Ενυδρείο

Το ενυδρείο είναι ελεγχόμενο τεχνητό περιβάλλον όπου υδρόβιοι οργανισμοί μπορούν να ζήσουν εκεί. Μέχρι μεγάλα ενυδρεία σε μουσεία φυσικής ιστορίας. Η ενασχόληση με το ενυδρείο είναι ένα διαδεδομένο χόμπι σε όλο τον κόσμο.

Ένα ενυδρείο γλυκού νερού με φυτά και τροπικά ψάρια

Ένας φαλαινοκαρχαρίας σε ενυδρείο στη Γεωργία των ΗΠΑ

Οικιακά ενυδρεία

Τα οικιακά ενυδρεία, γνωστά και ως καλλωπιστικά, χωρίζονται: Ανάλογα με το αν φιλοξενούν οργανισμούς από γλυκό ή θαλασσινό νερό, σε ενυδρεία γλυκού ή θαλασσινού νερού. Υπάρχει και μια τρίτη, πιο σπάνια περίπτωση, τα ενυδρεία υφάλμυρου νερού. Ανάλογα με το ποιοι οργανισμοί ζουν μέσα, σε κοινωνικά (φιλοξενούν οργανισμούς από διάφορες περιοχές της Γης) ή βιοτοπικά (φιλοξενούν οργανισμούς που στην φύση ζούνε στην ίδια περιοχή).

Ενυδρεία γλυκού νερού

Οι κύριοι βιότοποι από τους οποίους προέρχονται τα ψάρια του εμπορίου είναι η Νότια και Κεντρική Αμερική, η Αφρική , η Ασία και η Ωκεανία. Στα κοινωνικά ενυδρεία συμβιώνουν συνήθως ψάρια και από τις τέσσερις αυτές ηπείρους, ενώ τα βιοτοπικά ενυδρεία, ανάλογα με τα ψάρια που φιλοξενούν, χωρίζονται σε αφρικανικά, ασιατικά, αμερικανικά και ωκεανικά.

Εκτός από τα ψάρια, στο ενυδρείο μπορούν να προστεθούν και υδρόβια φυτά, τα οποία προσδίδουν στο ενυδρείο ένα πιο φυσικό αποτέλεσμα και προσφέρουν και στα ψάρια που ζουν μέσα μεγαλύτερη αίσθηση ασφάλειας. Τα υδρόβια φυτά προέρχονται κυρίως από καλλιέργειες στην Αμερική, στην Ευρώπη και στην Ασία. Υπάρχουν και τα λεγόμενα ενυδρεία Ολλανδικού τύπου, που έχουν μόνο φυτά.

Το βασικότερο ίσως κομμάτι της διατήρησης ενός ενυδρείου είναι οι σωστές συνθήκες νερού και θερμοκρασίας μέσα σε αυτό.

Το νερό που προορίζεται για το ενυδρείο πρέπει πρώτα απ' όλα να καθαριστεί από το χλώριο και τις χλωραμίνες που περιέχει το νερό της βρύσης, καθώς επίσης κι από τυχόν βαρέα μέταλλα, που είναι βλαπτικά για πιο ευαίσθητος από τα ψάρια οργανισμούς, δηλ.τα μαλάκια και τα αρθρόποδα. Αυτό γίνεται με την προσθήκη σκευάσματος αντιχλωρίου στο νερό που πρόκειται να εισαχθεί στο ενυδρείο.

Άλλες παράμετροι του νερού που ενδιαφέρουν για ένα ενυδρείο είναι το pH και η σκληρότητα του νερού (kH η ανθρακική, δηλ. η πυκνότητα ανθρακικού οξέος στο νερό και gH η γενική σκληρότητα που δείχνει την πυκνότητα των αλάτων ασβεστίου και ιόντων μαγνησίου στο νερό). Κι αυτές οι παράμετροι -αν χρειάζεται, σύμφωνα με όσα αναφέρονται αμέσως κατωτέρω- πρέπει να ρυθμιστούν κατά την προετοιμασία του νερού προ της εισαγωγής του στο ενυδρείο.

