Δρόγη

Δρόγη είναι ο όρος που συνδέεται με τα φαρμακευτικά κυρίως φυτά, αλλά συχνά και με εκείνα που έχουν κάποια άλλη χρήση, καθώς και με τα αντίστοιχα ζωικής προέλευσης ή ορυκτά. Δρόγη είναι το μόνο μέρος του φυτικού η ζωικού οργανισμού, π.χ. φύλλα, η φλοιός, η σπέρματα, η άλλο όργανο του φυτού η ζώου, που χρησιμοποιείται για την θεραπευτική η άλλη δράση του. Επίσης δρόγες χαρακτηρίζονται τα εκκρίματα, είτε παθολογικά είτε φυσιολογικά όπως για παράδειγμα η ρητίνη καθώς και τα προϊόντα εκχύλισης. Στις δρόγες είναι συγκεντρωμένες εκείνες οι ουσίες στις οποίες οφείλεται η δράση του φυτού.

Η δρόγη διαφέρει από την έννοια φάρμακο. Ως φάρμακο χαρακτηρίζεται οποιαδήποτε χημική ουσία η προϊόν, το οποίο παρουσιάζει φαρμακολογικές ιδιότητες και επομένως είναι σε θέση να προκαλέσει μεταβολές σε φυσιολογικές λειτουργίες οργανικών η βιοχημικών συστημάτων.

Για παράδειγμα στα φύλλα της Digitalis purpurea θεωρούνται ως δρόγες, ένα από τα βασικά του συστατικά, η διγιταλίνη, θεωρείται φάρμακο. Το ίδιο συμβαίνει και με το όπιο. Το όπιο είναι δρόγη, αλλά η μορφίνη (βασικό συστατικό) του οπίου, είναι φαρμακευτική ουσία με πολλαπλές δράσεις, κυρίως στο κεντρικό νευρικό σύστημα.

Ο όρος "δρόγη" εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην Αγγλία του ΙΔ' αιώνα στο Dispensatorium et aromatorium του Νικολάους το 1536, άλλα υπάρχουν πολλές απόψεις περί της ετυμολογίας της λέξης δρόγη, από την ολλανδική "droog" έως την κελτική "droch", όλοι όροι για τον χαρακτηρισμό ουσιών με χαρακτηριστική γεύση.

Συλλογή και ξήρανση

Η συλλογή δρογών γίνεται είτε από αυτοφυή φυτά είτε από καλλιέργειες. Πολύ σημαντικό ρόλο παίζει ο χρόνος της συλλογής, έτσι ώστε να επιλεγεί η χρονική στιγμή κατά την οποία, το φυτό περιέχει το μεγαλύτερο ποσοστό των επιθυμητών συστατικών. Κατά γενικό κανόνα τα φύλλα συλλέγονται πριν την ανθοφορία, τα άνθη πριν να αρχίσουν να μαραίνονται, οι καρποί όταν είναι ώριμοι, τα σπέρματα όταν ξηραίνεται το φυτό, οι ρίζες εκτός παίζει σημαντικό ρόλο και η ώρα της ημέρας. Για παράδειγμα, τα άνθη του γιασεμιού πρέπει να συλλέγονται πριν βγει ο ήλιος γιατί μετέπειτα χάνεται το άρωμά τους.

Επίσης πολύ βασικός παράγοντας είναι το κλίμα και μικρόκλιμα κάθε περιοχής, καθώς απρόβλεπτες μεταβολές τους, μπορεί να επηρεάσουν σημαντικά και καθοριστικά τα συστατικά των φυτών. Με την βοήθεια ποιοτικών και ποσοτικών ελέγχων κατά διαφορετικές περιόδους, στην παρουσία των επιθυμητών συστατικών, μπορεί να καθοριστεί με μεγάλη ακρίβεια ο χρόνος της συλλογής, στον οποίο φυσικά παρουσιάζεται και η μεγαλύτερη συγκέντρωση του συστατικού.

Έτσι αφού καθοριστεί η κατάλληλη χρονική περίοδος για την συλλογή της δρόγης, αμέσως μετά την συλλογή, καθορίζεται από το χώμα και τα ξένα σώματα και υπόλοιπα όργανα του φυτού. Υπάρχουν περιπτώσεις, στις οποίες οι δρόγες χρησιμοποιούνται νωπές, όπως στην περίπτωση των βαμμάτων ομοιοπαθητικών φάρμακων. Τα φυτά αφού κοπούν σε μικρότερα κομμάτια, αποξηραίνονται, για την άμεση απομάκρυνση της υγρασίας, έτσι ώστε να περιοριστεί σημαντικά η δράση των ένζυμων τα οποία ενεργοποιούνται με την παρουσία υγρού περιβάλλοντος και επιδρούν στα συστατικά και τα αλλοιώνουν.

