Βικιπαίδεια

Θρύλος της Αγίας Λαύρας

Σύμφωνα με τον θρύλο της Αγίας Λαύρας, η Ελληνική Επανάσταση στην Πελοπόννησο ξεκίνησε στις 25 Μαρτίου 1821, όταν ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ύψωσε το λάβαρο της επανάστασης στο μοναστήρι της Αγίας Λαύρας στα Καλάβρυτα. Η άποψη αυτή γνώρισε μεγάλη διάδοση ήδη από τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια:[1] Η θρυλική αυτή σκηνή αναφέρεται σε πλήθος πηγών και οι καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις της αναπαράχθηκαν μαζικά. Από τον 19ο αιώνα, ορισμένοι ιστορικοί θεωρούσαν τη διήγηση αυτή φανταστική.[2] Επίσης και ορισμένοι σύγχρονοι ιστορικοί δέχονται πως ο θρύλος στερείται ιστορικής βάσης[3] και είναι εμπνευσμένος από τον Γάλλο φιλέλληνα Φρανσουά Πουκεβίλ,[4][1][5][6][7][8] ή δεν αναφέρονται καθόλου σ' αυτόν.[9][10]

Ο πίνακας του Βρυζάκη: Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ευλογεί τη σημαία της επανάστασης.

Ο θρύλος της κήρυξης της Επανάστασης στην Αγία Λαύρα κατέχει σημαντική θέση στην ελληνική δημόσια ιστορία και αποτελεί αντικείμενο ιδεολογικής αντιπαράθεσης. Διδασκόταν ως γεγονός στα ελληνικά σχολεία μέχρι το 1982, αλλά έχει απαλειφθεί από τα νεότερα βιβλία ιστορίας, στα οποία η 25η Μαρτίου αναφέρεται απλώς ως η καθιερωμένη ημερομηνία εορτασμού της επετείου της Επανάστασης.

Τα ιστορικά γεγονότα Επεξεργασία

Κύριο λήμμα: Ξεσηκωμός της Πάτρας (1821)

Ως ημέρα έναρξης της επανάστασης είχε οριστεί από τον Αλέξανδρο Υψηλάντη «ως ευαγγελιζομένη την πολιτικήν λύτρωσιν του ελληνικού έθνους»[11] η 25η Μαρτίου, εορτή του Ευαγγελισμού για τους Ορθοδόξους.[12][13] Οι συγκεντρωμένοι στη συνέλευση της Βοστίτσας πρόκριτοι της Πελοποννήσου εξέτασαν ως εναλλακτικές ημερομηνίες κήρυξης της Επανάστασης την 23 Απριλίου και την 21 Μαΐου, εορτές του Αγίου Γεωργίου και των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης αντίστοιχα, σε περίπτωση που δεν είχαν πληροφορηθεί τις διαθέσεις της Ρωσίας, αλλά κατέληξαν στην 25η Μαρτίου, εκτός εάν λάμβαναν πρόσκληση μετάβασης στην Τριπολιτσά.[14]

 
Το καθολικό της μονής της Αγίας Λαύρας.

Στις 10 ή 13 Μαρτίου πραγματοποιήθηκε στην Αγία Λαύρα σημαντική σύσκεψη, παρουσία του Μητροπολίτη Παλαιών Πατρών Γερμανού και πάρθηκαν αποφάσεις σχετικά με τη στρατολογία αγωνιστών. Κατά ορισμένους μελετητές, μετά την 15η ή 16η Μαρτίου, κανείς από τους αρχηγούς της περιοχής Αχαΐας δεν φαίνεται να βρισκόταν πια στη μονή καθώς ο Γερμανός με τον Ζαΐμη πήγαν στα Νεζερά και από τους υπόλοιπους ο καθένας στην περιφέρειά του. Αυτός είναι και ο λόγος που ο απεσταλμένος των Τούρκων, Νικόλαος Γεωργακόπουλος ή Μοθωνιός, δεν βρήκε τους προεστούς στο μοναστήρι.[9][15] Ο Ιωάννης Κολοκοτρώνης αναφέρει ότι στις 19 Μαρτίου έγινε σύσκεψη στην Αγία Λαύρα και μετά κατέφυγαν σε ασφαλή μέρη.[16] Την ίδια μέρα σύμφωνα με ορισμένες μαρτυρίες, οι συγκεντρωμένοι στη Αγία Λαύρα απέστειλαν μήνυμα στον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη ενημερώνοντάς τον για την έναρξη του αγώνα. Το μήνυμα ήταν γραμμένο με τον συνθηματικό κώδικα της Φιλικής Εταιρείας και έλεγε: «Εξοχώτατε Α.Μ. Χθές (18 Μαρτίου) ετελέσθη το στεφάνωμα και έστω εις γνώσιν Σας. Ν. Χριστοδούλου Σολιώτης - Α. Σκαλτσάς».[17] Ο μελετητής της Επανάστασης Γ. Αναπλιώτης σημειώνει ότι πηγές δεν λένε πότε ακριβώς έφυγαν οι αρχιερείς και προεστοί από την Αγία Λαύρα. Ο ίδιος αναδημοσιεύει επιστολή του επισκόπου Κερνίκης Προκοπίου και των Ασημάκη Ζαΐμη, Ι. Παπαδόπουλου κ.ά. από τα Καλάβρυτα την 23 Μαρτίου, προς τον ηγούμενο και τους μοναχούς της Αγίας Λαύρας, συμπεραίνοντας ότι αυτή την ημέρα οι σημαίνοντες πρόκριτοι ήταν συγκεντρωμένοι στα Καλάβρυτα.[18] Η απόσταση της Μονής από την πόλη των Καλαβρύτων είναι 5 χιλιόμετρα.[19]

 
Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός σε λιθογραφία του Άνταμ Φρίντελ (1830).

Σύμφωνα με την αφήγηση του Παλαιών Πατρών Γερμανού στα απομνημονεύματά του, προκειμένου να αποφύγει τη μετάβαση στην Τρίπολη, όπου είχε προσκληθεί από την οθωμανική διοίκηση, και λόγω υποψιών των μουσουλμάνων της Πάτρας, αναχώρησε από την πόλη την Κυριακή της Ορθοδοξίας, 27 Φεβρουαρίου, με προορισμό δήθεν την Τρίπολη, αλλά κατέφυγε στα Καλάβρυτα, όπου συναντήθηκε με τον Ανδρέα Λόντο και κατασκεύασαν πλαστά γράμματα, βάσει των οποίων, όταν τους επιδόθηκαν καθ' οδόν προς την Τρίπολη στις 4 Μαρτίου, αρνήθηκαν να συνεχίσουν την πορεία τους προφασιζόμενοι φόβο για τη ζωή τους.[20] Σύμφωνα με τον Γερμανό, την επομένη μετέβησαν στο μοναστήρι της Αγίας Λαύρας όπου μετά από σύσκεψη αποφάσισαν να μη δώσουν καμία αφορμή, αλλά να μείνουν παράμερα μέχρις ότου να δουν πώς θα εξελιχθεί η υπόθεση: αν η οθωμανική διοίκηση τους καταδιώξει, να φύγουν από την Πελοπόννησο, για να μη θέσουν τους υπόλοιπους Έλληνες σε κίνδυνο, ενώ, αν οι οθωμανικές αρχές λάβουν γενικευμένα βίαια μέτρα εναντίον των Ελλήνων, τότε αναγκαστικά να αναλάβουν ένοπλη δράση.[21] Όταν τους στάλθηκε ένας απεσταλμένος από τους οθωμανούς αγάδες της Τριπολιτσάς για να τους μεταπείσει να μεταβούν στην Τρίπολη, μετά από σύσκεψη αποφάσισαν «ως πεφοβισμένοι να παραμερίσωσιν εις ασφαλή μέρη» και χωρίστηκαν κατευθυνόμενοι ο μεν Γερμανός με τον επίσκοπο Κερνίτσης Προκόπιο και τον Ανδρέα Ζαΐμη στα Νεζερά, ο Ασημάκης Ζαΐμης με τον Φωτήλα στην Κερπινή και ο Σωτήρης Χαραλάμπης με το Σωτήρη Θεοχαρόπουλο στη Ζαρούχλα.[22] Σύμφωνα με τη διήγηση του Γερμανού, όταν στις 21 Μαρτίου οι μουσουλμάνοι της Πάτρας επιτέθηκαν στους Έλληνες, ο Νικόλαος Λόντος, ο Ιωάννης Παπαδιαμαντόπουλος κ.ά. Πατρινοί έστειλαν επιστολή στο Γερμανό, που βρισκόταν στα Νεζερά, ζητώντας του να βοηθήσει την πόλη που βρισκόταν σε κίνδυνο. Ο Γερμανός με τον Ζαΐμη κάλεσαν τους Κουμανιώτες καπετάνιους να τους συνδράμουν και την επομένη εισήλθαν στην Πάτρα επικεφαλής 500 ενόπλων και ξεκίνησε η πολιορκία του κάστρου της Πάτρας από τους επαναστατημένους Έλληνες.[23]

Με βάση τα όσα αναφέρονται στα απομνημονεύματα του Γερμανού, η πλειονότητα των ιστορικών υποστηρίζει πως στη σύσκεψη των αρχών Μαρτίου στην Αγία Λαύρα δεν πάρθηκε καμία απόφαση σχετικά με την έναρξη της επανάστασης. Άλλοι ιστορικοί υποστηρίζουν το αντίθετο, βασιζόμενοι σε μαρτυρίες από οικογενειακά αρχεία αγωνιστών του 21, που αναφέρουν ότι στις 17 Μαρτίου, ημέρα εορτής του Αγίου Αλεξίου, πολιούχου των Καλαβρύτων, τελέστηκε δοξολογία και ακολούθησε ορκωμοσία των αγωνιστών.[17]

