Θηβαΐς (έπος)
Η Θηβαΐδα [Θηβαΐς], ένα μεγάλο πολύ παλιό και χαμένο σήμερα επικό ποίημα 7000 στίχων,[1] διηγιόταν τη διαμάχη και τον αλληλοσκοτωμό των γιων του Οιδίποδα (του Πολυνείκη και του Ετεοκλή) και τον αφανισμό των Επτά ηγεμόνων, οι οποίοι υπό την αρχιστρατηγία του βασιλιά του Άργους Άδραστου, επιχείρησαν (ανεπιτυχώς) να καταλάβουν τη Θήβα -μια ιστορία που μας είναι κυρίως γνωστή από τις τραγωδίες Επτά επί Θήβας του Αισχύλου και Φοίνισσαι του Ευριπίδη.
 | |
| Γλώσσα | αρχαία ελληνικά |
|---|---|
| δεδομένα () | |
Ο ποιητής της Θηβαΐδος Επεξεργασία
Η Θηβαΐδα μαζί με την Οιδιπόδεια και τους Επιγόνους συναποτελούσε τον θηβαϊκό επικό κύκλο[2], ο οποίος πραγματευόταν τους σχετικούς με το γένος των Λαβδακιδών μύθους. Ο Παυσανίας (ο οποίος εκτιμούσε ότι η Θηβαΐδα υπολειπόταν σε ποιητική αξία μόνον της Ιλιάδας και της Οδύσσειας)[3], αναφέρει ότι ο ελεγειακός ποιητής του 7ου π.Χ. αιώνα Καλλίνος ο Εφέσιος απέδιδε τη Θηβαΐδα στον Όμηρο[4] -άποψη που υιοθετούσε και ο άγνωστος συγγραφέας του Αγώνος Ομήρου και Ησιόδου (ενός μικρού έργου της ελληνιστικής εποχής)[5]. Ωστόσο, άλλοι αρχαίοι συγγραφείς, όπως ο Αθήναιος[6] ή ο Απολλόδωρος[7], αν και μνημόνευαν τη Θηβαΐδα και ανέφεραν στίχους απ' αυτήν, δήλωναν παράλληλα παντελή άγνοια ως προς τον πραγματικό της δημιουργό.
Το (υποτιθέμενο) περιεχόμενο της Θηβαΐδος και τα διασωθέντα αποσπάσματα Επεξεργασία
Ο εναρκτήριος στίχος Επεξεργασία
Από τη Θηβαΐδα διασώθηκαν ελάχιστοι στίχοι[8] μεταξύ των οποίων και ο εναρκτήριος στίχος του ποιήματος που περιλαμβάνει την καθιερωμένη στην επική ποίηση επίκληση στη Θεά ή στη Μούσα:
- Ἄργος ἄειδε, θεά, πολυδίψιον, ἔνθεν ἄνακτες.[9]
- (Το Άργος ψάλε, θεά, το άνυδρο, απ' όπου οι βασιλιάδες…)
Η κατάρα του Οιδίποδα Επεξεργασία
Στη συνέχεια του ποιήματος, όπως προκύπτει από δύο αποσπάσματα (δεκατεσσάρων συνολικά στίχων) που διεσώθησαν από τον Αθήναιο και κάποιον ανώνυμο σχολιαστή, ο ποιητής της Θηβαΐδας αναφερόταν στην κατάρα του Οιδίποδα, ο οποίος, επειδή ένιωθε περιφρονημένος ή και παραγκωνισμένος από τους γιους του[10]:
- προσευχήθηκε στον άνακτα Δία και στους άλλους αθανάτους
- να δώσει να κατέβουν αλληλοσκοτωμένα στον Άδη [τα παιδιά του][11].
Η εκστρατεία των Επτά και η καταστροφή τους Επεξεργασία
Τζιοβάνι Σιλβάνι
Γνωρίζουμε από μεταγενεστέρους ποιητές, και κυρίως από τους μεγάλους τραγικούς της κλασσικής εποχής, ότι ο Ετεοκλής υφάρπαξε τον θρόνο της Θήβας και εξανάγκασε τον αδελφό του Πολυνείκη να εξοριστεί στο Άργος. Εκεί, ο Πολυνείκης αφού πρώτα παντρεύτηκε την Αργεία, την κόρη του βασιλιά Άδραστου, έπεισε τον πεθερό του να συγκεντρώσει στρατό και να εκστρατεύσει εναντίον της Θήβας. Επτά Αργείοι ηγεμόνες, συμπεριλαμβανομένων του Πολυνείκη και του ίδιου του Άδραστου, επικεφαλής ενός πανίσχυρου στρατού παρατάχθηκαν απέναντι από τις επτά πύλες της Θήβας. Ο Πολυνείκης και ο Ετεοκλής μονομάχησαν μπροστά στα τείχη της πόλης και αλληλοσκοτώθηκαν εκπληρώνοντας έτσι την κατάρα του πατέρα τους. Αμέσως μετά οι Θηβαίοι αντεπιτέθηκαν και διέλυσαν τον στρατό των πολιορκητών σκοτώνοντας όλους τους αρχηγούς του. Μόνον ο Άδραστος κατόρθωσε να διαφύγει, "εἵματα λυγρὰ φέρων" [με ενδύματα άθλια, ξεσχισμένα], καβάλα στο θεϊκό άλογο (που του είχε χαρίσει ο Ηρακλής), στον "κυανοχαίτη" Αρίονα, όπως μας πληροφορεί ένας άλλος στίχος της Θηβαΐδος[12].