Αποξήρανση

Η διαδικασία της αποξήρανσης γίνεται εύκολα και απλά, συνήθως σε σκιερό και καλά αεριζόμενο μέρος και στον ήλιο, αφού απλωθούν πάνω σε σκιερό καλά αεριζόμενο μέρος και στο ήλιο, αφού απλωθούν πάνω σε σχάρες. Επίσης υπάρχει η δυνατότητα χρήσης κλιβάνων για μικρές ποσότητες, μειώνοντας την πίεση και τέλος με ειδικές συσκευές, τους λυοφιλοποιητές, οπού γίνεται χρήση πολύ χαμηλών θερμοκρασιών (έως και -85 βαθμών Κελσίου) και χαμηλής, ελεγχόμενης πίεσης. Η διαδικασία αυτή ονομάζεται λυοφιλοποίηση κατά την διάρκεια της οποίας, η υγρασία της δρόγης, μετατρέπεται σε πάγο,ο οποίος λόγω της πολύ χαμηλής πίεσης εξαχνώνεται η με αλλά λόγια περνάμε αμέσως από την υγρή στην αέρια φάση.

Υπολογίζεται ότι οι δρόγες της ξηράς κατά την αποξήρανση, χάνουν το 75-85% του βάρους ενώ αυτά της θάλασσας, μπορούν να χάσουν έως και 90%. Παρ' όλα αυτά μπορεί πάντα να παρουσιαστεί ένα ελάχιστο ποσοστό υγρασίας, που είναι πολλές φορές αδύνατον να απομακρυνθεί διότι απαιτείται πολύ υψηλή θερμοκρασία. Αν και ο χρόνος που υπολογίζεται για την ξήρανση τους υπολογίζεται από 10 μέρες έως και 3 εβδομάδες, θεωρητικά μπορούμε να τα μαζέψουμε από τον χώρο ξήρανσης, όταν η υφή είναι σχετικά στερεή και τρίβονται αρκετά εύκολα.

Σταθεροποίηση (ενζύμων)

Σταθεροποίηση ονομάζεται η διαδικασία απενεργοποίησης των ενζύμων της δρόγης, γιατί πολλές φορές η ενεργοποίησή τους, λόγω της παρουσίας της υγρασίας, θεωρείται επιβλαβής, όσο αναφορά την αλλοίωση των συστατικών που θέλουμε να απομονώσουμε. Η σταθεροποίηση και όχι αναστολή της δράσης των ανεπιθύμητων ένζυμων. Από την διαδικασία της σταθεροποίησης απέχουν τα αρωματικά φυτά, γιατί οι πολύ υψηλές θερμοκρασίες θα απομάκρυναν με εξάτμιση τις αρωματικές ουσίες καθώς επίσης και για τις δρόγες που τα συστατικά τους καταστρέφονται σε πολύ υψηλές θερμοκρασίες.

Η σταθεροποίηση μπορεί να γίνει με βράζουσα αλκοόλη, όταν θέλουμε να παρασκευάσουμε αλκοολούχα εκχυλίσματα των φυτών (βάμματα). Επίσης γίνεται με ατμούς αλκοόλης, μετά την τοποθέτηση της δρόγης σε ειδικό κλίβανο, στον οποίο διοχετεύονται οι ατμοί αλκοόλης και συλλέγονται από το αντίθετο μέρος του κλιβάνου. Άλλος τρόπος σταθεροποίησης είναι και η χρήση του θερμού αέρα από τον οποίο έχει απομακρυνθεί αρχικά η υγρασία. Εδώ μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε πολύ υψηλές θερμοκρασίες.

Κατά το τέλος της σταθεροποίησης μπορεί να χρειαστεί η τμήση η αλλιώς κόψιμο του φυτού σε μικρότερα μέρη. Η επιλογή του επιθυμητού μεγέθους γίνεται με την χρήση της σήτας, χάρη στην οποία μπορούμε να έχουμε διαβαθμίσεις στην κονιοποίηση, καθώς οι οπές της έχουν ορισμένο μέγεθος.

Επίσης μεγάλη προσοχή απαιτείται κατά την διαδικασία της αποθήκευσης καθώς η θερμότητα, το φως, η υγρασία και πολλοί άλλοι παράγοντες μπορούν να επιταχύνουν βιοχημικές αντιδράσεις που θα αλλοιώσουν τις ουσίες.

Πριν χρησιμοποιηθεί μία δρόγη είναι απαραίτητο να γίνει βοτανικός, μικροβιολογικός έλεγχος και έλεγχος για παρουσία βαρέων μετάλλων. Ο βοτανικός έλεγχος γίνεται για με σκοπό να εξασφαλιστούμε ότι δεν υπάρχουν προσμίξεις η νοθείες από αλλά παρεμφερή φυτά η ακόμα και από μέρη η όργανα του ίδιου του φυτού. Σε πολλές υγρές δρόγες, όπως ελαία η διαλύματα, μπορεί να γίνονται φυσικοχημικοί έλεγχοι, όπως η μέτρηση του δείκτη διαθλάσεως και η μέτρηση της στροφικής ικανότητας.