Ο επαναστατικός αναβρασμός εκείνων των ημερών ήταν τόσο μεγάλος που καθιστούσε πια επικίνδυνη την αναβολή της εξέγερσης. Από τις 14 έως τις 20 Μαρτίου έλαβαν χώρα σε διάφορες περιοχές της Πελοποννήσου επιθέσεις εναντίον Μουσουλμάνων, εν μέρει με σκοπό να παραμεριστούν οι δισταγμοί κάποιων προκρίτων.[17] Στις 21 Μαρτίου 600 άνδρες επιτέθηκαν στους πύργους των Καλαβρυτινών Μουσουλμάνων, οι οποίοι παραδόθηκαν μετά από σύντομη αντίσταση.[24][25]. Παρά το γεγονός ότι η παράδοση έγινε με τον όρο της ασφάλειας των Μουσουλμάνων ένας αριθμός τριακοσίων περίπου κατοίκων βιαίως αιχμαλωτίστηκαν, σύμφωνα με τον Γάλλο Αξιωματικό Μαξίμ Ρεμπώ μέχρι και τον ερχόμενο Αύγουστο το σημαντικότερο μέρος των ανδρών εκτελέσθηκαν, ενώ οι γυναίκες και τα παιδιά δόθηκαν ως υπηρέτες σε σπίτια Ελλήνων, διακριτή περίπτωση αποτέλεσε ο Καλαβρυτινός Αρναούτογλου εκπρόσωπος εύπορων Μουσουλμανικών οικογενειών του Μοριά ο οποίος απελευθερώθηκε σε ανταλλαγή αιχμαλώτων το έτος 1825.[26] Στις 22 Μαρτίου 2.000 ένοπλοι με επικεφαλής τον Κολοκοτρώνη κινήθηκαν προς την Καλαμάτα και το πρωί της επομένης εισήλθαν στην πόλη. Το μεσημέρι τελέστηκε δοξολογία στο ναό των Αγίων Αποστόλων· η τέλεση δοξολογίας ήταν συνηθισμένη τελετή μετά από κάθε επιτυχία των επαναστατημένων.[27] Μετά τη δοξολογία, συγκροτήθηκε επαναστατική επιτροπή, η «Μεσσηνιακή Γερουσία» με επικεφαλής τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη.[28] Στο Αίγιο υψώθηκε μετά την αποχώρηση των Τούρκων από την πόλη επαναστατική σημαία από τον Ανδρέα Λόντο είτε «το αργότερο στις 23 Μαρτίου»[29] είτε, κατ' άλλους, στις 24 ή 25 Μαρτίου ή πιθανώς και στις 26 Μαρτίου.[30] Στην Πάτρα η γενική εξέγερση αναμενόταν την 25 Μαρτίου,[31][32] αλλά μικρότερης έκτασης εχθροπραξίες είχαν ξεκινήσει ενωρίτερα. Στις 23 έγιναν επιθέσεις Τούρκων εναντίον των ελληνικών σπιτιών. Οι Έλληνες αντεπιτέθηκαν και οι Τούρκοι κλείστηκαν στο φρούριο. Την επομένη ξεκίνησαν να συρρέουν στην πόλη πρόκριτοι και δυνάμεις από τα γειτονικά χωριά, ενώ οι φοβισμένοι Έλληνες κάλεσαν και τον Παλαιών Πατρών Γερμανό, ο οποίος ήλθε με άλλους Καλαβρυτινούς για να βοηθήσει.[33] Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ανέλαβε και στρατιωτικά καθήκοντα «χωρίς να παραμελήσει ουδέν των ιεραρχικών αυτού καθηκόντων»:[34] μπήκε στην Πάτρα [35] είτε στις 25 Μαρτίου σύμφωνα με τον Αμβρόσιο Φραντζή και τον G. Finlay, είτε στις 22 Μαρτίου σύμφωνα με τον Αναστάσιο Γούδα [36] και τον Σπ. Τρικούπη[37]. Την είσοδο του Γερμανού στην Πάτρα την 25 Μαρτίου επικεφαλής χιλιάδων ενόπλων αναφέρουν προς τους προϊσταμένους τους και οι πρόξενοι της Σουηδίας-Νορβηγίας και της Ολλανδίας στην Πάτρα. Ο πρώτος αναφέρει ότι ο Γερμανός και άλλοι προύχοντες «ενεφανίσθησαν και πάλιν» (την 25/3). Ο πρόξενος της Ολλανδίας αναφέρει ότι την ίδια μέρα οι επαναστάτες εχάραξαν σταυρό στην πλατεία του Αγ. Γεωργίου με τις λέξεις «Νίκη ή θάνατος».[38] Ο Φρ. Πουκεβίλ, αντιγράφοντας από το ημερολόγιο του αδελφού του Υγκ που ήταν πρόξενος στην Πάτρα, αναφέρει ότι ο Γερμανός αναμένεται στην Πάτρα το βράδυ της 25 Μαρτίου.[39] Ο G. Finlay αναφέρει ότι στις 6 Απριλίου (25 Μαρτίου με το Παλ. Ημ/γιο) ο Π. Πατρών Γερμανός επικεφαλής πολλών οπλαρχηγών και ενόπλων εισέρχεται στην Πάτρα. Μια ομάδα ανδρών παρουσιάζει στον αρχηγό της τα κεφάλια πέντε Τούρκων που είχαν σκοτωθεί στη Βοστίτσα (Αίγιο). Το επόμενο πρωί (δηλαδή στις 26 Μαρτίου) έγινε Θεία Λειτουργία από τον Γερμανό. Όλοι οι συγκεντρωμένοι Έλληνες ορκίστηκαν να ελευθερώσουν την πατρίδα τους ή να πεθάνουν.[40] Ο Ιωάννης Φιλήμων στο Ιστορικό Δοκίμιο αναφέρει και αυτός ότι ο Παλ. Πατρών Γερμανός μπήκε στην Πάτρα την 24 Μαρτίου και ενέπηξε τον Σταυρό στην πλατεία του Αγίου Γεωργίου, τον οποίον όλοι ασπάστηκαν με πλήρη αυλάβεια, ορκιζόμενοι ελευθερία ή θάνατο.[41][42] Παρόμοια αναφορά υπάρχει και στο έργο του Karl Mendelssohn-Bartholdy με τίτλο Ιστορία της Ελλάδος από της εν έτει 1453 Αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Τούρκων μέχρι των καθ' ημάς χρόνων, σε μετάφραση του Αγγέλου Βλάχου, το 1873, σύμφωνα με την οποία ο Γερμανός έστησε τη σημαία του σταυρού στην Πάτρα στις 4 Απριλίου 1821, (με το νέο ημερολόγιο, όπως ίσχυε το 1873).[43] Ο ίδιος ο Παλαιών Πατρών Γερμανός και σε αυτήν την περίπτωση δεν αναφέρει τίποτα σχετικό για τα γεγονότα αυτά στα απομνημονεύματά του. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι δεν το έκανε ίσως για να μη θεωρηθεί δοξομανής ή γιατί δεν το θεώρησε σημαντικό. Αυτό έκανε μερικούς ιστορικούς, που γενικά αμφισβητούν το ρόλο του ανωτέρου κλήρου στην Επανάσταση, να αμφισβητήσουν τον ρόλο του Γερμανού όχι μόνο στην Αγία Λαύρα αλλά και στην Πάτρα.[44]

Σε επιστολή του Λουδοβίκου Στράνη, προξένου του Βασιλέως της Σουηδίας και Νορβηγίας στην Πάτρα, προς τον Ιππότην, πρεσβευτή αυτού του Βασιλέως στην Κωνσταντινούπολη με ημερομηνία 8 Απριλίου/27 Μαρτίου 1821:

«Ο αρχιεπίσκοπος της επαρχίας ταύτης [Γερμανός], εκείνος των Καλαβρύτων ως και τρεις προύχοντες, οίτινες είχον αρνηθή να μεταβούν εις την Τρίπολιν, όπου είχον κληθή υπό της κυβερνήσεως, ενεφανίσθησαν και πάλιν προχθές, τώρα δε ευρίσκονται εις την πόλιν και διευθύνουν τα πράγματα.»[45]

Έτσι, την 25η Μαρτίου είχε ήδη γενικευθεί η επανάσταση στην Πελοπόννησο.[1] Την είδηση για την έναρξη της Επανάστασης στα Καλάβρυτα έφερε στην Ύδρα στις 27 Μαρτίου 1821 ο Παναγιωτάκης Βαφειόπουλος, που είχε σταλεί με πλοίο στα παράλια της Πελοποννήσου για να παρακολουθεί τα γεγονότα.[46] Επίσης την 25 Μαρτίου ο Πετρόμπεης με επιστολές του προς βασιλείς της Ευρώπης ανακοίνωσε την έναρξη της Επανάστασης και ζήτησε τη βοήθειά τους.[47] Η 25 Μαρτίου αναφέρεται ως ημέρα έκρηξης της Επανάστασης στην Πελοπόννησο, «κατά την επαρχίαν των Καλαβρύτων, όπου πρώτοι οι Πετιμεζαίοι, ο Ανδρέας Ζαΐμης, ο Σωτ. Χαραλάμπης, ο Αναγν. Στριφτόμπολας και ο Νικ. Σολιώτης εκίνησαν όπλα ...».[48]

Μη ακαδημαϊκοί ιστορικοί, όπως ο Σαράντος Καργάκος και ο Διονύσιος Μαυρόγιαννης, θεωρούν ότι πράγματι τελέστηκε η δοξολογία της Αγίας Λαύρας. Ο Καργάκος θεωρεί αυτονόητο ότι την 25 Μαρτίου έγινε πανηγυρική δοξολογία στη Μονή Αγίας Λαύρας η οποία είναι αφιερωμένη στην Παναγία και κατά την οποία, όπως συνηθίζεται, υψώνονται εκκλησιαστικά λάβαρα. Θεωρεί όμως ότι αν υπήρχε δεσπότης στη δοξολογία θα πρέπει να ήταν ο επίσκοπος Κερνίκης και Καλαβρύτων, Προκόπιος[49] ενώ ο Μαυρόγιαννης υποστηρίζει πως η δοξολογία τελέστηκε από τον Παλαιών Πατρών Γερμανό[50].

Ως ημέρα κήρυξης της Επανάστασης την «6η Νισάν» (6 Απριλίου [2], νέο ημερ.) αναφέρει ο Τούρκος ιστορικός Ali Fuat Örenç.[51]

Δημιουργία, διάδοση και σημασία του θρύλου Επεξεργασία

 
Η τέταρτη σελίδα του φύλλου υπ.αριθμ.157 της γαλλικής εφημερίδας Le Constitutionel της 6ης Ιουνίου 1821. Κάτω δεξιά αναφέρει: «Ομιλία του Γερμανικού, έξαρχου της πρώτης Αχαΐας, αρχιεπίσκοπου Πατρών, προς τον κλήρο και τους πιστούς της Πελοποννήσου, που εκφωνήθηκε στο μοναστήρι των αδελφών της Λαύρας του όρους Βελέν, την 8η (20ή) Μαρτίου 1821».

Κατ' όσους υποστηρίζουν ότι πρόκειται για μη πραγματικό γεγονός, ο θρύλος δημιουργήθηκε και επικράτησε από πολύ νωρίς και οφείλεται κατ' εξοχήν στον Γάλλο ιστορικό Φρανσουά Πουκεβίλ.[52] Άλλοι διαφωνούν ως προς το ρόλο του Πουκεβίλ, παρ' όλο που δέχονται τη διήγηση ως θρύλο. Ο ερευνητής της έναρξης της Επανάστασης Διονύσης Μιτάκης θεωρεί ότι είναι επιπόλαια άποψη να αποδίδεται ο θρύλος στον Πουκεβίλ, αφού αυτός μόλις το 1890-91 μεταφράστηκε στα ελληνικά και τον γνώρισε το ελληνικό κοινό. Κατά τον Μιτάκη ο θρύλος έχει ιστορικό πυρήνα, αφού και συσκέψεις έγιναν στην Αγ. Λαύρα, και η μεγάλη απόφαση πάρθηκε εκεί από τους προκρίτους και οπλαρχηγούς με προεξέχοντα τον Γερμανό ο οποίος σίγουρα τέλεσε εκεί λειτουργία.[53] Ο Απ. Δασκαλάκης γράφει ότι ο Φρ. Πουκεβίλ δεν προσδιορίζει την ημερομηνία των «γεγονότων» (εισαγωγικά του σ.) της Αγ. Λαύρας και επομένως δεν είναι υπεύθυνος για τον «μεταγενέστερον καθορισμόν των κατά την 25 Μαρτίου».[54]

Η πρώτη δημοσίευση που σχετίζεται με τελετή και ομιλία του Γερμανού στην Αγία Λαύρα έγινε στη γαλλική εφημερίδα Le Constitutionnel του Παρισιού, στο φύλλο της 6ης Ιουνίου 1821 (νέο ημ.). Εκεί δημοσιεύεται ομιλία του Γερμανού, την οποία σύμφωνα με το δημοσίευμα είχε εκφωνήσει ο μητροπολίτης στην Αγία Λαύρα, την 8η (20ή) Μαρτίου 1821, καλώντας τον κλήρο και τους πιστούς της Πελοποννήσου σε εξέγερση, ενώ παράλληλα τους απήλλασσε από την επικείμενη νηστεία της Σαρακοστής.[55] Το δημοσίευμα αναφέρει τον Γερμανό ως "Γερμανικό", και τό όρος Βελιά ως "Βελίκο". Την είδηση αυτή δημοσίευσαν και οι Times του Λονδίνου στις 11 Ιουνίου, τοποθετώντας την ομιλία του Γερμανού προς κληρικούς και πιστούς της Πελοποννήσου «στο μοναστήρι του όρους Βέλικο» στις 8/21 Μαρτίου[56] και αναδημοσιεύτηκε στο βρετανικό Monthly Magazine τον Ιούλιο του 1821 (και πάλι με τα λάθη "Γερμανικός" και "Βελίκο") μαζί με μερικές άλλες ειδήσεις από την Επανάσταση.[57] Μια άλλη γαλλική εφημερίδα, η Journal de Savoie, ανέφερε εν συντομία ότι έγινε μια σχετική τελετή στο «μοναστήρι του όρους Βελιά», χωρίς να αναφέρει ημερομηνία και το όνομα του επισκόπου, στο φύλλο της 15ης Ιουνίου 1821 (3 Ιουνίου με το παλαιό ημερολόγιο).[58] Ιταλική εφημερίδα στο φύλλο της 17ης Ιουλίου 1821 αναφέρει ότι μια ομιλία που εκδόθηκε από τον Γερμανό κατάφερε να ανυψώσει το πεσμένο ηθικό των Ελλήνων και να τους χαρίσει νέες νίκες, μετά την αποτυχημένη προσπάθεια κατάληψης της Πάτρας.[59] Κατά τον ιστορικό Βασίλη Κρεμμυδά, η ομιλία αυτή (δηλ. της 8/20 Μαρτίου) δεν έγινε «τουλάχιστον στο χρόνο και το χώρο που αναφέρεται».[60] Ο ίδιος πιστεύει ότι αυτή ήταν προϊόν της στενής συνεργασίας του Γερμανού με τον Φρανσουά Πουκεβίλ και τον αδερφό του Ίγκ (Hugues), που ήταν την περίοδο εκείνη πρόξενος της Γαλλίας στην Πάτρα. Όπως γράφει, η συνεργασία ήταν αμφικερδής: το κύρος του Γερμανού είχε τρωθεί εξαιτίας της διστακτικής στάσης του ίδιου αλλά και της επίσημης Εκκλησίας και τα εμπορικά συμφέροντα της Γαλλίας περιορίζονταν από τα αντίστοιχα αγγλικά. Ετσι, ο Γερμανός έστελνε κείμενα διαμαρτυρίας για τον Άγγλο πρόξενο στην Πάτρα και ο Γάλλος πρόξενος μετέφερε στον αδελφό του, Φρανσουά, κι αυτός στην Le Constitutionnel, ειδήσεις που του έδινε ο Γερμανός, οι οποίες εξήραν τον ρόλο του στις πρόσφατες εξελίξεις.[61] Όμως ο Κρεμμυδάς δεν αποκλείει να εκφωνήθηκαν άλλες ομιλίες από τον Γερμανό σε άλλες ημερομηνίες.[62] Σε πρόσφατη (2017) μελέτη του Γ. Λουκίδη αντικρούονται οι παραπάνω ισχυρισμοί του Β. Κρεμμυδά. Μάλιστα όπως αναφέρει ο μελετητής, ένας από τους βασικούς λόγους που δεν μπορεί να ευσταθεί η θεωρία του Β. Κρεμμυδά είναι ότι το κείμενο της ομιλίας του Γερμανού ήταν ήδη γνωστό στη Βιέννη στις 25 Μαΐου, πολύ νωρίτερα δηλαδή από την ημερομηνία της δημοσίευσής του στη Γαλλική εφημερίδα Le Constitutionnel που λογικά θα έπρεπε να είναι η πρώτη που θα δημοσίευε τις «κατασκευασμένες» ειδήσεις από τον Φρανσουά Πουκεβίλ.[63] Το 1822 δημοσιεύτηκε η πρώτη αναφορά για ύψωση επαναστατικής σημαίας από τον Γερμανό. Σύμφωνα με τον Σαρλ Λουί Λεσίρ (Charles-Louis Lesur) ο Γερμανός ύψωσε τη σημαία του σταυρού στην Πάτρα στις 18 Μαρτίου 1821 (30 Μαρτίου με το νέο ημερολόγιο),[64] ενώ είναι γνωστό από άλλες πηγές ότι ο Γερμανός και άλλοι προύχοντες τις Αχαΐας βρίσκονταν εκείνο το διάστημα (17-19 Μαρτίου) στην Αγία Λαύρα[17].

