Ελληνοτουρκική σύμβαση της Λωζάνης

Η Ελληνοτουρκική σύμβαση της Λωζάνης (γνωστή επίσημα ως Σύμβαση για την Ανταλλαγή των ελληνικών και τουρκικών Πληθυσμών, επίσης γνωστή ως Σύμβαση της Λωζάνης), ήταν μια συμφωνία μεταξύ των ελληνικών και τουρκικών κυβερνήσεων η οποία υπεγράφη από τους Έλληνες και Τούρκους εκπροσώπους στην Λωζάνη στις 30 Ιανουαρίου 1923, μετά τον ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1919-1922. Η συμφωνία προβλέπει την ταυτόχρονη ανταλλαγή των Ορθοδόξων Χριστιανών (οι οποίοι θα μεταφερθούν στην Ελλάδα) και των Μουσουλμάνων (οι οποίοι θα μεταφερθούν στην Τουρκία). Τα άτομα που μεταφέρθηκαν λόγω της συμφωνίας έφτασαν στα περίπου δύο εκατομμύρια (περίπου 1,5 εκατομμύριο Έλληνες της Ανατολίας και 500.000 Μουσουλμάνοι στην Ελλάδα).

Ανταλλαγές πληθυσμών

Όσον αφορά τους Μουσουλμάνους της Ελλάδας, η συνθήκη αντανακλούσε τις Οθωμανικές αντιλήψεις της "ιθαγένειας" και η πραγματική καταγωγή αντικαταστάθηκε από θρησκευτικές πεποιθήσεις. Αυτό σήμαινε ότι πολλοί Έλληνες Μουσουλμάνοι από την ελληνική Μακεδονία και την Ήπειρο ταξινομήθηκαν ως Τούρκοι παρόλο που πολλοί από αυτούς μιλούσαν ελάχιστα ή πολύ λίγα τουρκικά και κατάγονταν από έλληνες προσήλυτους στο Ισλάμ. Ομοίως, πολλοί τούρκοι χριστιανοί από τη βορειοανατολική Ανατολία και Καππαδοκία χαρακτηρίστηκαν επίσης ως Έλληνες και απελάθηκαν στην Ελλάδα, παρόλο που μίλησαν ελάχιστα ή καθόλου ελληνικά. Αυτές οι ομάδες περιλαμβάνουν τους Καραμανλήδες, οι οποίοι μιλούσαν Καραμανλήδεια τουρκικά. Επειδή η Σύμβαση ταξινομούσε τους Έλληνες και τους Τούρκους σύμφωνα με το θρήσκευμα, αυτοί επίσης απελάθηκαν στην Ελλάδα μαζί με τους ελληνόφωνους Χριστιανούς της Ανατολίας.

Για τον ίδιο λόγο, πολλοί Πόντιοι από την βορειοανατολική Ανατολία και τη περιοχή του Καυκάσου που είχαν μεταστραφεί στο Ισλάμ και υιοθέτησαν την τουρκική γλώσσα και εθνική ταυτότητα θεωρήθηκαν από τη σύμβαση ως Τούρκοι. Ωστόσο, μεγάλος αριθμός Ποντίων ήταν Κρυπτο-Χριστιανοί στην ύστερη Οθωμανική περίοδο, πριν επιστρέψουν στην Ορθοδοξία μετά την κατάληψη του Ερζερούμ και της Αργυρούπολης (Γκιουμούσχανε) από τη Ρωσία το 1828, ενώ ενώθηκαν με τους Ρώσους εισβολείς και ακολούθησαν τα στρατεύματα του ρωσικού αυτοκρατορικού στρατού στην Γεωργία και την νότια Ρωσία μετά την απόσυρση του.

Η σύμβαση επικυρώθηκε από την τουρκική κυβέρνηση στις 23 Αυγούστου 1923 και από την ελληνική κυβέρνηση στις 25 Αυγούστου του 1923, μετά τη σύναψη της Συνθήκης της Λωζάνης. Η συμφωνία εγγράφηκε στην σειρά συνθηκών της Κοινωνίας των Εθνών στις 27 Ιανουαρίου 1925.

Σύμβαση Ανταλλαγής

Οι ανταλλάξιμοι, σύμφωνα με τη σύμβαση ανταλλαγής:

• θα απέβαλαν την παλιά ιθαγένεια και θα αποκτούσαν την ιθαγένεια της χώρας στην οποία εγκαθίσταντο
• είχαν δικαίωμα να μεταφέρουν την κινητή τους περιουσία
• είχαν δικαίωμα να πάρουν από το κράτος στο οποίο μετανάστευαν ως αποζημίωση περιουσία ίσης αξίας με την ακίνητη περιουσία που εγκατέλειπαν φεύγοντας
• θα διευκολύνονταν στην μετακίνησή τους από τη Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής.