Το κάθε ψάρι, ανάλογα με την περιοχή από την οποία προέρχεται, ζει σε διαφορετικές συνθήκες από τα υπόλοιπα. Τα περισσότερα ψάρια που προέρχονται από την Αμερική, Αφρική και Ασία ζουν σε θερμοκρασίες 26-29 βαθμών Κελσίου και σε νερό χαμηλού pH, ενώ τα χρυσόψαρα, τα ψάρια που έχουν σαν γενέτειρα λίμνες της Ανατολικής Αφρικής και τα ζωοτόκα της Κεντρικής Αμερικής προτιμούν σκληρό νερό και υψηλό pH. Αυτό σημαίνει ότι σε ένα κοινωνικό περιβάλλον θα πρέπει να προσέξουμε να μην τοποθετηθούν μαζί ψάρια (ή άλλα είδη, συμπεριλαμβανομένων και των φυτών ακόμη) ασυμβίβαστα από πλευράς συνθηκών, αλλά και μεταξύ των, καθώς ψάρια που είναι απλώς πολύ ζωηρά, μπορεί να κάνουν τα άλλα να κρύβονται, χειρότερα, ψάρια επιθετικά ή που διεκδικούν χώρο (ή που παρουσιάζουν τέτοια χαρακτηριστικά κατά την περίοδο αναπαραγωγής) μπορεί να επιτίθενται στά υπόλοιπα, ακόμα χειρότερα, να τα σκοτώνουν απλώς ή και να τρέφονται με αυτά. Στα περισσότερα μέρη της Ελλάδας το νερό είναι ουδέτερο, έτσι με μικρή επεξεργασία μπορεί να γίνει βιώσιμο για όλα τα ψάρια. Η επεξεργασία μπορεί να γίνει με τεχνητό τρόπο και την χρήση χημικών σκευασμάτων, με φυσικά υλικά τοποθετημένα μέσα στο ενυδρείο, με τη χρήση νερού απεσταγμένου ή φιλτραρισμένου από συσκευή αντίστροφης όσμωσης ή τέλος, με την χρήση όξινου και μαλακού νερού που προέρχεται από πηγή με τέτοιο νερό. Αναπλήρωση τυχόν απωλειών νερού λόγω εξατμίσεως, πρέπει να γίνεται με προσθήκη απεσταγμένου ή φιλτραρισμένου ως άνω νερού. Υπό την προϋπόθεση ότι είναι απαλλαγμένο από ρυπαντές, μπορεί να γίνει η χρήση και βρόχινου νερού, όπως συνηθιζόταν παλαιότερα, σήμερα όμως -λόγω της ρύπανσης της ατμόσφαιρας- δεν συνηθίζεται η χρήση του.

Τα χημικά σκευάσματα κυκλοφορούν ευρέως στο εμπόριο, πρόκειται για διαλύματα αλάτων τα οποία με την ανάλογη δοσολογία αυξάνουν ή μειώνουν τις παραμέτρους του νερού μέχρι να τις φέρουν στο επιθυμητό επίπεδο. Υπάρχουν όμως και πιο φυσικοί τρόποι να γίνει αυτό με προσθήκη υλικών μέσα στο ενυδρείο. Η προσθήκη, π.χ. ασβεστολιθικών πετρών θα ανεβάσει τις σκληρότητες και το pH του νερού του ενυδρείου, ενώ αντίθετα, η προσθήκη ξύλων και τύρφης ή φύλλων (τα δύο τελευταία συνήθως στο φίλτρο, αν και τα τελευταία μπορούν να τοποθετηθούν και μέσα στον χώρο που κινούνται και φιλοξενούνται τα ζώα, όταν πρόκειται για ενυδρεία που φιλοξενούν καρκινοειδή), θα κάνει το νερό πιο μαλακό και θα μειώσει το pH. Έτσι το νερό του ενυδρείου μπορεί να προσαρμοστεί στα ψάρια που πρόκειται να φιλοξενήσει.