Λίγα χρόνια αργότερα, στο έργο του Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης που δημοσίευσε το 1824 ο Πουκεβίλ αφηγήθηκε ότι στην Αγία Λαύρα ο Παλαιών Πατρών Γερμανός τέλεσε δοξολογία, εκφώνησε επαναστατικό λόγο και όρκισε τους αγωνιστές[65], λεπτομέρειες που έχουν κριθεί ως φανταστικές από τους σύγχρονους ιστορικούς[1]. Π.χ. ο ιστορικός Απ. Δασκαλάκης απορρίπτει την ιστορική βάση αυτής της αφήγησης[8] δεχόμενος από τα λεγόμενα του Πουκεβίλ μόνο τις χρονολογίες (όταν ληφθεί υπόψη η διαφορά μεταξύ ιουλιανού και γρηγοριανού ημερολογίου)[66].

Τα Καλάβρυτα ως τόπο κήρυξης της Επανάστασης με ύψωση της επαναστατικής σημαίας από τον Γερμανό ανέφερε ο φιλέλληνας και αρχίατρος του ελληνικού στόλου Σάμιουελ Γκρίντλεϊ Χάου το 1828,[67] και το 1829 Αμερικανός ιεραπόστολος που επισκέφθηκε την περιοχή, χωρίς να αναφέρει ημερομηνία.[68] Αναφορές στην ύψωση της επαναστατικής σημαίας από τον Γερμανό στις 25 Μαρτίου έγιναν σε εορταστική ομιλία του Προέδρου της Βουλής και Πελοποννήσιου αγωνιστή Ρήγα Παλαμήδη το 1846,[69] και του Αλέξανδρου Δεσποτόπουλου στα Καλάβρυτα το 1861, ο οποίος περιέγραψε λεπτομέρειες της θρυλικής σκηνής αναφέροντας ότι ήταν παρών στην τελετή,[70] ενώ σε αίτηση αγωνιστή προς τη Γραμματεία επί των Στρατιωτικών το 1843 αναφέρεται η Αγία Λαύρα ως τόπος έναρξης της Επανάστασης.[71] και από τον αγωνιστή Αναγνώστη Γιαννόπουλο από την Περιστέρα Καλαβρύτων.[72] Την κήρυξη της επανάστασης στις 17 Μαρτίου αναφέρει και ο Ι. Κωλέττης το 1835, ενώ θεωρεί ότι η Επανάσταση γενικεύτηκε την 25 Μαρτίου την οποία και θεωρεί ημέρα αναγέννησης της Ελλάδος.[73] Η δοξολογία, της 17ης Μαρτίου καταγράφεται και από ανώνυμο συγγραφέα το 1850, ο οποίος ταυτόχρονα παραθέτει και άλλο έντυπο όπου επίσης αναφέρεται η σκηνή στην Αγία Λαύρα υπό τον Γερμανό.[74] Ο ιστοριοδίφης Δημήτριος Καμπούρογλου που μελέτησε τα απομνημονεύματα και τα χειρόγραφα του Πατρών Γερμανού πίστευε ότι οι σχετικές αναφορές "δεν μπορούν να θεωρηθούν απίθανες".[75] Άλλες σχετικές αναφορές βρίσκονται σε επιτάφιο ομιλία του Καλλίνικου Καστόρχη (1789-1877) για τον αγωνιστή Χριστόδουλο Μελετόπουλο [76] και στην αυτοβιογραφία του αγωνιστή Βασίλειου Πετιμεζά (1785/6-1872).[77][78] Από όσους έγραψαν απομνημονεύματα της Επανάστασης μόνο ο Κανέλλος Δεληγιάννης ανέφερε τα γεγονότα της Αγίας Λαύρας. Τα απομνημονεύματά του τα έγραψε πολύ αργότερα (εκδόθηκαν το 1854), και πιστεύεται ότι θέλησε να συνδέσει την Αγία Λαύρα με την εξέγερση της ιδιαίτερης πατρίδας του.[1] Την παρουσία λαβάρου στη σχετική τελετή αναφέρει ο Φ. Πουκεβίλ.[79] Ωστόσο, κατά τον Τ. Σταματόπουλου, έγινε για πρώτη φορά λόγος για το λάβαρο της Αγίας Λαύρας το 1851.[80] Οι πληροφορίες αυτές αναπαράγονταν σε πολλές δευτερογενείς και τριτογενείς πηγές.[81]

 
Το χρυσοκέντητο Λάβαρο της Αγίας Λαύρας.

Ιστορικοί της επαναστατικής περιόδου είχαν αρχίσει να διατυπώνουν τις αντιρρήσεις τους: ο Τζορτζ Φίνλεϊ στην Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, που εκδόθηκε το 1861 στα αγγλικά, διόρθωνε την αντίληψη ότι η επανάσταση ξεκίνησε από την Αγία Λαύρα,[82] ενώ ο Σπυρίδων Τρικούπης, που είχε αναφερθεί στα γεγονότα της Αγίας Λαύρας ως αληθή στον επικήδειο του Ανδρέα Ζαΐμη, έγραφε στη δεύτερη έκδοση της Ιστορίας της Ελληνικής Επαναστάσεως που εξέδωσε το 1860 ότι «Ψευδὴς εἶναι ἡ ἐν Ἑλλάδι ἐπικρατοῦσα ἰδέα, ὅτι ἐν τὴ μονὴ τῆς Ἁγίας Λαύρας ἀνυψώθη κατὰ πρῶτον ἡ σημαία τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως.»[83]Ο συγγραφέας ωστόσο δεν αμφισβητεί τα γεγονότα αυτά καθ’ εαυτά, αλλά το ότι η συγκεκριμένη σημαία ήταν χρονικά η πρώτη που υψώθηκε.[84] Μάλιστα στο ίδιο έργο του, υποστηρίζει ότι η πρώτη ύψωση επαναστατικής σημαίας έγινε στην Πάτρα.[85] Ο Ιωάννης Φιλήμων - ο «πάντοτε αφοσιωμένος στους Υψηλάντες»[86] - αναφερόμενος στην ημερομηνία έναρξης της Επανάστασης (αλλά όχι στα γεγονότα) αποκαλούσε «παχυλὸν ψεῦδος» το ότι η 25 Μαρτίου είναι η πραγματική ημερομηνία έναρξης της Επανάστασης, θεωρώντας ως ημέρα έναρξης της Επανάστασης την 24η Φεβρουαρίου.[87] Ο William Miller έκανε λόγο για «ποιητική παράδοση», που επικυρώθηκε με την καθιέρωση της 25ης Μαρτίου ως εθνικής εορτής.[88]

Ο θρύλος έγινε αγαπητός στους Έλληνες, διότι συνέδεε την αρχή του επαναστατικού αγώνα με την ημέρα του Ευαγγελισμού.[1] Απέκτησε σημαντική θέση στην επίσημη ελληνική εθνική αφήγηση και στο εθνικό φαντασιακό, καθώς αποκατέστησε το ρόλο της Εκκλησίας στην επανάσταση, επιβεβαίωσε την κεντρική της θέση στην εθνική αφήγηση, και ταύτισε την εθνική και θρησκευτική ταυτότητα.[89] Το μήνυμα αυτό της ταύτισης θρησκευτικής και εθνικής ταυτότητας υπογράμμισε και ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος Χριστόδουλος όταν στο κλείσιμο συλλαλητηρίου της 21ης Ιουνίου 2000 υπέρ της αναγραφής του θρησκεύματος στα δελτία αστυνομικών ταυτοτήτων ύψωσε το λάβαρο της Αγίας Λαύρας, που είχε μεταφερθεί από το μοναστήρι στην Αθήνα.[90]

Κάθε χρόνο στις 25 Μαρτίου πραγματοποιούνται εκδηλώσεις στην Αγία Λαύρα και επαναλαμβάνεται -συμβολικά - η πρώτη πράξη της αναπαράστασης που γίνεται στα Καλάβρυτα στις 21 Μαρτίου, στα πλαίσια του ετήσιου εορτασμού για την απελευθέρωσης της πόλης.[91][92]

Καλλιτεχνικές απεικονίσεις Επεξεργασία

 
Λουδοβίκος Λιπαρίνι (1800-56), λιθογραφία, "Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός υψώνει τη σημαία της Ανεξαρτησίας στα Καλάβρυτα".

Η θρυλική σκηνή αποτέλεσε θέμα ζωγραφικής από αρκετούς ζωγράφους, Έλληνες και ξένους, επώνυμους και ανώνυμους. Εξ αυτών ξεχωρίζουν ο σχετικός πίνακας του Πέτερ φον Ες, στη Στοά του Μονάχου, του Λιπαρίνι που απεικονίζει το γεγονός σε ύπαιθρο χώρο. Ο Θεόδωρος Βρυζάκης φιλοτέχνησε δύο σχετικούς πίνακες, το 1851 και το 1865 και εκτίθενται στο Μουσείο Μπενάκη και στην Εθνική Πινακοθήκη Αθηνών αντίστοιχα. Στις συνθέσεις αυτές, που μυθοποιούν την έκρηξη της επανάστασης,[93] ο Π. Πατρών Γερμανός παριστάνεται να ευλογεί τη σημαία της Επανάστασης στη Μονή της Αγίας Λαύρας, στα Καλάβρυτα, μπροστά στην Ωραία Πύλη του μικρού ναού της Θεοτόκου, εν μέσω αγωνιστών.[94][95] Όμοια σημαία (γαλάζιος σταυρός σε άσπρο φόντο) εικονίζεται και στο πίνακα Έξοδος του Μεσολογγίου του ίδιου ζωγράφου.

 
Το μετάλλιο του 1836, επί τη ευκαιρία του γάμου των βασιλέων Όθωνα και της Αμαλίας.