Η συμφωνία αυτή για ανταλλαγή πληθυσμών διέφερε από τις προηγούμενες. Καθιέρωνε για πρώτη φορά τη μαζική μετακίνηση πληθυσμών κι είχε υποχρεωτικό χαρακτήρα, ενώ οι μέχρι τότε συμφωνίες προέβλεπαν εθελοντική μετανάστευση κατοίκων κάποιων επίμαχων περιοχών.

Όταν έγινε γνωστή η υπογραφή της Σύμβασης και οι όροι της, οι πρόσφυγες που βρίσκονταν στην Ελλάδα αντέδρασαν έντονα. Σε όλες τις πόλεις της Ελλάδας συγκρότησαν συλλαλητήρια, διατρανώνοντας την απόφασή τους να εμποδίσουν την εφαρμογή της. Η πραγματικότητα όμως, όπως είχε διαμορφωθεί μετά την έξοδο χιλιάδων Ελλήνων από τις πατρογονικές τους εστίες και την άρνηση από πλευράς Τουρκίας να δεχθεί την επιστροφή τους, ανάγκασε την ελληνική αντιπροσωπεία να συμφωνήσει. Εξάλλου, η υπογραφή της Σύμβασης υποβοηθούσε τις βλέψεις των ηγετών των δυο χωρών (Βενιζέλος, Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ) για την διασφάλιση και αναγνώριση των συνόρων τους, την επίτευξη ομοιογένειας και την απρόσκοπτη ενασχόληση με την εσωτερική μεταρρύθμιση και ανάπτυξη. Σύμφωνη με αυτή την Σύμβαση ήταν και η Κοινωνία των Εθνών.

Με βάση το άρθρο 11 της Σύμβασης της Λωζάνης ιδρύθηκε η Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής με έδρα την Κωνσταντινούπολη. Την αποτελούσαν έντεκα μέλη ( 4 Έλληνες, 4 Τούρκοι και 3 μέλη-πολίτες ουδέτερων κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο κρατών) με αρμοδιότητα τον καθορισμό του τρόπου μετανάστευσης των πληθυσμών και της εκτίμησης της ακίνητης περιουσίας των ανταλλαξίμων.

Όροι

• Το άρθρο 1 προβλέπει την υποχρεωτική απέλαση των Ελληνορθοδόξων της Τουρκίας στην Ελλάδα και την απέλαση των ελλήνων μουσουλμάνων στη Τουρκία, ενώ η διαδικασία πρόκειται να ξεκινήσει την 1η Μαΐου του 1923.
• Το Άρθρο 2 προβλέπει την απαλλαγή των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης και των Μουσουλμάνων της Δυτικής Θράκης από την απέλαση.
• Το άρθρο 3 ορίζει ότι όσοι Μουσουλμάνοι έφυγαν για την Τουρκία και όσοι Ορθόδοξοι έφυγαν για την Ελλάδα θεωρούνται μέρος της ανταλλαγής πληθυσμών.
• Το Άρθρο 4 προβλέπει ότι η ανταλλαγή ξεκινά με τους αρτιμελείς Έλληνες που βρίσκονται στην Τουρκία.
• Το άρθρο 5 εγγυάται το δικαίωμα της ιδιοκτησίας όλων των ατόμων που απελαύνονται λόγω της συμφωνίας.
• Το άρθρο 6 ορίζει ότι τα άτομα που είναι επιλέξιμα για απέλαση αλλά ήταν εκείνη τη στιγμή υπό κράτηση ή φυλάκιση για διάφορα εγκλήματα, θα πρέπει να διωχθούν από το σωφρονιστικό ίδρυμα στο οποίο είναι έγκλειστοι, ενώ θα συνεχίσουν την έκτιση των ποινών τους στη νέα τους πατρίδα.
• Το άρθρο 7 προβλέπει τη χορήγηση της υπηκοότητας της νέας χώρας για τους απελαθέντες, καθώς και την αφαίρεση της προηγουμένης.
• Το άρθρο 8 προβλέπει την απαλλοτρίωση των ιδιοκτησιών των απελαθέντων.
• Το άρθρο 9 προβλέπει τη σύσταση μικτής επιτροπής για τη διάθεση της ακίνητης περιουσίας που άφησαν πίσω οι απελαθέντες.
• Τα άρθρα 10-17 ρυθμίζουν το έργο της επιτροπής.
• Το άρθρο 18 υποχρεώνει τις ελληνικές και τουρκικές κυβερνήσεις να κάνουν όλες τις αναγκαίες αλλαγές στην εσωτερική νομοθεσία για να συμμορφωθούν με τη συμφωνία.
• Το άρθρο 19 ορίζει ότι η συμφωνία θα τεθεί σε ισχύ την ίδια ημέρα που η τουρκική κυβέρνηση θα υπογράψει την ειρηνευτική συμφωνία.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Το κείμενο της σύμβασης
• Η ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας