Κυλινδρικός σφραγιδόλιθος

Οι κυλινδρικοί σφραγιδόλιθοι είναι σφραγιδόλιθοι σε γεωμετρικό σχήμα κυλίνδρου. Πρωτοεμφανίστηκαν την εποχή Ουρούκ μεταξύ 32ου και 31ου αιώνα π.Χ. στο Σουμέρ. Θεωρείται ανακάλυψη των Σουμερίων. Οι κυλινδρικοί σφραγιδόλιθοι κατατάσσονται στα έργα γλυπτικής και μελετούνται από την επιστήμη της σφραγιδογραφίας. Η εμφάνισή τους σήμανε το προσωρινό τέλος των σφραγιδόλιθων κάθετης αποτύπωσης, των οποίων η χρήση εκτοπίστηκε σχεδόν ολοκληρωτικά για περίπου 23 αιώνες.

Κυλινδρικός σφραγιδόλιθος των Σουμερίων με αντίστοιχο αποτύπωμα.

Εικονογραφία και χρονολόγηση

Εγγύς Ανατολή

Κυλινδρικός σφραγιδόλιθος και αποτύπωμα. Κύπρος, κυπρομινωική γραφή

Το μέγεθος των κυλινδρικών σφραγιδόλιθων συνήθως κυμαίνεται από ένα έως και οκτώ εκατοστά, ενώ σπανίως συναντούμε και μικρότερου μεγέθους, άνω των 0,15 εκατοστών. Έχουν διάμετρο από ένα έως δύο εκατοστά και φέρουν σχήμα κυλίνδρου, διάτρητου. Ήταν περασμένος σε νήμα ή αλυσίδα και ο κάτοχός του το φορούσε επάνω του ως κόσμημα. Κατασκευάζονται από απλή πέτρα, ή κάποιο πολύτιμο λίθο, και κυρίως από όνυχα, λάπις λάζουλι, αχάτη, ή φριτ. Η εικονογράφιση ήταν ιδιαίτερο χαρακτηριστικό που συνδεόταν με τον κάτοχό τους, και κυρίως έγγλυφη, έτσι ώστε το αποτύπωμα να δημιουργεί επαναλαμβανόμενη ανάγλυφη εικόνα ή κείμενο επάνω σε μαλακό πηλό. Χρησιμοποιούνταν στο εμπόριο για την επισφράγιση του στομίου των πίθων, καθώς και την επισφράγιση εγγράφων.

Αρχικά, η κατοχή κυλινδρικών σφραγιδόλιθων ήταν προνόμιο κυρίως των φορέων κρατικών αξιωμάτων, αργότερα όμως ήταν σύνηθες αγαθό των πολιτών της Μεσοποταμίας. Μέχρι σήμερα έχουν αποδειχθεί διάφορες ταυτότητες κατόχων κυλινδρικών σφραγιδόλιθων, ενώ μάλιστα, οι λεγόμενοι «δυναστιακοί» έχουν διαιωνισθεί περνώντας από γενεά σε γενεά.

Σουμεριακός κυλινδρικός σφραγιδόλιθος και αντίστοιχο αποτύπωμα

Οι κυλινδρικοί σφραγιδόλιθοι ήταν φιλοτεχνημένοι με αναπαραστάσεις διακοσμητικές (ornament), εικόνες από το κυνήγι, την αγροτική ζωή, ή άλλες σκηνές θρησκευτικού και μυθολογικού περιεχομένου. Στο πρώτο ήμισυ της 3ης χιλιετίας π.Χ. παρουσιάζεται ήδη ένας πλούσιος καλλιτεχνικός κόσμος με παραστάσεις από το ζωικό βασίλειο. Στην πρώιμη δυναστική εποχή (περ. 2700 - 2350 π.Χ.) παρατηρούμε μια μεταβολή προς την αφηρημένη τέχνη. Στην Ακκαδική εποχή (2350 - 2150 π.Χ.) έχουμε λεπτομερείς και ρεαλιστικές παραστάσεις που εικονίζουν ζώα, ανθρώπους, ακόμα και σκηνές με θεότητες και λάτρεις. Σημαντικές αλλαγές παρατηρούμε επίσης στην ύστερη Κασσιτική εποχή (2000 π.Χ.), όπου παριστάνονται σύμβολα και αφηρημένη τέχνη. Η διακόσμηση των κυλινδρικών σφραγιδόλιθων άκμασε δε την εποχή των Ασσυρίων (2000 - 1500 π.Χ.), όπου συναντούμε ζώα και μυθικά όντα. Την εποχή των Συρίων και Βαβυλωνίων παρουσιάζονται και πάλι σύμβολα και αφηρημένη τέχνη, ενώ την εποχή των Αχαιμενιδών (800 - 600 π.Χ.) η τέχνη ακμάζει και πάλι, ενώ οι σφραγιδόλιθοι χρησιμοποιούνται κυρίως από κρατικούς υπαλλήλους και υπηρεσίες της αυτοκρατορίας. Στην Παρθία συναντούμε τους κυλινδρικούς σφραγιδόλιθους για τελευταία φορά.

Αρχαία Αίγυπτος

Στην αρχαία Αίγυπτο συναντάμε κυλινδρικούς σφραγιδόλιθους για πρώτη φορά αμέσως μετά την πρώτη Δυναστεία, και συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται για μια χιλιετία μέχρι τις αρχές του μέσου βασιλείου (περ. 2100 π.Χ.) για να ακολουθήσει η χρήση των σκαραβαίων. Αρχικά οι αιγυπτιακοί κυλινδρικοί σφραγιδόλιθοι ανέφεραν το όνομα της κρατικής υπηρεσίας, του δημόσιου υπάλληλου και των βασιλιάδων. Αργότερα η κατασκευή κυλινδρικών σφραγιδόλιθων περιέπεσε στο βασιλικό μονοπώλιο, και παύουν να αναφέρουν τα ονόματα των δημοσίων υπαλλήλων, αλλά αναφέρουν την κρατική υπηρεσία, το αξίωμα ή το όνομα του βασιλιά.

Πηγές

• Erika Bleibtreu, Stephania Constantinescu: Rollsiegel aus dem Vorderen Orient. Zur Steinschneidekunst zwischen etwa 3200 und 400 vor Christus nach Beständen in Wien und Graz. Sonderausstellung der Ägyptisch-Orientalischen Sammlung im Münzkabinett des Kunsthistorischen Museums in Wien. Verlag für Vorderasiatische Archäologie, Wien 1981.
• Evelyn Klengel-Brandt: Mit Sieben Siegeln versehen. Das Siegel in Wirtschaft und Kultur des Alten Orients, Philipp von Zabern, Mainz 1997, ISBN 3-8053-2032-9, (Ausstellungskatalog)
• Dietz-Otto Edzard u. a.: Reallexikon der Assyriologie und vorderasiatischen Archäologie. Band 3. de Gruyter, Berlin 1999, ISBN 3-11-003705-X.
• Dietz Otto Edzard: Geschichte Mesopotamiens. Von den Sumerern bis zu Alexander dem Großen. Beck, München 2004, ISBN 3-406-51664-5, (Beck's historische Bibliothek).
• Gebhard J. Selz: Sumerer und Akkader. Geschichte, Gesellschaft, Kultur. Beck, München 2005, ISBN 3-406-50874-X, (Beck'sche Reihe 2374 C. H. Beck Wissen).