Ανώνυμος συγγραφέας εντύπου που αφηγείται κάποιες λεπτομέρειες των πρώτων ημερών της Επανάστασης, αναφέρει το 1850 ότι ήταν ήδη γνωστή η απεικόνιση του Π.Πατρών Γερμανού να κρατά σημαία. Επίσης ο συγγραφέας αναφέρει ότι σημαιοφόρος κατά τη δοξολογία της 17ης Μαρτίου στην Αγία Λαύρα ήταν ο Αναγνώστης Κορδής από τα Χάσια Καλαβρύτων, καπετάνιος ομάδας ενόπλων υπό τον Αναγνώστη Στριφτόμπολα.[96]

Σε μετάλλιο που κόπηκε το 1836 με την ευκαιρία του γάμου του βασιλιά Όθωνα και της Αμαλίας εικονίζεται η θρυλική σκηνή, με τον Γερμανό να κρατά σημαία και σταυρό και δύο αγωνιστές σε κίνηση ορκωμοσίας ή χαιρετισμού. Φέρει την επιγραφή «ΘΕΟΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΟΣ ΜΟΥ ΚΑΙ ΥΨΩΣΩ ΑΥΤΟΝ - ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ 25 ΜΑΡΤ. 1821» (το απόφθεγμα είναι από την Έξοδο, ιε΄, 3). Η άλλη όψη του μεταλλίου εικονίζει τον Γερμανό σε προφίλ χωρίς κάλυμμα κεφαλής. Το μετάλλιο είναι το ένα από σειρά δώδεκα αναμνηστικών μεταλλίων προς τιμήν διαφόρων προσωπικοτήτων και συμβάντων της Επανάστασης καθώς και των βασιλέων. Σχεδιάστηκαν από τον Γερμανό χαράκτη Konrad von Lange (1809-1856, μαθητής του C. Voigt) ο οποίος ήλθε στην Ελλάδα το 1834 και εργάστηκε στο Νομισματοκοπείο Αθηνών έως το 1840. Κατά τον χαράκτη Α. Τάσσο η ερμηνεία της μορφής του Γερμανού σ΄ αυτό το μετάλλιο είναι σημαντική για την εικονογραφία του Αγώνα, ενώ είναι και πρωτότυπη γιατί δεν συνηθιζόταν η προφίλ απεικόνιση προσωπικοτήτων. Σήμερα τα μετάλλια αυτά θεωρούνται σπανιώτατα.[97][98]

Απεικονίσεις της τελετουργίας και της ευλογίας των όπλων από τον Γερμανό αναπαρήχθησαν μαζικά και τοποθετήθηκαν σε δημόσια κτήρια και σχολεία, ως οπτικές αποδείξεις της αλήθειας του θρύλου.[99]

Η θρυλική σκηνή στα ελληνικά σχολικά βιβλία Επεξεργασία

Τὴν 25 Μαρτίου 1821 ὁ Ἐπίσκοπος Παλαιῶν Πατρῶν Γερμανὸς μὲ τοὺς προκρίτους τῶν Καλαβρύτων Ἀνδρέα Ζαΐμη καί τοῦ Αἰγίου Ἀνδρέα Λόντο ὕψωσαν τὴ σημαία τῆς Επανάστασης στὸ μοναστήρι τῆς Ἁγια-Λαύρας. Εκεῖ, ὕστερα ἀπὸ κατανυκτικὴ λειτουργία ὁ φλογερὸς ἐκεῖνος Επίσκοπος κάτω ἀπὸ τὸν ιστορικὸ πλάτανο τοῦ μοναστηριοῦ κάλεσε τοὺς γενναίους πολεμιστὲς νὰ ὁρκιστοῦν «ἐλευθερία ἢ θάνατος». Ὅλοι οἱ συγκεντρωμένοι πατριῶτες γονατιστοὶ μὲ ξεγυμνωμένα τά γιαταγάνια, ὁρκίστηκαν: «νὰ μὴ μείνη Τοῦρκος στὸν Μωριά, μηδὲ στὸν κόσμον ὅλο». Ἀπὸ τὴν Ἁγία Λαύρα, κατέβηκαν στὴν Πάτρα καὶ ἐξανάγκασαν τοὺς Τούρκους νὰ κλειστοῦν στὸ Κάστρο.

— Ιστορία των Νεωτέρων Χρόνων για την ΣΤ΄ Δημοτικού, 1974, σελ. 46

Στο βιβλίο ιστορίας ΣΤ΄ Δημοτικού Ιστορία των Νεωτέρων Χρόνων του 1974 παρουσιάζεται ο θρύλος ως ιστορικό γεγονός (όπως φαίνεται στο ανωτέρω απόσπασμα).[100] Το 1982 το βιβλίο Γ΄ Γυμνασίου αλλάζει και το νέο βιβλίο Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας του Οργανισμού Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων γράφεται από τον ιστορικό Βασίλη Κρεμμυδά.[101] Στο βιβλίο αυτό, που προσεγγίζει την ιστορία από την πλευρά των κοινωνικών και οικονομικών σχέσεων[102], προστέθηκε μια παράγραφος η οποία αναφέρει τον θρύλο της έναρξης της επανάστασης στην Αγία Λαύρα χωρίς την άδεια του συγγραφέα.[103][104] Συγκεκριμένα στη σελίδα 186-187 χωρίς την επιθυμία του συγγραφέα προστέθηκε: «Προηγουμένως, από τις 21 Μαρτίου, είχε αρχίσει η πολιορκία των Τούρκων στο φρούριο των Καλαβρύτων... το γεγονός αυτό συνδυάστηκε αργότερα με την Αγία Λαύρα και την ύψωση εκεί της σημαίας της Επανάστασης από το Π. Πατρών Γερμανό».[105]

Η απαλοιφή της σχετικής αναφοράς (όπως και άλλων σχετικά με το ρόλο της Εκκλησίας στην Επανάσταση) από κρατικό σχολικό βιβλίο ιστορίας του 2006, θεωρήθηκε σημαντική καινοτομία μεν, αλλά κρίθηκε αρνητικά ως προσπάθεια «εκ των άνω» κατασκευής μιας νέας Ελληνικής εθνικής ταυτότητας μέσω της μαζικής εκπαίδευσης και ως εισαγωγή προσωπικών ιδεολογικών αντιλήψεων των συγγραφέων του (Μ. Ρεπούση, Χ. Ανδρεάδου, Αρ. Πουταχίδης, Αρμ. Τσίβας) με την πρόφαση της αντικειμενικότητας.[106]

Στα σύγχρονα βιβλία ιστορίας δεν αναφέρεται η δοξολογία στην Αγία Λαύρα υπό τον Π.Π. Γερμανό ως ιστορικό γεγονός. Στο βιβλίο Ιστορίας Γενικής Παιδείας Γ΄ Λυκείου αναφέρεται ότι στις 25 Μαρτίου ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ορκίζει τους αγωνιστές της Πάτρας.[107] Στο βιβλίο ιστορίας Γ΄ Γυμνασίου η μόνη αναφορά στο θρύλο γίνεται στη λεζάντα του πίνακα του Βρυζάκη «Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ευλογεί τη σημαία της επανάστασης (φανταστική σύνθεση). Αν και ο Αγώνας είχε ξεκινήσει λίγες μέρες νωρίτερα, η 25η Μαρτίου ορίσθηκε το 1838 ως εθνική επέτειος όπως είχε προγραμματιστεί από τη Φιλική Εταιρεία.[108] Στο βιβλίο Ιστορίας ΣΤ΄ Δημοτικού Στα Νεότερα Χρόνια (πριν την αναθεώρηση του 1997) αναφέρεται ότι «στην πλατεία του Αγίου Γεωργίου ο Γερμανός έστησε το Σταυρό, στον οποίο ορκίστηκαν οι αγωνιστές».[109] Στο αναθεωρημένο (1997) βιβλίο Ιστορίας ΣΤ΄ Δημοτικού Στα Νεότερα Χρόνια αναφέρεται μόνο ότι «Η απόφαση ήταν να αρχίσει η Επανάσταση στις 25 του Μάρτη, που ήταν η γιορτή του Ευαγγελισμού. Τα γεγονότα εξελίχθηκαν διαφορετικά [..] Αργότερα καθιερώθηκε να γιορτάζεται η επέτειος της Επανάστασης του 1821 την 25η Μαρτίου» (δεν γίνεται αναφορά σε ορκωμοσία ή δοξολογία του Παλαιών Πατρών Γερμανού).[110]

Στη δημόσια χρήση της ιστορίας Επεξεργασία

Η ιστορία περί τα γεγονότα ή θρύλο της Αγίας Λαύρας αποτελούν αντικείμενο ιδεολογικής και πολιτικής αντιπαράθεσης κατά τη δημόσια χρήση της ιστορίας, δηλαδή σε εφημερίδες, ηλεκτρονικά μέσα κτλ. Ο συγγραφέας της εξωκοινοβουλευτικής αριστεράς Γιώργος Καραμπελιάς πιστεύει ότι η αμφισβήτηση των γεγονότων περί την κήρυξη της επανάστασης την 25η Μαρτίου - όπως και άλλων γεγονότων της επανάστασης - γίνεται στα πλαίσια της λεγόμενης αποδομητικής κριτικής των «εθνικών αφηγήσεων» και ότι για το σκοπό αυτό γίνεται συστηματική διαστρέβλωση και αποσιώπηση της ιστορικής αλήθειας.[111] Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται από αυτή τη σχολή έχουν χαρακτηριστεί ως «ψευδο-επιστημονικές».[112] Ο ιστοριοδίφης-ερευνητής Χρήστος Μούλιας επίσης αναφέρει ότι η εξιστόρηση περί την Αγία Λαύρα αποτελεί ιδιαίτερο στόχο της «τάσης αποδόμησης της νεοελληνικής ιστορίας».[113] Από την οπτική αριστερής αρθρογραφίας (Εφημερίδα των Συντακτών), η εικόνα της ευλογίας των όπλων στην Αγία Λαύρα (όπως και του Κρυφού Σχολειού) έχει εμπεδωθεί ως κύριο γεγονός της Επανάστασης στα πλαίσια ιδεολογικής χρήσης του πίνακα του Βρυζάκη.[114] Η εφημερίδα Ριζοσπάστης έγραψε ότι η υπόθεση είναι «θρύλος [...] ιστορικά ανεπιβεβαίωτος, εντελώς πλαστός [που] έχει μόνο μυθικό χαρακτήρα»·[115] ο φιλελεύθερος συγγραφέας Νίκος Δήμου θεωρεί τη διδασκαλία τους παράδειγμα της ανορθολογικής βάσης της νεοελληνικής ταυτότητας.[116]

Σημειώνεται ότι η υποβάθμιση της παρουσίας του Π.Π. Γερμανού στην Επανάσταση και η αποσιώπηση της δοξολογίας της Αγίας Λαύρας ήταν μια από τις ιδιαιτερότητες του σχολικού βιβλίου ιστορίας της ΣΤ΄ Δημοτικού του 2006-07, το οποίο αποτέλεσε αντικείμενο έντονης δημόσιας αντιπαράθεσης. Η Μ. Ρεπούση που επόπτευσε τη σύνταξη του βιβλίου, είχε αποκαλέσει συνοπτικά τους φερόμενους ως μύθους της Επανάστασης με τον απαξιωτικό χαρακτηρισμό «Κρυφά Σχολειά και δαίμονες». Πιστεύεται ότι αυτές οι παραλείψεις από το σχολικό βιβλίο έγιναν λόγω της δυναμικής που είχαν να υποσκάψουν την επιρροή της Εκκλησίας στην ελληνική κοινωνία και αποτελούσαν μια «εκ των άνω» προσπάθεια κατασκευής μιας νέας Ελληνικής εθνικής ταυτότητας μέσω της μαζικής εκπαίδευσης. Η αποτυχία αυτής της προσπάθειας ίσως υποδεικνύει ότι η σύγχρονη ελληνική ταυτότητα είναι βαθύτερη απ' όσο προτείνει η μοντερνιστική θεωρία περί του έθνους. Επίσης θεωρείται ότι το σχολικό βιβλίο επιδίωξε να περάσει τις ιδεολογικές αντιλήψεις των συγγραφέων για τα ιστορικά γεγονότα, οι οποίες ήταν κάποιες φορές παραπλανητικές.[117]

Βλέπε επίσης Επεξεργασία

Παραπομπές Επεξεργασία

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Αλλαμανή 1975, σελίδες 83-84
  2. ↑ *Σταματόπουλος, Τάκης (1957). Ο Εσωτερικός Αγώνας πριν και κατά την Επανάσταση του 1821. 1. Αθήνα: Κάλβος. σελ. 182. 
    • Σταματόπουλος, Τάκης (1976). Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός χωρίς θρύλο. Κάλβος. σελ. 20. 
  3. ↑ Κουλούρη 2012, σελίδες 200
  4. ↑ Κρεμμυδάς 1996, σελίδες 18-20
  5. ↑ Στέφανος Π. Παπαγεωργίου (2005). Από το γένος στο έθνος, Η θεμελίωση του ελληνικού κράτους, 1821- 1862. Αθήνα: Παπαζήσης. σελ. 110. Πρόκειται για γεγονός όχι απλώς παραποιημένο, αλλά εντελώς φανταστικό. 
  6. ↑ Gallant, Thomas (2015). The Edinburgh History of the Greeks, 1768 to 1913: The Long Nineteenth Century. Εδιμβούργο: Edinburgh University Press. the event never happened, and indeed, very little of note occurred on the twenty-fifth 
  7. ↑ Συνέντευξη του Θάνου Βερέμη στο «Μύθοι και αλήθειες της Επανάστασης του 1821». LiFO. http://www.lifo.gr/print/buzz/137920. Ανακτήθηκε στις 2017-04-26: «Γιατί τότε ο φιλέλληνας Φρανσουά Πουκεβίλ, πρόξενος στην Πάτρα, έβγαλε αυτό το μύθο ρωτώντας πού έγινε. Του είπαν στα Καλάβρυτα και έτσι είπε ότι ξέσπασε εκεί. Παρόλο που έλεγαν ότι ... ο Παλαιών Πατρών Γερμανός σήκωσε το λάβαρο στην Αγία Λαύρα, κάτι που δεν ισχύει, αφού ήταν στο Αίγιο». .
  8. ↑ 8,0 8,1 Δασκαλάκης 1961, σελ. 16: « Το ότι η ύψωσις της σημαίας της επαναστάσεως εν Αγία Λαύρα και μάλιστα την 25ην Μαρτίου είναι θρύλος καὶ όχι πραγματικὸν γεγονός, ουδεμίαν αφίνουν εις ημάς αμφιβολίαν αι σύγχρονοι ιστορικαὶ πηγαί».
  9. ↑ 9,0 9,1 Φωτόπουλος 1995, σελ. 229
  10. ↑ Κόκκινος Διονύσιος, Η Ελληνική Επανάστασις, τομ. Α΄, εκδόσεις Μέλισσα, 1956 (β΄έκδοση), σελ. 183.
  11. ↑ Σπ. Τρικούπη, Ιστορία Ελληνικής Επαναστάσεως, έκδοση 1860, τομ. Α' σελ. 23.
  12. ↑ Γούδας Α., σ. 117.
  13. ↑ Σπηλιάδη Νικολάου, Απομνημονεύματα, εκδοθέντα υπό Χ.Ν.Φιλαδελφέως, Αθήνα 1851, τομ. Α΄, σελ. 31.: «... ο Κολοκοτρώνης και οι περί αυτόν, οι οποίοι δεν ήλθον εις την Πελοπόννησον ειμή δια να κινήσωσι την επανάστασιν την 25 μαρτίου, ως ημέραν προσδιωρισμένην να λάβωσι τα όπλα απανταχού οι Έλληνες, ...»
  14. ↑ «Τα Καλάβρυτα και η Επανάσταση του 1821». Το Βήμα. 22/03/1998. http://www.tovima.gr/relatedarticles/article/?aid=97390. , παραπέμπει στο Παπαγεωργίου, Β.Γ. (1963). Τα ιστορικά γεγονότα των Καλαβρύτων και η έναρξις της Επαναστάσεως του 1821. 
  15. ↑ Παρόμοια αναφορά στην απουσία των Ελλήνων αρχιερέων και προεστών από την Αγία Λαύρα γίνεται και στο Αλλαμανή 1975, σελ. 83
  16. ↑ Ο Ιωάννης Θ. Κολοκοτρώνης, Ελληνικά Υπομνήματα, Ήτοι Διάφορα Έγγραφα Αφορῶντα την Ελληνικήν Επανάστασιν ..., Τύποις Χ. Νικολαΐδου Φιλαδελφέως, 1856.σ. 4
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 Αλλαμανή 1975, σελ. 82
  18. ↑ Αναπλιώτης Γιάννης, Αγία Λαύρα – Καλάβρυτα, Ιστορία και Μύθος. Καλαμάτα, 1969, σ. 60, 67, 68.
  19. ↑ "Ιερά Μονή Αγίας Λαύρας - Καλάβρυτα", ιστότοπος "Μοναστήρια της Ελλάδας".[νεκρός σύνδεσμος]
  20. ↑ Γερμανός 1837, σελ. 13-14
  21. ↑ Γερμανός 1837, σελ. 14-15
  22. ↑ Γερμανός 1837, σελ. 15
  23. ↑ Γερμανός 1837, σελ. 17
  24. ↑ Thomas Gordon (1832), History of the Greek revolution, Τόμος 1, σελ. 147
  25. ↑ George Cochrane (1837), Wanderings in Greece, Τόμοι 1-2, σελ. 357
  26. ↑ Finlay, George (1877). A History of Greece Volume 6 The Greek Revolution. H.F.Tozer. σελ. 146-148. ISBN 978-1-108-07838-2. 
  27. ↑ Βαρβαρήγος Ποθητός (2012) Θρησκεία και θρησκευτική ζωή κατά τον πόλεμο της ανεξαρτησίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Μεταπτυχιακή διατριβή. Σελ. 90
  28. ↑ Αλλαμανή 1975, σελίδες 89-90
  29. ↑ Αλλαμανή 1975, σελίδες 84-85
  30. ↑ Δ. Μιτάκης, «Τα εναρκτήρια του '21», Αθήνα, 1983, σ. 87, 88: «Γι' αυτό από τις τέσσερες πιθανές μέρες (23, 24, 25, 26), σαν η ελάχιστα πιθανή έρχεται η 23 Μάρτη. Αν ξέραμε σα βέβαιη την πληροφορία του Γενναίου, ότι δηλ. οι Τούρκοι έφτασαν στην Άμφισσα την 25, θα λέγαμε με βεβαιότητα ότι η φυγή των Τούρκων απ' τη Βοστίτσα πραγματοποιήθηκε σίγουρα ή την 24 ή και την 25 του Μάρτη. Αλλά και τώρα τις δύο αυτές ημερομηνίες νομίζομε σαν πιό πιθανές, δίχως βέβαια ν' αποκλείομε την 26 Μάρτη.»
  31. ↑ Niles' Weekly Register, vol. 20, March - September, 1821, σελ. 271: «A general insurrection was expected in the Morea, on the 6th April.» (6 Απριλίου με την ημερομηνία του Γρηγοριανού Ημερολογίου που τηρείτο στην Ευρώπη. Στην Ελλάδα τηρείτο το Ιουλιανό ημερολόγιο, δηλαδή αναφέρεται στην 25η Μαρτίου).
  32. ↑ Spectateur Canadien, 30 Ιουν. 2013, σ. 3.: «Επιστολές από την Τεργέστη αναφέρουν ότι ένα μεγάλο Ελληνικό πλοίο έφτασε από την Πάτρα … Έφυγε από Πάτρα την 4 Απριλίου (νέο ημ.), και έφερε την είδηση ότι κηρύχθηκε πόλεμος μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων. Αναμένεται ότι η εξέγερση θα γενικευθεί στον Μωριά την 6 Απριλίου (25 Μαρτίου παλ. ημ.). Οι Τούρκοι έβαλαν φωτιά στην ελληνική εκκλησία της Πάτρας …»
  33. ↑ Γ. Βαλέτας (εκδότης) (1962) Δημητρίου Ανιάνος Άπαντα Απομνημονεύματα Καραϊσκάκη και άλλων αγωνιστών, Εκδόσεις Ο.Ε.Ε. Άτλας, Αθήνα, 1962, σελ. 370, 371.
    «Οι κατά τας Πάτρας κατοικούντες Οθωμανοί ... θέλοντες να ασφαλισθώσιν απέναντι της επαπειλουένης καταιγίδος, μετέφερον τας οικογενείας αυτών εις το φρούριον .... Το βίαιον τούτο μέτρον των Τούρκων (δηλ. πυρπόληση οικιών) έδωκεν εις όλους τους χριστιανούς κατοίκους να εννοήσωσιν εις όν ευρίσκονται κίνδυνον, και ... επεκαλέσθησαν δια του εκεί έτι διαμένοντος ιεράρχου αυτών (εννοεί τον Π.Π.Γ.) την σύμπραξιν των Καλαβρυτινών, δια να διασώσωσι τας οικογενείας των ... Ο Γερμανός ... έσπευσε να δράμη εις βοήθειαν, επικαλεσθείς την συνδρομήν των Καλαβρυτινών, οίτινες συνηκολούθησαν προθύμως αυτόν ... και συγκαλέσας εις πολιορκίαν της πόλεως (δηλ. της Πάτρας)...»
  34. ↑ Όπως αναφέρει ο Γούδας, Αναστάσιος (1869). «Βίοι παράλληλοι των επί της αναγεννήσεως της Ελλάδος διαπρεψάντων ανδρών». Τόμος Α, Κλήρος. Εθνικό Τυπογραφείο. σελίδες 115–117. Ανακτήθηκε στις 11 Μαρτίου 2012.  στηριζόμενος "σχεδόν κατά λέξη" στα απομνημονεύματα του Γερμανού.
  35. ↑ Αμβρόσιος Φραντζής (1839). «Επιτομή της ιστορίας της αναγεννηθείσης Ελλάδος». σελ. 176. Ανακτήθηκε στις 8 Μαΐου 2011. 
  36. ↑ Γούδας, Αναστάσιος (1869). «Βίοι παράλληλοι των επί της αναγεννήσεως της Ελλάδος διαπρεψάντων ανδρών». Τόμος Α, Κλήρος. Εθνικό Τυπογραφείο. σελ. 116. Ανακτήθηκε στις 8 Μαΐου 2011. 
  37. ↑ Σπ. Τρικούπη, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τομ. Α΄, σελ. 61-62:
    «Την δε επαύριον (22 μαρτίου) οι Τούρκοι ευρέθησαν όλοι συνειγμένοι εν τη ακροπόλει (των Πατρών)... Εντοσούτω οι πέριξ σημαντικοί Αχαιοί ... έσπευσαν να εισέλθωσι (στην Πάτρα) ... Εισήλθαν την αυτήν ημέραν και ο Π.Πατρών, ο Κερνίτσης, ο Ζαήμης και ο Ρούφος ... Ο δε Π. Πατρών διέταξε και έστησαν επί της πλατείας του αγίου Γεωργίου σταυρόν, όν έτρεχαν και ησπάζοντο οι παρευρεθέντες, ορκιζόμενοι τον υπέρ πίστεως και πατρίδος όρκον.»
  38. ↑ Ζώρας Θ. Γεώργιος, Αι κατά πληροφορίας του Ολλανδικού Προξενείου πρώται επαναστατικαί εκδηλώσεις εν Πάτραις το 1821. Πρακτικά του Α' εν Πάτραις Τοπικού Συνεδρίου Αχαϊκών Σπουδών, περιοδικό Πελοποννησιακά, Παράρτημα 1, 1974 σελ. 194- 215.
    Σελ. 200: Επιστολή Λουδοβίκου Στράνη, προξένου του Βασιλέως της Σουηδίας και Νορβηγίας στην Πάτρα, προς τον Ιππότην, πρεσβευτή αυτού του Βσιλέως στην Κωνσταντινούπολη. 8 Απριλίου 1821 (νέο ημ.): «Ο αρχιεπίσκοπος της επαρχίας ταύτης (εννοεί τον Γερμανό), εκείνος των Καλαβρύτων ως και τρεις προύχοντες, οίτινες είχον αρνηθή να μεταβούν εις την Τρίπολιν, όπου είχον κληθή υπό της κυβερνήσεως, ενεφανίσθησαν και πάλιν προχθές, τώρα δε ευρίσκονται εις την πόλιν και διευθύνουν τα πράγματα.»
    Σελ. 212. Επιστολή του Jean Solair, αναπληρωτή του Ολλανδού προξένου στην Πάτρα προς τον εν Κωνσταντινουπόλει Ολλανδό επιτετραμένο G. Testa, 5 Μαΐου (23 Απρ. π.ημ.). «Την 6η (Απριλίου / 25 Μαρτίου π.ημ.) ο αρχιεπίσκοπος Πατρών, ονόματι σεβασμιώτατος Γερμανός εισήλθεν επίσης εις αυτήν με 4.000 Έλληνας. Ούτος ενήργει ως αρχηγός των επαναστατών και ως κυβερνήτης της πόλεως. Βοηθοί και συνεργάται του ήσαν οι Ανδρέας Ζαΐμης εκ Καλαβρύτων, ο Ανδρέας Λόντος εκ Βοστίτσας, και ο Νικόλαος Λόντος εκ Πατρών. ... Οι επαναστάται εχάραξαν σταυρόν εν τω μέσω της πλατείας του Αγίου Γεωργίου με τας λέξεις “Νίκη ή θάνατος”.»
  39. ↑ Πουκεβίλ, τ. 1, σελ. 42:
    «6 Απριλίου (25/3 Παλαιό Ημερ/γιο). ... Αφίκετο (στην Πάτρα) ήδη είς ιεροδιάκονος του αρχιεπισκόπου Γερμανού, ο δε μητροπολίτης αναμένεται την εσπέραν. ... Όντως ο Γερμανός ... κατήλθεν εκ του Παναχαϊκού επί κεφαλής δέκα χιλιάδων χωρικών ... ο πρωθιεράρχης περιβληθείς την ιερατικήν αυτού στολήν μετέβη εις παρακειμένην εκκλησίαν ... Εκεί γονυπετής ... δίδει την γενική άφεσιν εις τον στρατόν γονυκλινεί προ του μεγαλείου του Λαυάρου ... Ανάπτουσιν ακολούθως πυρά, ορίζουσι τους φρουρούς, και το Τρισάγιον, όπερ οι ιεροί της μονής του Μεγάλου Σπηλαίου θεωροί τονίζουσιν, επαναλαμβανόμενον υπό του πλήθους και φερόμενον δια της ηχούς μέχρι της ακροπόλεως των Πατρών ...»
  40. ↑ Finlay George (1861) History of the Greek revolution, W. Blackwood and Sons, Edinburgh & London, 1861Τόμος 1, p. 186.
  41. ↑ Ιωάννης Φιλήμων, Δοκίμιον ιστορικόν περί της ελληνικής Επαναστάσεως, T.3, Αθήνα 1860. σελ 20, 21:« Ο ιεράρχης Γερμανός, άμα εισελθών εν ταις Πάτραις, ενέπηξε τον Σταυρόν εν τη του αγίου Γεωργίου πλατεία, και μετά πλείστης ευλαβείας οι πάντες αυτόν ησπάζοντο, ορκιζόμενοι οινεί ελευθερίαν ή θάνατον. »
  42. ↑ Αλλαμανή 1975, σελ. 86
  43. ↑ Karl Mendelssohn-Bartholdy (1838-1897), «Ιστορία της Ελλάδος από της εν έτει 1453 Αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Τούρκων μέχρι των καθ' ημάς χρόνων / Καρόλου Μενδελσώνος Βαρθόλδη ; μεταφρασθείσα εκ του Γερμανικού υπό Αγγέλου Βλάχου». 2 Tόμοι, Συντελεστής: Άγγελος Σ. Βλάχος (1838-1920), Εκδότης: Ανδρέας Κορομηλάς, Εν Αθήναις 1873-1876, και Karl Mendelssohn-Bartholdy, Historia tēs Hellados apo tēs en etei 1453 halōseōs tēs Kōnstantinoupoleōs hypo tōn Tourkōn mechri tōn kath' hēmas chronōn, Τόμος 1, Angelos Vlachos, Kōnst/polis, A. Koromēlas, 1873. Τόμος 1ος. Μέρος πρώτον. «Από της Αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Τούρκων μέχρι της εν Ναβαρίνω Ναυμαχίας», εκδότης: Ανδρέας Κορομηλάς, Εν Αθήναις - Εν Κωνσταντινουπόλει 1873, […] «Υπό τις ένθουσιώδεις δε επιφωνήσεις του πλήθους «Ζήτω η ελευθερία ζήτωσαν οι αρχηγοί και εις την Πόλιν να δώση ο Θεός!» εισήλθον εις Πάτρας, κατέλαβον το δυτικόν αυτής μέρος, όπου διέμεναν οι Επτανήσιοι, και την 4 Απριλίου, ημέραν καθ’ ην σήμερον έτι εορτάζεται η επετηρίς της ελληνικής επαναστάσεως (1 = Σημειωτέον ότι αι ημερομηνία του συγγραφέως εισί κατά το νέον ημερολόγιον. Σ. τ. Μ.), έστησεν ο Γερμανός την σημαίαν του σταυρού εν τη πλατεία του Αγίου Γεωργίου, απήγγειλε συγχώρησιν εις πάντας τους εξομολογηθέντας, και διένειμε τον άρτον της ζωής επί βωμού εκ χορτοπλίνθων κατεσκευασμένου και σκιαζομένου υπό δαφνών». […], σελ. 263.
  44. ↑ Σαράντος Καργάκος, Η ελληνική επανάσταση του 1821. τόμος Β', σ. 31.
  45. ↑ Ζώρας Θ. Γεώργιος, Αι κατά πληροφορίας του Ολλανδικού Προξενείου πρώται επαναστατικαί εκδηλώσεις εν Πάτραις το 1821. Πρακτικά του Α' εν Πάτραις Τοπικού Συνεδρίου Αχαϊκών Σπουδών, περιοδικό Πελοποννησιακά, Παράρτημα 1, 1974 σελ.200
  46. ↑ «Δημητρίου Κριεζή, "Επανόρθωσις εσφαλμένων τινων εκ των απομνημονευμάτων περί της Ελληνικής Επαναστάσεως υπό Φωτάκου ...", Εν Αθήναις, 1874, σ. 28». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 27 Οκτωβρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 31 Δεκεμβρίου 2021. 
  47. ↑ Γερμανού Επισκόπου Παλαιών Πατρών, Απομνημονεύματα, σελ. 31, υποσημείωση. Έκδοση Γ.Ι.Παπούλα, Αθήνα, 1900.
    Ο εκδότης των χειρογράφων του Π.Π. Γερμανού αναφέρει την ανωτέρω πληροφορία ως σημείωση γραμμένη στο περιθώριο του χειρογράφου, προσθέτοντας ότι οι επιστολές γράφτηκαν από τον Πετρόμπεη εκ μέρους του έθνους.
  48. ↑ Νικολαϊδης, Σολομών.Χρονολογικός Πίναξ. Περιέχων εν βραχυλογία τα πλέον άξια λόγου και μνήμης συμβάντα του Κόσμου ..., Εκ της εν Αιγίνη Βασιλικής Τυπογραφίας, 1833, σ. 151. Αναφέρεται και στο Γ. Αναπλιώτης, σ. 110.
  49. ↑ Σ. Καργάκος, 2014, Β', σ. 26, Έκδοση Real News, 2014:
    «Ήταν φυσικό λοιπόν, την 25 Μαρτίου ο εορτασμός στην Αγία Λαύρα να πάρει πανηγυρικό χαρακτήρα, αφού άλλωστε η Μονή [...] τελούσε υπό την προστασία της Παναγίας. Σε τέτοιες δοξολογίες συνηθίζεται να κρατούν και να υψώνουν λάβαρα και από εκεί ξεκινά η παρεξήγηση ότι το λάβαρο στην Αγία Λαύρα ύψωσε ο Γερμανός. Αν υπήρχε δεσπότης στον εορτασμό, αυτός πρέπει να ήταν ο τοπικός μητροπολίτης Προκόπιος».
  50. ↑ Μαυρόγιαννης Διονύσιος, Όψεις του πολιτικού, οικονομικού και κοινωνικού βίου στην Αχαΐα και στον Μοριά κατά την έναρξη της επαναστατικής διαδικασίας του 1821. Ανέκδοτη εμπορική αλληλογραφία του Γάλλου προξένου στην Πάτρα Ούγου Πουκεβίλ (1820-1822). Πελοποννησιακά, τ. ΚΘ' (2007-2008), σ. 262-263.
  51. ↑ Ali Fuat Örenç, Balkanlarda ilk dram: unuttuğumuz Mora Türkleri ve eyaletten bağımsızlığa Yunanistan Volume 31 of Tarih, έκδοση Babıali Kültür Yayıncılığı, 2009, ISBN 9944118370, 9789944118378 σ. 33. Επισκόπηση αποσπάσματος (snippet) στο books.google. Ο σ. έχει μετατρέψει λανθασμένα την 6 Νισάν (Απριλίου) σε 21 Μαρτίου, αντί του ορθού 25 Μαρτίου.
  52. ↑ Αλλαμανή 1975, σελ. 84
  53. ↑ Μιτάκης Διονύσης, Τα εναρκτήρια του Εικοσιένα, Αθήνα, 1983, σ.68-70.
  54. ↑ Απ. Δασκαλάκης, Η έναρξης του Αγώνος της ελευθερίας, 1961, σ. 25.
  55. ↑ Εφημερίδα Le Constitutionnel, Γαλλία, τεύχος 157, σελ.4, 6/6/1821
  56. ↑ The Times (Λονδίνου), φύλ. 11269, 11 Ιουν. 1821. Αναφέρεται στο Ζουράρις Γ. Κώστας, Βέβηλα, κίβδηλα σκύβαλα, άλλως η Νατοκεμαλική συμμωρία της "Ιστορίας" για τη ΣΤ' Δημοτικού, εκδ. Αρμός, 2007, σελ. 80, 81:
    "Προσφώνηση του Γερμανού, Επισκόπου Πατρών, προς τους Κληρικούς και τους πιστούς της Πελοποννήσου, που απαγγέλθηκε στο Μοναστήρι του βουνού Βέλικο, στις 8 Μαρτίου 1821 (νέο ημ.): Αγαπητά μου αδέλφια, ο Κύριος που ταλαιπώρησε τους πατέρες μας και τα παιδιά μας, σας αναγγέλλει με το δικό του στόμα τον τερματισμό των ημερών των δακρύων και των δοκιμασιών. Η φωνή Του προαναγγέλλει ότι εσείς θα είστε το στεφάνι της δόξας Του και το διάδημα της βασιλείας Του ... Η ώρα της αναχώρησης των Τούρκων από την Ελλάδα έχει φτάσει, σύμφωνα με τον λόγο του Θεού: Σύρετε έξω τους σκλάβους και τα παιδιά των σκλάβων."
  57. ↑ Monthly Magazine, London, 1 July 1821, p. 577.
  58. ↑ Journal de Savoie, φύλλο της 15 Ιουν. 1821, σελ. 228 «Ο Αρχιεπίσκοπος Πατρών, στην ομιλία του προς τους Έλληνες, στο μοναστήρι του όρους Βελιά, αφού διάβασε στους καταπιεσμένους Έλληνες ένα πλήθος αποσπασμάτων από τους προφήτες, ανακοίνωσε ότι, με το σταυρό μπροστά και με τα όπλα στο χέρι, οι Χριστιανοί θα βάδιζαν για τον Θείο σκοπό τους, γι'αυτό και τους απήλλασε από τη νηστεία της Σαρακοστής»
  59. ↑ Messagiere Tirolese, φύλλο της 17ης Ιουλίου 1821
  60. ↑ Κρεμμυδάς 1996, σελ. 18.
  61. ↑ Κρεμμυδάς 1996, σελίδες 18-20
  62. ↑ Κρεμμυδἀς 1996, σελ. 20.
  63. ↑ Γ. Λουκίδης (2017). "Δύο ομιλίες του Παλαιών Πατρών Γερμανού στην Αγία Λαύρα το Μάρτιο 1821".
  64. ↑ Charles-Louis Lesur, Annuaire historique universel, Paris 1822, σελ.386
  65. ↑ Πουκεβίλ Φρανσουά, Ιστορία ελληνικής επαναστάσεως, έκδοση στην ελληνική, τόμ.1, σελ. 29, 30, 42 Αρχειοθετήθηκε 2015-07-02 στο Wayback Machine.
    "Ο Γερμανός πληροφορηθείς υπό διακόνου τινός της μονής του Μεγάλου Σπηλαίου την φυγήν των Τούρκων, ... αγγέλλει εις τους χριστιανούς την ΝΙΚΗΝ ΤΟΥ ΘΕΟΥ. Τονίζει την δοξολογίαν: (Σύ Κύριε!) και η αγία Λαύρα αντήχησεν εκ των επευφημιών των πιστών..."].
  66. ↑ Δασκαλάκης 1961, σελίδες 25- 26: ««... εάν εξελαμβάνετο ως πραγματική η όλη αφήγησις του Πουκεβίλ, η 25η Μαρτίου συμβιβάζεται απολύτως προς την αλληλουχίαν των εκτιθεμένων επεισοδίων ως ημέρα κηρύξεως της επαναστάσεως εν τη μονή της Λαύρας. [...] Ως θέλομεν εκθέσει κατωτέρω, η εκ της μονής της Λαύρας δίοδος καὶ βραχεία άνευ επεισοδίου τινός διαμονή του Γερμανού καὶ των αρχηγών της Αχαΐας συμπίπτει περίπου ή τουλάχιστον δὲν αφίσταται κατά πολύ της χρονολογίας ταύτης. Ο Πουκεβὶλ είναι περίπου ακριβής εις τας χρονολογίας των πραγματικών γεγονότων της επαναστάσεως, αλλά παν άλλο ή είναι ακριβής εις αυτάς ταύτας τας αφηγήσεις!.»
  67. ↑ Howe Samuel Gridley (1828) An historical sketch of the Greek revolution, New York, 2η έκδ., σελ. 40. : "Αλλά ο Γερμανός, επίσκοπος Πατρών, και αρκετοί από τους πιό σημαντικούς άνδρες καθυστερούσαν ... έως ότου ο πρώτος, φτάνοντας στα Καλάβρυτα, ... αιφνιδιαστικά παρουσίασε τη σημαία του σταυρού και κάλεσε το λαό, στο όνομα του Θεού και της ελευθερίας, να πάρει τα όπλα εναντίον των τυράννων. Αυτό έγινε την 4η Απριλίου; (23 Μαρτίου). Ο λαός ανταποκρίθηκε ... και οι λίγοι Τούρκοι που ευρίσκονταν εκεί αιχμαλωτίστηκαν."
  68. ↑ Anderson Rufus, Observations upon the Peloponnesus and Greek islands, made in 1829, Crocker and Brewster, Boston, USA, 1830. Σελ. 91: "Here [Calabryta] the standard of liberty was first raised by Germanos, bishop of Patras, followed by the destruction of the Turkish houses and the two mosques."
  69. ↑ Λόγος κατά την εθνικήν εορτήν της κε'. Μαρτίου 1846, εκφωνηθείς υπό του προέδρου της Βούλης Ρ. Παλαμίδου. Αθήναι, 1846.
    Σελ. 4: "Ταύτα προπαρεσκεύασαν την αξιομνημόνευτον εκείνην ημέραν της 25 Μαρτίου του 1821, καθ' ήν, ευλογούντος του αοιδίμου αρχιερέως Γερμανού Παλαιών Πατρών, και πρωταγωνιζομένων των εκεί παρευρεθέντων προκρίτων, ανεπετάσθη εις τα ερείπια της αρχαίας Κυναίθης, εν τη ιερά μονή της αγίας Λαύρας, η σημαία της ελευθερίας..."
  70. ↑ Δεσποτόπουλος Αλέξανδρος (1861) Σύντομον πανηγυρικόν λογίδριον εκφωνηθέν ... εν τη Αγία Λαύρα. σελ. 4:
    "Θεωρώ εν τούτοις εμαυτόν ευτυχή ... διότι εν τω μέσω ευρεθείς της κλαγγής και του καπνού αυτών των ιδίων Τουρκοφάγων όπλων, των από του Ιερού λόφου αντηχησάντων και υπό τον κυματισμόν αυτής της παρά του Ιεράρχου Γερμανού υψωθείσης Σημαίας του Σταυρού, εν τη αυτή του 1821 ημέρα, ..."
    Στο ίδιο, σελ. 11: "... ο Αείμνηστος Ιεράρχης Γερμανός, με την αριστεράν κρατών τα πρακτικά της προ μικρού αποτελεσθείσης μυστικής εν Αιγίω συνελεύσεως, και με την δεξιάν χείρα υψόνων την Σημαίαν ταύτην του Σταυρού, αναγεγραμμένην έχουσαν την Κοίμησιν της Θεοτόκου, και υπέρ ταύτην ανηρτημένον το σύνθημα "Ανάστηθι Ελλάς, Ελευθερίαν ή Θάνατον ομνύομεν επί το Ονόματί Σου", ... διά του θείου τούτου κηρύγματός του "Δεύτε λάβετε φώς εκ της ανεσπέρου Λαμπάδος της Αγίας Ελευθερίας, και αναγγείλατε πάσιν τοις έθνεσιν ότι η φωνή μου είναι φωνή Κυρίου κατέναντι των εχθρών της Πίστεως και της Πατρίδος, ..."
  71. ↑ Τζώρτζης Αθανάσιος, Η μαρτυρία ενός αγωνιστή, περί της έναρξης της επανάστασης του 1821 στην Αγία Λαύρα Αίτηση του Αναγνώστη Τομαρόπουλου, από το Διακοπτό Βουρών Αιγίου, προς την Επί των Στρατιωτικών Β. Γραμματείαν της Επικρατείας, 30 Νοεμ. 1843, σελ. 1η: "«…από του 1821, ότε εξερράγη ο υπέρ της ανεξαρτησίας της πατρίδος ιερός ημών αγών εν τη φερωνύμω Αγία Λαύρα, δράξας τα όπλα ετέθην υπό τας διαταγάς και οδηγίας του αρχηγού Ανδρέα Λόντου…» (δημοσιεύεται φωτογραφία του εγγράφου).
  72. ↑ Φωτόπουλος Θ. Αθανάσιος, Βιογραφία του αγωνιστού Αναγνώστη Γιαννόπουλου, Πελοποννησιακά, Παράρτημα 11 (1986), σελ. 330: "Τα περιστατικά ταύτα και η οπισθοχώρησις των αρχόντων, από τη δήθεν μετάβασίν των εις Τρίπολιν, και η ανύψωσις της σημαίας εν τη Αγία Λαύρα έκαμε τους εν Καλαβρύτοις Τούρκους να κυριευθώσιν από πανικόν και φόβον, ...". Ο Φωτόπουλος σημειώνει ότι οι λέξεις "και η ανύψωσις της σημαίας" έχουν γραφεί από το ίδιο χέρι στο περιθώριο του χειρογράφου.
  73. ↑ Διαμαντής Αθ. Κωνσταντίνος, Πρότασις καθιερώσεως εθνικών επετείων και δημοσίων αγώνων κατά το πρότυπον των εορτών της αρχαιότητος κατά το έτος 1835, Αθηνά, Σύγγραμμα περιοδικόν της εν Αθήναις Επιστημονικής Εταιρείας. τομ. 73, 74. (1972, 1973), σελ. 314.
  74. ↑ Ανωνύμου με αρχικά K.A., Απαντήσεις και παρατηρήσεις εις το ανωνύμως εκδοθέν αχρονολόγητον φυλλάδιον επωνομαζόμενον «Ιστορικαί Αλήθειαι ή η Πετιμεζαϊκή οικογένεια. Αρχειοθετήθηκε 2016-03-05 στο Wayback Machine.. Σημείωση: Το περιεχόμενο αυτού του εντύπου είναι η αμφισβήτηση άλλου εντύπου, επίσης του 1850, που φέρεται να υπερβάλει τη συνεισφορά της οικογένειας Πετιμεζά στην Επανάσταση. Ο «K.A.» αντίθετα εξαίρει τον ρόλο της οικογένειας Στριφτόμπολα. Όμως τόσο ο «Κ.A.» όσο και το προηγηθέν έντυπο «Ιστορικαί αλήθειαι» συμφωνούν στο γεγονός της κήρυξης της Επανάστασης στην Αγία Λαύρα και τα Καλάβρυτα από τον Π.Πατρών Γερμανό. Ο «Κ.A.» αναφέρει ρητά ως ημερομηνία της δοξολογίας την 17η Μαρτίου. σελ. 5: «μας λέγεις ότι πρώτοι οι Πετιμεζαίοι μετά του Θεσπεσίου Ιεράρχου Γερμανού Π. Πατρών, Αν. Ζαήμη, Ανδρ. Λόντου και Σωτηρίου Χαραλάμπους εν τη αγία Λαύρα ύψωσαν τον μυστηριώδη Φοίνικα της παλλιγγενεσίας, και πρώτοι αυτοί ύψωσαν την Σημαίαν της Παλιγγενεσίας και επολέμησαν τους εν Καλαβρύτοις Τούρκους … . »
    Σελ. 7: "Στρατιωτικοί δε αρχηγοί … επί της ενάρξεως της επαναστάσεώς μας, εν Αγία Λαύρα και εν Καλαβρύτοις, ήτον πρώτος ο Αναγνώστης Στριφτόμπολας …. Είχε δεκαπέντε περίπου μπουλουξίδες … τον ανδρείον Αναγνώστην Κορδή εκ του τμήματος των Χασίων, Σημαιοφόρον, όστις εβάσταξε την πρώτην Σημαίαν της παλιγγενεσίας, όταν εψάλη ικετήριος δοξολογία εις τον Ύψιστον υπέρ ευοδόσεως της Ελληνικής κατά των Τούρκων επιχειρήσεως την 17 Μαρτίου 1821 εν των Ναώ της υπεραγίας Θεοτόκου, την οποίαν Σημαίαν σήμερον εικονίζουσιν εις τας χείρας του Ιεράρχου Γερμανού Παλαιών Πατρών…»
  75. ↑ Καμπούρογλου Γρ. Δημήτριος, Μελέτη περί του βίου και της δράσεως του Παλαιών Πατρών Γερμανού, Αθήνα, 1916, σελ. 38, 39, υποσημ. 102: "Πλην άλλων εγράφη ότι ιερουργήσας εις την Λαύραν ο Γερμανός, ηυχήθη υπέρ της κατευοδώσεως του Αγώνος, και απήλλαξε τους πολεμιστάς της προς τήρησιν της νηστείας υποχρεώσεως (Γούδα Α' σ. 116 ως ανωτέρω). Ταύτα δεν δύνανται να θεωρηθώσιν απίθανα."
  76. ↑ Γιανναροπούλου Ιωάννα, Επιτάφιος εις Χριστόδουλον Μελετόπουλον, Πελοποννησιακά, τομ. Ζ' (1959-1970), σελ. 405, 406.
    Σελ. 405: "και ο αοίδιμος μητροπολίτης Παλαιών Πατρών Γερμανός κρατών την σημαίαν του Σταυρού εις τας χείρας την 25 Μαρτίου του έτους 1821 εφώνησε εις τα παρακαλούντα αυτόν πνευματικά τέκνα, τα εσθίοντα άρτον οδύνης, "εγείρεσθε μετά το καθήσθαι οι εσθίοντες άρτου οδύνης". Και αμέσως ηγέρθησαν όλα αναλαβόντα μετ' ενθουσιασμού τον υπέρ πίστεως και πατρίδος αγώνα. Τον λόγον τούτον ειπών κατά συνεννόησιν και ο αοίδιμος Ανδρέας Λόντος την αυτήν ημερομηνίαν προς τους συνεπαρχιώτας αυτού, ήγειρεν αυτούς ...".
    Σημ.: Η φράση "εγείρεσθε μετά το καθήσθαι ..." είναι από τους Ψαλμούς, 126.
  77. ↑ Φωτόπουλος Θ. Αθανάσιος, Αυτοβιογραφία Βασιλείου Πετιμεζά, Πρακτικά του Γ' Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, Καλαμάτα, 1985, δημοσιευμένο στο περιοδ. Πελοποννησιακά, Παράρτημα 13, 1987-1988, σελ. 138-156.
    "Μετ' ολίγας ημέρας ήλθεν εις Καλάβρυτα ο αρχιεπίσκοπος Παλαιών Πατρών μετά του κοτζιάμπαση των Πατρών Λόντου και του εξ Αιγίου Ανδρέα Λόντου, ίνα μεταβώσι μετά των προυχόντων των Καλαβρύτων Ζαΐμη, Μουρτογιάννη, Φωτήλα, Χαραλάμπη εις Τρίπολιν [...] Μ' είπον λοιπόν να έβγωμεν εις το Καρνέσι, όπου θα έλθουν και εκείνοι και όλοι ομού να επιστρέψωμεν εις την Αγία Λαύραν. [...] Φθάσαντες εις την Αγίαν Λαύραν οι ως ανωτέρω προύχοντες και ημείς οι τεσσαράκοντα οπλίται την 20 Μαρτίου, εμείναμεν εκεί, ότε την 25ην Μαρτίου του Ευαγγελισμού το πρωΐ ψάλλοντες εις τον Θεόν δοξολογίαν και ορκισθέντες επί του ιερού Ευαγγελίου ή να ελευθερωθώμεν από τους Τούρκους ή να αποθάνωμεν, και υψώσαντες την σημαίαν της Επαναστάσεως ηρχίσαμεν να πυροβολώμεν και να τραγουδούμε τ' άσματα του Ρήγα Φεραίου "Καλύτερα μια ώρα ελεύθερη ζωή παρά 40 χρόνια σκλαβιά και φυλακή"."
  78. ↑ Φωτόπουλος Αθ. "Οι κοτζαμπάσηδες της Πελοποννήσου κατά τη δεύτερη τουρκοκρατία 1715-1821", 1995, σ. 225 (228 του φυλλομετρητή).[1]
  79. ↑ F. Pouqueville, Histoire, 1825, τ. 2, σ. 335
  80. ↑ Σταματόπουλος, Τάκης (1957). Ο Εσωτερικός Αγώνας πριν και κατά την Επανάσταση του 1821. 1. Αθήνα: Κάλβος. σελ. 182.  που παραπέμπει σε έγγραφα δημοσιευμένα στο Πρωτοψάλτης, Ε. Γ. (1938). Αχαϊκά Β': 9-11. 
  81. ↑ Μεγάλη Στρατιωτική και Ναυτική Εγκυκλοπαιδεία (Α - Α). Αθήναι: Έκδοσις Μεγάλης Στρατιωτικής και Ναυτικής Εγκυκλοπαιδείας. σελ. 65. Ανακτήθηκε στις 23 Σεπτεμβρίου 2009. 