Το πιο άδοξο τέλος απ' όλους τους Αργείους ηγεμόνες είχε ο Αμφιάραος,
- που δεν ήταν μόνο μάντης καλός, αλλά ήξερε και με το δόρυ να μάχεται[13]
Μπροστά στην ορμητικότητα του γιου του Ποσειδώνα και υπερασπιστή της Θήβας Περικλύμενου τράπηκε σε φυγή. Ο Δίας τότε, για να τον γλυτώσει από την καταισχύνη ενός πισώπλατου σκοτωμού, μ' ένα αστροπελέκι έσκισε τη γη, και ο Αμφιάραος χάθηκε μέσα στο χάσμα μαζί με το άρμα και τα άλογά του[14].
Ο Αμφιάραος Επεξεργασία
Ο Αμφιάραος φαίνεται πως ήταν ένας από τους κύριους χαρακτήρες της Θηβαΐδος και ενδεχομένως κατείχε έναν ρόλο ανάλογο με αυτόν που είχε ο Αχιλλέας στην Ιλιάδα. Άλλωστε, όπως και ο Αχιλλέας, ο Αμφιάραος δεν ήθελε αρχικά να συμμετάσχει στην εκστρατεία εναντίον των Θηβαίων και κρύφθηκε. Τον φανέρωσε όμως η σύζυγός του η Εριφύλη, όταν ο Πολυνείκης τη δωροδόκησε με το περιδέραιο της Αρμονίας. Ο Αμφιάραος, χολωμένος με την προδοσία της γυναίκας του, όρκισε πριν φύγει για τον πόλεμο τους γιους του, τον Αλκμαίωνα και τον Αμφίλοχο, να τιμωρήσουν τη μητέρα τους σκοτώνοντας την, αν ποτέ δεν γύριζε ζωντανός από τη Θήβα.
Δέκα χρόνια μετά την πρώτη αποτυχημένη εκστρατεία, οι γιοι των σκοτωμένων αρχηγών, οι Επίγονοι, μεταξύ των οποίων και ο Αλκμαίων, θα ξαναεκστρατεύσουν εναντίον της Θήβας και θα την εκπορθήσουν. Ο Αλκμαίων επιστρέφοντας θα τηρήσει τον παλιό όρκο που είχε δώσει στον πατέρα του θανατώνοντας την Εριφύλη. Αλλά αυτές ήταν ιστορίες που διηγούνταν τα επόμενα έπη του θηβαϊκού κύκλου, οι Επίγονοι και η Αλκμαιωνίς.
Η επίδραση της Θηβαΐδος στους μεταγενέστερους ποιητές Επεξεργασία
Η Θηβαΐς άσκησε μεγάλη επίδραση στους μετέπειτα λυρικούς, επικούς και τραγικούς ποιητές. Ο Πίνδαρος, ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής, ο Ευριπίδης και πολλοί άλλοι επηρεάστηκαν από τη Θηβαΐδα, μετέγραψαν ή διασκεύασαν τις ιστορίες της, ενώ ο Αντίμαχος ο Κολοφώνιος δανείστηκε τον τίτλο Θηβαΐς για το μεγάλο επικό του ποίημα που έγραψε γύρω στο 400 π.Χ. από το οποίο διεσώθησαν λίγα αποσπάσματα.[15]
Μια Θηβαΐδα δώδεκα βιβλίων[16] έγραψε και ο Λατίνος ποιητής του 1ου μ.Χ. αιώνα Πόπλιος Παπίνιος Στάτιος: Το πρώτο αρχίζει με τη φιλονικία του Ετεοκλή και του Πολυνείκη, ενώ στο τελευταίο με επέμβαση του Θησέα (μετά από επίκληση των γυναικών των σκοτωμένων Αργείων ηγεμόνων, τα πτώματα των οποίων δεν επέτρεπαν οι Θηβαίοι να ταφούν), ο Κρέων σκοτώνεται, η Αντιγόνη σώζεται, θάβονται οι νεκροί και η χώρα ειρηνεύει.
Τέλος, στους νεότερους χρόνους, ο μεγάλος Γάλλος δραματουργός του 17ου αιώνα Ρακίνας θα γράψει το δράμα Θηβαΐς εμπνευσμένος και αυτός από την ιστορία του Ετεοκλή, του Πολυνείκη και της Αντιγόνης.[17]
Παραπομπές και Σημειώσεις Επεξεργασία
- ↑ Α. Λέσκυ, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, σελ. 134, εκδ. Κυρακίδη, 2011.
