| Α (αριστερά) | 1 (κυρίως ναός) | «Η Ανάσταση» του Πιερ Φραντσέσκο Φόσκι |
| Α | 2 | Αντίγραφο (1579) του «Χριστού» του Μιχαήλ Αγγέλου από τον Ταντέο Λαντίνι |
| Α | 5 | «Η Παναγία, η Αγία Άννα και άλλοι άγιοι» του Μικέλε Τοζίνι |
| Α | 8 | «Η Παναγία ένθρονη με τους Αγίους Λαυρέντιο, Ιωάννη Γουαλβέρτο, Αικατερίνη και Βερνάρδο», έργο μαθητή του Φρα Μπαρτολομέο |
| Α | 9 (κάθ. κλίτος) | «Η οδός προς τον Γολγοθά» του Μικέλε Τοζίνι και υαλόγραφία με θέμα τον «Άπιστο Θωμά» αποδιδόμενη στον Μπαρτολομέο ντι Τζοβάννι ντι Ντομένικο |
| Α | 10 (κάθ. κλίτος) | «Η Παναγία ένθρονη με Αγίους» (1505) του Ραφφαελίνο ντελ Γκάρμπο, «Ο Άγιος Λαυρέντιος μοιράζων ελεημοσύνη» του Τζάκοπο ντα Σελλάιο |
| Α | 11 (κάθ. κλίτος) | «Η Παναγία ένθρονη με αγγέλους και τους Αγίους Βαρθολομαίο και Νικόλαο» του Ραφφαελίνο ντελ Γκάρμπο |
| Α | 12 (κάθ. κλίτος) | «Η Αγία Τριάδα προσκυνούμενη από τις Αγίες Αικατερίνη και Μαρία Μαγδαληνή» (περ. 1485) του Φραντσέσκο Γκρανάτσι |
| Α | 13 (κάθ. κλίτος) | «Αγία Τράπεζα των Κορμπινέλλι» (1492) του Αντρέα Σανσοβίνο |
| Α | 14 (κάθ. κλίτος) | «Η Παναγία ένθρονη με το Θείο Βρέφος και Αγίους» (1482) του Κόζιμο Ροσσέλλι, «Ο άπιστος Θωμάς» αποδιδόμενος στον Νέρι ντι Μπίτσι |
| Α | 15 (κάθ. κλίτος) | «Η Αγία Μόνικα καθιερώνουσα τον Κανόνα των Αυγουστινιανών καλογραιών» (1483, έργο αποδιδόμενο στον Φραντσέσκο Μποττιτσίνι) |
| Α | 16 (κάθ. κλίτος) | «Η Παναγία με το Θείο Βρέφος και Αγίους» (έργο αποδιδόμενο στον Ραφφαελίνο ντελ Γκάρμπο) |
| Α | 15 (κόγχη) | «Η Γέννηση του Χριστού», έργο μαθητή του Ντομένικο Γκιρλαντάιο |
| Α | 16 (κόγχη) | «Ο Ευαγγελισμός» (τέλη του 15ου αιώνα) |
| Α | 18 (κόγχη) | «Ο Χριστός και η μοιχός» (1577) του Αλεσσάντρο Αλλόρι |
Ο Εσταυρωμένος του Μιχαήλ Αγγέλου Επεξεργασία
Ο Μιχαήλ Άγγελος, όταν ήταν 17 ετών, πήρε την άδεια να κάνει ανατομικές μελέτες σε πτώματα που προέρχονταν από το νοσοκομείο της μονής. Σε αντάλλαγμα, σμίλεψε έναν ξύλινο Εσταυρωμένο, που τοποθετήθηκε πάνω από την κύρια Αγία Τράπεζα. Σήμερα βρίσκεται μέσα στο οκταγωνικό σκευοφυλάκιο, προσβάσιμο από το δυτικό κλίτος του ναού.
Τα περιστύλια και το Cenacolo Επεξεργασία
Το μοναστήρι είχε δύο περιστύλια, το «Περιστύλιο των νεκρών» (Chiostro dei Morti) και το «Μέγα περιστύλιο» (Chiostro Grande). Το πρώτο οφείλει την ονομασία του στον μεγάλο αριθμό των ταφόπλακων που κοσμούν τους τοίχους του και κτίσθηκε περί το 1600 από τον αρχιτέκτονα Αλφόνσο Παρίτζι τον νεότερο. Το δεύτερο περιστύλιο κτίσθηκε το 1564-1569 από τον Μπαρτολομέο Αμμαννάτι σε κλασικιστικό ρυθμό.
Σώζεται επίσης η κοινή τραπεζαρία της πρώην μονής (Cenacolo di Santo Spirito), που κοσμείται με μεγάλη νωπογραφία της Σταυρώσεως πάνω από έναν μερικώς σωζόμενο «Μυστικό Δείπνο», αμφότερα έργα της δεκαετίας του 1360, που αποδίδονται στον Αντρέα Ορκάνια. Αποτελεί ένα από τα σπάνια δείγματα ύστερης γοτθικής τέχνης που μπορεί να δει ακόμη κάποιος στη Φλωρεντία. Η αίθουσα επίσης στεγάζει μια συλλογή γλυπτών χρονολογούμενων από τον 11ο μέχρι τον 15ο αιώνα, μεταξύ των οποίων δύο ανάγλυφα του Ντονατέλλο, ένα ανάγλυφο του Γιάκοπο ντελλα Κουέρτσια («Η Παναγία με το Θείο Βρέφος») και δύο μαρμάρινα γλυπτά (1320-1322) του Τίνο ντι Καμάινο.
Τάφοι Επεξεργασία
Παραπομπές Επεξεργασία
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 wikimapia
.org /21823192 /it /Convento-Agostiniano-di-Santo-Spirito. - ↑ Ανακτήθηκε στις 6 Ιανουαρίου 2021.
- ↑ www
.firenze-oltrarno .net /italiano /arte /chiesadisantospirito .php. - ↑ (Γερμανικά, Αγγλικά, Γαλλικά, Ισπανικά, Ιταλικά) archINFORM. 6420. Ανακτήθηκε στις 31 Ιουλίου 2018.
- ↑ 5,0 5,1 www
.basilicasantospirito .it. - ↑ 6,0 6,1 6,2 Biadi, L. (1824). Notizie sulle antiche fabbriche di Firenze non terminate e sulle variazioni alle quali i più ragguardevoli edifizj sono andati soggetti. Florence: Stamperia Bonducciana. σελίδες 156–160.
- ↑ G. Brucker: Florence:The Golden Age, 1138–1737, University of California Press, Berkeley 1998, σσ. 8, 25. ISBN 0-520-21522-2.
- ↑ «Convento Santo Spirito». augnet.org. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 17 Ιουλίου 2015.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 F. Andrews: The Other Friars: The Carmelite, Augustinian, Sack and Pied Friars in the Middle Ages, The Boydell Press, Woodbridge 2006, σελ. 117, ISBN 1-84383-258-5
- ↑ Green, L. (1999). «Florence». Στο: Abulafia, D. The New Cambridge Medieval History. Τόμος 5. Cambridge: University Press. σελ. 495. doi:10.1017/CHOL9780521362894. ISBN 978-0521362894.
- ↑ E. Capretti: Brunelleschi, Giunti Editore, Φλωρεντία 2003, σελ.76, ISBN 88-0903315-9
- ↑ Stinger, C.L. (1988). «Humanism in Florence». Στο: Rabil, A.I. Renaissance Humanism: Foundations, Forms, Legacy. University of Pennsylvania Press. σελίδες 179-181.
- ↑ 13,0 13,1 J. Burke: Social Identity and the Visual Arts in Renaissance Florence, The Pennsylvania State University Press, University Park 2004, σελ. 45, ISBN 0-271-02362-7
- ↑ 14,0 14,1 G. Brucker: Florentine Politics and Society, 1343–1378, Princeton University Press, Princeton 1962
- ↑ Peter J. Gartner: Filippo Brunellsechi, εκδ. Könemann, Κολωνία 1998, σσ. 44-53
- ↑ Eugenio Battisti: Filippo Brunelleschi: The Complete Work, Rizzoli, Νέα Υόρκη 1981
- ↑ Howard Saalman: Filippo Brunelleschi: The Buildings, εκδ. Zwemmer, Λονδίνο 1993
- ↑ Borsook, Eve (1991). Vincent Cronin, επιμ. The Companion Guide to Florence (5η έκδοση). Νέα Υόρκη: HarperCollins. σελίδες 317-320.