  82. ↑ Finlay, George (1861). History of the Greek Revolution. 1. Edinburgh and London. σελ. 179.  "The general opinion in Greece is, that on reaching the monastery of St Laura they proclaimed the Revolution. But this is not correct".
  83. ↑ Τρικούπης, Τρικούπης (1860). Ἱστορία τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως. A. Λονδίνο. σελ. 318. 
  84. ↑ Μούλιας Αθ. Χρήστος, "Άποψη: Μαρτυρία για το λάβαρο της Eπαναστάσεως στην Αγ. Λαύρα", εφημ. Καθημερινή, ηλεκτρ. έκδοση, 18.03.2014
  85. ↑ Σπ. Τρικούπη, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τομ. Α΄, σελ. 66:«Τοιουτοτρόπως η εμπορικωτέρα και πλουσιωτέρα πόλις της Πελοποννήσου, η μία των δύο επαναστατικών εστίων, καθ᾽ ήν πρώτον υψώθη το σύμβολον της ελευθερίας, κατεστράφη εκ πρώτης αφετηρίας παραδοθείσα εις πυρ και εις λεηλασίαν·»
  86. ↑ Δασκαλάκης Β. Απόστολος, Οι τοπικοί οργανισμοί της Επαναστάσεως του 1821 και το Πολίτευμα της Επιδαύρου. Αθήνα, 1966, σελ. 103, υποσημείωση.
    Ο Δασκαλάκης επισημαίνει ότι συχνά ο Φιλήμων στα απομνημονεύματά του δίνει ερμηνείες των γεγονότων ευνοϊκές για την εικόνα των Υψηλάντων, π.χ. σελ. 106, σημ. 1, σελ. 109 σημ. 1 κ.ά.
  87. ↑ Φιλήμων, Ιωάννης (1860). Δοκίμιον Ιστορικὸν περὶ τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως. Γ. Αθήνα. σελ. κβ'. 
  88. ↑ Miller, William (1914). Η Τουρκία καταρρέουσα. Ιστορία της Oθωμανικής αυτοκρατορίας από του έτους 1801 μέχρι του 1913. Αθήνα. σελ. 93. 
  89. ↑ Grigoriadis, Ioannis (2012). Instilling Religion in Greek and Turkish Nationalism: A "Sacred Synthesis". Palgrave Macmillan. σελίδες 32–33. 
  90. ↑ Halikiopoulou, Daphne. Patterns of Secularization: Chuch, State and Nation in Greece and the Republic of Ireland. Ashgate. σελίδες 3, 125, 138. 
  91. ↑ «Τα Καλάβρυτα και η Επανάσταση του 1821». Το Βήμα. 22/03/1998. http://www.tovima.gr/relatedarticles/article/?aid=97390. 
  92. ↑ «Χ. Φωτεινόπουλος, Η ιστορία της "Αναπαράστασης" σε ασπρόμαυρο φόντο». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 17 Μαΐου 2016. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2016. 
  93. ↑ Η Ελλάς του Μουσείου Μπενάκη. Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη. 1997. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 13 Μαρτίου 2013. Ανακτήθηκε στις 9 Μαρτίου 2013. 
  94. ↑ Κατερίνα Σπετσιέρη-Beschi, Εκατό χρόνια από το θάνατο του Θ.Π. Βρυζάκη.
  95. ↑ Θ. Βρυζάκη, Ο όρκος στον Ναό της Αγίας Λαύρας, ελαιογραφία, 1851. Μουσείο Μπενάκη.
  96. ↑ Ανωνύμου με αρχικά Α.Κ., Απαντήσεις και παρατηρήσεις εις το ανωνύμως εκδοθέν αχρονολόγητον φυλλάδιον επωνομαζόμενον «Ιστορικαί Αλήθειαι ή η Πετιμεζαϊκή οικογένεια». Ναύπλιο, 1850, σελ. 7. Αρχειοθετήθηκε 2016-03-05 στο Wayback Machine.: "Στρατιωτικοί δε αρχηγοί (...) επί της ενάρξεως της επαναστάσεώς μας, εν Αγία Λαύρα και εν Καλαβρύτοις, ήτον πρώτος ο Αναγνώστης Στριφόμπολας (...) Είχε δεκαπέντε περιπου μπουλουξίδες (καπετανέους) ... τον ανδρείον Αναγνώστην Κορδή εκ του τμήματος Χασίων, Σημαιοφόρον, όστις εβάσταξε την πρώτην Σημαίαν της παλιγγενεσίας, όταν εψάλη ικετήριος δοξολογία εις τον Ύψιστον ... την 17 Μαρτίου 1821 εν τω ναώ της υπεραγίας Θεοτόκου, την οποίαν Σημαίαν σήμερον εικονίζουσιν εις τας χείρας του Ιεράρχου Γερμανού Παλαιών Πατρών, συ δε αποδίδεις ψευδώς εις τους Πετιμεζέους."
  97. ↑ Μετάλλιο του Παλαιών Πατρών Γερμανού, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Μόνιμη έκθεση. Αρχειοθετήθηκε 2013-09-27 στο Wayback Machine.. Ιστότοπος του Υπ. Πολιτισμού και Τουρισμού.
  98. ↑ Meletopoulos J., Twelve Greek medals, Αθήνα, 1971. Περιέχει κείμενα των "Γραφικαί Τέχναι Ασπιώτη-ΕΛΚΑ Α.Ε." και Α. Τάσσου.
  99. ↑ Grigoriadis, Ioannis (2012). Instilling Religion in Greek and Turkish Nationalism: A "Sacred Synthesis". Palgrave Macmillan. σελ. 33. 
  100. ↑ Γ.Κ. Καφεντζή (1974). Ιστορία των Νεωτέρων Χρόνων] για την ΣΤ' Δημοτικού. Αθήνα: Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων. σελ. 46. 
  101. ↑ Συνέντευξη του Β. Κρεμμυδά, ΤΑ ΝΕΑ.gr, 14/12/2012. Ανάκτηση 24-7-2016.
  102. ↑ Κωνσταντίνα Παπακώστα, 2009, σ. 67
  103. ↑ Χρήστος Κάτσικας. «Η επανάσταση του '21 στα σχολικά βιβλία ιστορίας Ελλάδας και Τουρκίας "η εικόνα.. του "άλλου""». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 28 Ιουνίου 2013. Ανακτήθηκε στις 11 Μαΐου 2011. 
  104. ↑ Κωνσταντίνα Παπακώστα (2009). «Ο Λόγος της σχολικής ιστορίας για τους γειτονικούς λαούς: Η περίπτωση των Αλβανών στα εγχειρίδια της υποχρεωτικής εκπαίδευσης κατά τη μεταπολίτευση στην Ελλάδα» (PDF). Μεταπτυχιακή Εργασία - Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών στις Επιστήμες της Αγωγής - Εκπαίδευση και Κοινωνικός Αποκλεισμός. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. σελ. 57. Ανακτήθηκε στις 11 Μαΐου 2011.  Παραπέμπει στο Χρ. Κάτσικας (2013)
  105. ↑ «Ο θρύλος της Αγίας Λαύρας και η ιστορική αλήθεια». Εφημερίδα Ριζοσπάστης. 2009-03-28. http://www1.rizospastis.gr/story.do?id=5016397&publDate=2009-03-28%2000:00:00.0. Ανακτήθηκε στις 2011-05-11. [νεκρός σύνδεσμος]
  106. ↑ Meselidis Stylianos, Teachers, History Wars and Teaching History Grade 6 in Greece, στο βιβλίο Joseph Zajda, Globalisation, Ideology and Education Policy Reforms, Springer, 2010, σελ. 39-48
  107. ↑ Ιωάννης Κολιόπουλος· Κωνσταντίνος Σβολόπουλος· Ευάνθης Χατζηβασιλείου· Θεόδωρος Νημάς· Χάρις Σχολινάκη-Χελιώτη (2010). Ιστορία του νεότερου και του σύγχρονου κόσμου - Γ τάξη Γενικού Λυκείου - Δ Τάξη Εσπερινού Λυκείου, Γενικής Παιδείας. Αθήνα: Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων. σελίδες 23. ISBN 978-960-06-2150-1. 
  108. ↑ Ευαγγελία Λούβη, Δημήτριος Χρ. Ξιφαράς (2010). Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία. Αθήνα: Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων. σελίδες 30. ISBN 960-06-2013-X. 
  109. ↑ Διονύσιος Ακτύπης· Αριστείδης Βελαλίδης· Μαρία Καϊλα· Θεόδωρος Κατσουλάκος· Γιάννης Παπαγρηγορίου· Κώστας Χωρεάνθης (1996). Βιβλίο Ιστορίας ΣΤ' Δημοτικού "Στα Νεότερα Χρόνια" (Η έκδοση). Αθήνα: Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων. σελ. 126. ISBN 960-06-0161-5. 
  110. ↑ Διονύσιος Ακτύπης· Αριστείδης Βελαλίδης· Μαρία Καϊλα· Θεόδωρος Κατσουλάκος· Γιάννης Παπαγρηγορίου· Κώστας Χωρεάνθης (2007). Στα Νεότερα Χρονικά - Αναθεώρηση 1997. Αθήνα: Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων. σελ. 98. ISBN 960-06-0161-5. 
  111. ↑ Καραμπελιάς Γεώργιος, Συνωστισμένες στο Ζάλογγο, Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα, 2011, σελ. 159, 160.
  112. ↑ Δαπέργολας Ν. Οι «μύθοι» του ’21 και οι ψευδο-επιστημονικές «τεχνικές» της αποδόμησης.: «Η αντιμετώπιση του εν λόγω συμβάντος (ευλογία όπλων από τον Γερμανό) από την παρέα των αποδομητών είναι πραγματικά ενδεικτικότατη του ψευδο-επιστημονικού, ύπουλου και ουσιαστικά χυδαίου τρόπου με τον οποίο κινούνται και παραχαράσσουν την Ιστορία.»
  113. ↑ Μούλιας Αθ. Χρήστος, "Άποψη: Μαρτυρία για το λάβαρο της Eπαναστάσεως στην Αγ. Λαύρα", εφημ. Καθημερινή, ηλεκτρ. έκδοση, 18.03.2014
  114. ↑ «Χρήστος Κάτσικας, Η ιδεολογική χρήση των μύθων του 1821, Εφημ. τ. Συντακτών, ηλεκτρο. έκδοση, 24.03.2016». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 12 Φεβρουαρίου 2018. Ανακτήθηκε στις 14 Ιουλίου 2017. 
  115. ↑ «Ο θρύλος της Αγίας Λαύρας και η ιστορική αλήθεια». Ριζοσπάστης. 25-03-2009. http://www.rizospastis.gr/story.do?id=5011144. Ανακτήθηκε στις 09-05-2016. 
  116. ↑ «Νεοελληνικός ανορθολογισμός». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 12 Μαΐου 2013. Ανακτήθηκε στις 9 Μαρτίου 2013. 
  117. ↑ Meselidis Stylianos, Teachers, History Wars and Teaching History Grade 6 in Greece, στο Joseph Zajda, Globalisation, Ideology and Education Policy Reforms, Springer, 2010, σελ. 42-48. Μερική προβολή στο books.google.gr

Πηγές Επεξεργασία

Βιβλιογραφία Επεξεργασία

  • Κουλούρη Χριστίνα, Μύθοι και σύμβολα μιας εθνικής επετείου, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Κομοτηνή, 1995.
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Θρύλος_της_Αγίας_Λαύρας&oldid=10413293"