Παραλαβή δραστικών συστατικών

Αν η δρόγη δεν χρησιμοποιείται ολόκληρη, όπως συμβαίνει με το αραβικό κόμμι η τις ρητίνες, τότε είναι απαραίτητη η παραλαβή των δραστικών συστατικών. Τα δραστικά συστατικά αποτελούν μέρος μιας ομάδας που έχουν την ίδια δράση και πιθανότατα μία από αυτές θα εμφανίζει την πιο ισχυρή δράση. Αν δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε με ακρίβεια τα δραστικά συστατικά, τότε μπορεί να χρειαστεί να παραλάβουμε το συνολικό η κλάσμα του εκχυλίσματος.

Μερικοί τρόποι παραλαβή των δραστικών συστατικών είναι:

• Εκχύλιση

Κατά την εκχύλιση η δρόγη αναμειγνύεται με κρύο, θερμό έως και βράζοντα διαλύτη. Το τελικό μείγμα αφήνεται να παραμείνει και μετά αποχωρίζουμε την δρόγη με διήθηση. Το υπόλειμμα που παίρνουμε ονομάζεται εκχύλισμα. Στην διαδικασία της εκχύλισης είναι βασική η επιλογή του διαλύτη. Ο διαλύτης θα πρέπει να διαλύει τις ουσίες που μας ενδιαφέρουν. Σαν διαλύτης μπορεί να χρησιμοποιηθεί το νερό, όταν φυσικά μας ενδιαφέρουν υδροδιαλύτες ουσίες. Επίσης είναι γνωστό ότι η αλκοόλη που περιέχει 20% νερό, παραλαμβάνει σχεδόν όλες τις ουσίες ενός φυτού. Τα πιο συνηθισμένα αλκοολούχα εκχυλίσματα, είναι τα βάμματα τα οποία διατηρούνται αρκετούς μήνες σε αντίθεση με τα υδατικά.

Οι συσκευές που χρησιμοποιούνται με την διαδικασία της εκχύλισης είναι ο εξιμαστήρας και η συσκευή Sohxlet. Ο εξιμαστήρας χρησιμοποιείται όταν δεν απαιτείται θερμός διαλύτης. Στον πυθμένα του τοποθετείται διηθητικό χαρτί η υαλοβάμβακας πάνω από το οποίο βάζουμε την δρόγη και την καλύπτουμε με τον διαλύτη. Αφήνουμε για ένα διάστημα 2-10 ήμερων και μετά παραλαμβάνουμε το εκχύλισμα.

Η καταλληλότερη συσκευή εάν θέλουμε να χρησιμοποιήσουμε οργανικό διαλύτη και θέρμανση και πάλι είναι η Sohxlet.

• Πίεση

Για την λήψη λιπαρών ελαίων από καρπούς και σπέρματα. Είναι οικονομική μέθοδος και δεν γίνεται χρήση διαλυτών.

• Απόσταξη

Για την λήψη πτητικών συστατικών, όπως αιθέρια έλαια.

Απομόνωση και καθαρισμός

Με την παραλαβή του εκχυλίσματος έχουμε στην διάθεσή μας παρά πολλές ουσίες που ανήκουν σε διαφορές χημικές και φυσικοχημικές ομάδες. Έτσι πρέπει να ξεχωρίσουμε την ομάδα στην οποία ανήκουν τα δραστικά συστατικά από τις υπόλοιπες ομάδες και την συνέχεια ξεχωρίζουμε και τα διαφορά συστατικά της ίδιας ομάδας με βάση μικρών φυσικοχημικών διαφορών και εμφανίζουν μεταξύ τους.

Η ιδιότητα που παίζει βασικό ρόλο είναι η διαλυτότητα τς κάθε ουσίας, σε διαλύτη η μείγμα διαλυτών και η τεχνική που χρησιμοποιείται, ονομάζεται χρωματογραφία και είναι οι ομαδικές που χρησιμοποιούνται για την απομόνωση και τον καθαρισμό των δραστικών συστατικών, γιατί οι ουσίες δεν υφίστανται χημικές αλλοιώσεις.

Η σύσταση των φυτών είναι πολυσύνθετη. Τις ουσίες των φυτών τις ονομάζουμε μεταβολίτες και διαχωρίζονται σε πρωτογενείς και δευτερογενείς. Οι πρωτογενείς μεταβολίτες είναι οι ουσίες που χρειάζονται για να τραφεί το φυτό όπως λιπαρά ελαία, άμυλο και υπάρχουν σε μεγαλύτερες ποσότητες από τους δευτερογενείς μεταβολίτες, στους οποίους συγκαταλέγονται μερικές ουσίες, προϊόντα του μεταβολισμού του φυτού, σε πολύ μικρές ποσότητες.

Βιβλιογραφία

• Capasso F. Grandolini G (1999) Fitofarmacia, 2a ed. Springer - Veriag Italia, Milano.
• Samuelsson G (1999) Drugw of natural origin. Swedish Pharmaceutical Press, Stockholm.
• Bontai A. (1992) Industry and the conservation of medicinal plants. In: Arkele O., Heywood V.,Synfe H. (eds) Conservation of medical plants. University Press, Cambridge.
• Capasso F. Donatelli L. (1981) Farmacognosia. Le droghe della farmacopea 8a ed. Piccin, Padova.
• Amorosa M. (1978) Principi di tecnica farmaceutica. Libreria universitaria L. Tinarelli, Bologna.