Ενυδρεία θαλασσινού νερού

Τα ενυδρεία θαλασσινού νερού μπορούν να φιλοξενούν ψάρια και κοράλλια από τους ωκεανούς του πλανήτη. Η διατήρηση ενός θαλασσινού ενυδρείου απαιτεί εμπειρία και υπομονή. Θεωρείται από τους περισσότερους το πιο δύσκολο ενυδρείο από άποψη διατήρησης. Τα θαλασσινά ενυδρεία δεν χωρίζονται, όπως τα γλυκά, ανάλογα με την καταγωγή των ψαριών που φιλοξενούν (με εξαίρεση τα σπάνια βιοτοπικα ενυδρεία Μεσογείου κι επίσης σπάνια περίπτωση μεγάλων βιοτοπικων ενυδρείων που εκθέτουν στους επισκέπτες τους ψάρια της περιοχής όπου αυτά τα ενυδρεία βρίσκονται), αλλά ανάλογα με την ποικιλία των οργανισμών που ζουν μέσα. Έτσι έχουμε τα ενυδρεία υφάλου (ενυδρεία τύπου reef) που φιλοξενούν ψάρια και κοράλλια, και τα ενυδρεία θαλασσινού με ψάρια (ενυδρεία fish only) που φιλοξενούν μονάχα ψάρια. Σε αμφότερα τα είδη των θαλασσινών ενυρείων, δεν αποκλείεται η εισαγωγή και άλλων οργανισμών, όπως π.χ. πλατυσκωλήκων, σαλιγκαριών, αχινών, γαρίδων αλλά και άλγεων, αλλά δεν γίνεται η εισαγωγή φυτών (η οποία μόνον θεωρητικά -ως δυνατότητα των μεσογειακών ενυδρείων- θα μπορούσε να υπάρξει). Σπανιότεροι, τύποι ενυδρείων, αυτά που φιλοξενούν ένα είδος μόνον λόγω ειδικών συνθηκών (π.χ. επειδή είναι επιθετικά, ευάλωτα ή λόγω ειδικών συνθηκών διατήρησης), όπως σμέρνες, ιππόκαμπους, μέδουσες.

Τα πιο θεμελιώδη τμήματα στο θαλασσινό ενυδρείο είναι το χαλίκι και η άμμος (αμφότερα κοραλλιογενους προελεύσεως) και ο θαλασσινός βράχος ο οποίος προστίθεται μέσα και για να δώσει μια αίσθηση υφάλου στο ενυδρείο αλλά και γιατί πάνω του (και στα δύο πρώτα επίσης) αποικούν πολλά χρήσιμα βακτήρια και οργανισμοί. Υπάρχουν πολλά είδη θαλασσινού βράχου και διαφέρουν κυρίως στο βάρος, στο σχήμα και στο πόσο πορώδη είναι και στην προέλευση. Πάνω στο βράχο επίσης μπορούν να κολληθούν και πολλά κοράλλια, να αναπτυχθούν και σιγά σιγά να τον καλύψουν.

Όλα τα θαλασσινά ενυδρεία απαιτούν υψηλό pH και σκληρό νερό. Εκτός από την προσθήκη αντιχλωρίου, απαραίτητη είναι και προσθήκη ειδικού ενυδρειακού αλατιού για να δημιουργήσει την σωστή αλατότητα στο νερό, σε συνδυασμό με τη χρήση νερού απεσταγμένου ή φιλτραρισμένου από συσκευή αντίστροφης όσμωσης. Επειδή το ειδικό ενυδρειακό αλάτι περιέχει ακριβώς τις ουσίες και στις δεδομένες αναλογίες που υπάρχουν στη θάλασσα, συνιστάται η χρήση απεσταγμένου ή φιλτραρισμένου ως άνω νερού, προκειμένου να μην αλλοιωθούν οι αναλογίες από τις ουσίες που περιέχουν τα άλλα νερά (δηλ. βρύσης, πηγής) που χρησιμοποιούνται στα ενυδρεία γλυκού νερού. Αναπλήρωση τυχόν απωλειών νερού λόγω εξατμίσεων (φαινόμενο που είναι πιο έντονο στα θαλασσινά ενυδρεία, δεδομένου ότι συχνά είναι ανοικτά, δίχως κάλυμμα), πρέπει να γίνεται με προσθήκη απεσταγμένου ή φιλτραρισμένου ως άνω νερού. Η αναπλήρωση αυτών των απωλειών, είναι περισσότερο σημαντική στα ενυδρεία υφάλου, δεδομένου ότι τα κοράλλια είναι πιο ευαίσθητα σε μεταβολές των συνθηκών του περιβάλλοντος απ' ότι τα ψάρια. Υπό την προϋπόθεση ότι είναι απαλλαγμένο από ρυπαντές, μπορεί να γίνει η χρήση και βρόχινου νερού, όπως συνηθιζόταν παλαιότερα, σήμερα όμως -λόγω της ρύπανσης της ατμόσφαιρας- δεν συνηθίζεται η χρήση του.

Η βιολογία του ενυδρείου

Με τον όρο βιολογία στο ενυδρείο εννοούμε τις αποικίες των βακτηρίων που ζουν σε αυτό. Το ενυδρείο είναι ένα φυσικό οικοσύστημα και όπως όλα τα οικοσυστήματα, στηρίζεται στις αποικίες βακτηρίων που ζουν σε αυτό για την επιβίωσή του. Τα βακτήρια αποδομούν ουσίες στο νερό που είναι τοξικές για τα ψάρια και έτσι βοηθάνε στο να μετατραπεί το ενυδρείο σε ένα ισορροπημένο οικοσύστημα. Τα βακτήρια σε ένα ενυδρείο ζουν παντού, μέσα στην άμμο και πάνω στις επιφάνειες του ενυδρείου. Αν φιλοξενούνται λίγα ψάρια στο ενυδρείο, ο πληθυσμός των βακτηρίων είναι επαρκής για να καλύψει τις ανάγκες τους. Επειδή όμως συνήθως στα οικιακά ενυδρεία η ιχθυοφόρτωση είναι μεγάλη, απαραίτητη κρίνεται η χρήση φίλτρου στο ενυδρείο. Το φίλτρο περιέχει το λεγόμενο βιολογικό υλικό, ένα υλικό κεραμικής συνήθως προέλευσης, πολύ πορώδες, που παρέχει ευνοϊκές συνθήκες για τα βακτήρια να αποικίσουν εκεί (βιολογικό φίλτρο).

Στο θαλασσινό ενυδρείο δεν απαιτείται η προσθήκη βιολογικού υλικού. Ο θαλασσινός βράχος προσφέρει αρκετά μεγάλη επιφάνεια για να αποικίσει ένας επαρκής αριθμός βακτηρίων. Δεν αποκλείεται όμως η ύπαρξη φίλτρου (εσωτερικού -σπανίως, καθώς δεν συνηθίζεται σε μεγάλα ενυδρεία, όπως συνήθως είναι τα θαλασσινά- ή εξωτερικού ή και με την μορφή δεξαμενής που ονομάζεται sump) που έχει βιολογικό υλικό και η προσθήκη βακτηριδίων.

Ο κύκλος του αζώτου

Ο κύκλος του αζώτου είναι ο πιο βασικός κύκλος που συμβαίνει στο ενυδρείο. Η αρχή του κύκλου γίνεται με την δημιουργία αμμωνίου (NH4) και αμμωνίας (NH3) στο νερό (το πρώτο σε χαμηλό pH και το δεύτερο σε υψηλό, ιδίως πάνω από 8, με το πρώτο να είναι λιγότερο επικίνδυνο από το δεύτερο και να μετατρέπεται σε αμμωνία, σε περίπτωση αύξησης του pH), που παράγεται από τις εκκρίσεις των ψαριών και την αναπνοή τους. Η αμμωνία είναι άκρως τοξική και δηλητηριώδης για τα ψάρια, και πρέπει να αποδομείται από το ενυδρείο. Την δουλειά αυτή αναλαμβάνουν τα νιτροποιητικά βακτήρια (nitrosomonas), τα οποία μετατρέπουν το αμμώνιο και την αμμωνία σε νιτρώδη άλατα. Αυτά δεν είναι τόσο τοξικά για τα ψάρια, αλλά συνεχίζουν να είναι σχετικά επικίνδυνα. Στην συνέχεια, μια άλλη ομάδα νιτροποιητικών βακτηρίων (τα nitrobacter) μετατρέπει τα νιτρώδη ιόντα σε νιτρικά. Τα νιτρικά άλατα δεν είναι τοξικά για τα ψάρια και ταυτόχρονα μπορούν να απορροφηθούν από τα φυτά του ενυδρείου. Για ένα ενυδρείο που έχει ολοκληρώσει τον κύκλο του αζώτου, δηλαδή δεν ανιχνεύονται στο νερό του αμμωνιο, αμμωνία ή νιτρώδη άλατα παρά μόνο νιτρικά (σε επιτρεπόμενα επίπεδα συγκέντρωσης), χρησιμοποιείται ο όρος στρωμένο ενυδρείο.

Δείτε επίσης

• Ιχθυοτροφείο