- ↑ Στον θηβαϊκό κύκλο ανήκε και ένα τέταρτο έπος: η Ἀλκμαιωνίς, που είχε ως κεντρικό πρόσωπο τον γιο του Αμφιάραου Αλκμαίωνα.
• Αναφέρεται επίσης και ένα άλλο επικό ποίημα με τίτλο Ἀμφιαράου ἐξέλασις [εκστρατεία], το οποίο φαίνεται πως είχε ανάλογο περιεχόμενο με τη Θηβαΐδα, δεν περιλαμβανόταν όμως στον επικό κύκλο. - ↑ Ο Παυσανίας, συγγραφέας του 2ου μ.Χ. αιώνα, δεν μπορούσε βέβαια να γνωρίζει από πρώτο χέρι τη Θηβαΐδα: στην εποχή του το έπος είχε προ πολλού χαθεί. Αντλούσε τις πληροφορίες του κυρίως από τους γραμματικούς και τούς σχολιαστές της ελληνιστικής εποχής, και από την προφορική παράδοση.
- ↑ Παυσανίας, Ἑλλάδος περιήγησις, 9.9.5.
- ↑ "Περὶ Ὁμήρου καὶ Ἡσιόδου καὶ τοῦ γένους καὶ ἀγῶνος αὐτῶν", σελ. 196, στο: Ομηρικά - Επικός κύκλος, εκδ. Κάκτος, 2005.
- ↑ Αθήναιος, Δειπνοσοφισταί, 465e (XI.14) [ὡς ὁ τὴν κυκλικὴν Θηβαΐδα πεποιηκώς φησιν].
- ↑ Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη,1.8.4 [ὁ μὲν γράψας τὴν Θηβαΐδα…].
- ↑ G. Kinkel, Epicorum Graecorum fragmenta (1877), "Thebaid", vol. 1, σελ. 9-13.
•. H.G. Evelyn-White, Hesiod, the Homeric Hymns, and Homerica (1914), "The Thebaid", σελ. 484-486.
• M. West, Greek Epic Fragments: From the Seventh to the Fifth Centuries BC (2003), "Θηβαΐς - Thebaid: Testimonia and Fragments", σελ. 42-55, Loeb Classical Library, Harvard University Press. - ↑ M. West, ό.π., frg. 1.
- ↑ Σύμφωνα με τους τραγικούς ποιητές, ο Οιδίπους καταράστηκε τους γιους του είτε επειδή, μετά την αποκάλυψη της αιμομιξίας του με τη μητέρα του Ιοκάστη, με τη βοήθεια του Κρέοντα τον εξόρισαν από τη Θήβα (Σοφοκλής, Οἰδίπους ἐπὶ Κολωνῷ) είτε επειδή τον περιόρισαν στο παλάτι για να μην τον βλέπει ο κόσμος και να ξεχαστούν έτσι τα κρίματά του (Ευριπίδης, Φοίνισσαι). Στα έπη του θηβαϊκού κύκλου (Οιδιπόδεια και Θηβαΐδα) ο Οιδίπους παρέμενε στη Θήβα ως βασιλιάς μέχρι το τέλος του, έστω και αν κάποια στιγμή -ενδεχομένως- παραμεριζόταν από τους γιους του με συνέπεια να τους καταραστεί.
- ↑ "Θηβαΐς", σελ. 75, στο: Ομηρικά - Επικός κύκλος, εκδ. Κάκτος, 2005.
εὖκτο Διὶ βασιλῆϊ καὶ ἄλλοις ἀθανάτοισιν,
χερσὶν ὕπ᾿ ἀλλἠλων καταβήμεναι Ἄϊδος εἴσω.
(M. West, ό.π., frg. 3.) - ↑ εἵματα λυγρὰ φέρων σὺν Ἀρίονι κυανοχαίτῃ.
(M. West, ό.π., frg. 11. [Παυσανίας, 8.25.8]) - ↑ ἀμφότερον μάντίν τ᾿ ἀγαθὸν καὶ δουρὶ μάχεσθαι.
• Ένας παρόμοιος στίχος βρίσκεται στον έκτο Ολυμπιόνικο του Πινδάρου, παρμένος σύμφωνα με τον Ασκληπιάδη (Τραγιλέα) από την κυκλική Θηβαΐδα.
(M. West, ό.π., frg. 6.) - ↑ Κ. Κερένυϊ, Η μυθολογία των Ελλήνων, σελ. 540, εκδ. της Εστίας, 1996.
- ↑ G. Kinkel, Epicorum Graecorum fragmenta (1877), " Thebais", vol. 1, σελ. 275-293.
- ↑ P. P. Statius, Thebais (λατινικό κείμενο και αγγλική μετάφραση).
- ↑ P. Kroh, Λεξικό αρχαίων συγγραφέων Ελλήνων και Λατίνων, USP, 1996.