Βικιπαίδεια

Λειπόγραμμα

τεχνική δημιουργικής γραφής

Το λειπόγραμμα αποτελεί γραπτό από το οποίο λείπουν ένα ή περισσότερα γράμματα του αλφαβήτου. Πρόκειται για είδος λογοτεχνικού παιγνίου και τεχνική δημιουργικής γραφής, όπου δεν γίνεται χρήση κάποιου συχνά χρησιμοποιούμενου γράμματος, συνήθως φωνήεντος όπως το έψιλον (ε) και χρησιμοποιούνται λέξεις από τις οποίες απουσιάζει το γράμμα αυτό.[1] Η πρακτική ξεκίνησε από τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς με το πιο συνήθες γράμμα πως αποφυγή στα λειπογράμματα να είναι το σίγμα (σ).[2]

Αποτελεί σχετικά εύκολη διαδικασία όταν γίνεται αποφυγή γραμμάτων που δεν χρησιμοποιούνται πολύ συχνά όπως ζήτα (ζ), ή ψι (ψ), άλλα η γραφή με γραμματικά και συντακτικά ορθό τρόπο γίνεται πολύ δυσκολότερη όταν πρόκειται για κοινά γράμματα όπως τα άλφα (α), ιώτα (ι), και σίγμα, τα οποία βρίσκονται στις περισσότερες συνήθεις λέξεις.

Ετυμολογία Επεξεργασία

Η λέξη αποτελεί σύνθετο του λείπει και γράμμα, και συναντάται με την μορφή αυτή στα αρχαία ελληνικά γραπτά.[3][4] Στις λατινογενείς ξένες γλώσσες αποδίδεται ως lipograma παραλείποντας το e και με ένα m. Στην σύγχρονη ελληνική γλώσσα συναντάται τόσο με την πρωτότυπη μορφή (ως λειπόγραμμα, και παράγωγα όπως λειπογραμματικό κτλ)[5][6] όσο και με την μορφή του αντιδανείου από τις ξένες γλώσσες (ως λιπόγραμμα).[7][8]Το αντίθετο της λέξης είναι το ταυτόγραμμα όπου επιδιώκεται σε κάθε λέξη να υπάρχει ένα συγκεκριμένο γράμμα,[3] καθώς και το παντόγραμμα όπου επιδιώκεται να μετέχουν όλα τα γράμματα του αλφάβητου.[3]

Ιστορία Επεξεργασία

Αρχαιότητα Επεξεργασία

Ο παλαιότερος γνωστός συγγραφέας που εφάρμοσε την πρακτική αυτή ήταν ο λυρικός ποιητής Λάσος ο Ερμιονεύς, ο οποίος έζησε στα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ., ο οποίος δεν έκανε χρήση του γράμματος σίγμα σε δύο από τα ποιήματα του, τους Κενταύρους και έναν ύμνο προς τη Δήμητρα (διασώζεται τμήμα του).[9] Κατά τον Ρωμαίο ιστορικό του 1ου αιώνα μ.Χ., Κόιντο Κούρτιο Ρούφο, η περίπτωση του Λάσου αποτελούσε το πιο αρχαίο λογοτεχνικό τέχνασμα της δυτικής λογοτεχνίας.[9]

Άλλοι γνωστοί συγγραφείς της αρχαιότητας οι οποίοι εφάρμοσαν την τεχνική, ήταν ο Νέστωρ ο Λαρανδεύς (2ος/3ος αιώνας μ.Χ.) ο οποίος έγραψε ολόκληρη την Ιλιάδα ως λειπογραμματική, παραλείποντας για κάθε ραψωδία το γράμμα αρίθμησης της ραψωδίας (Α´, Β´, κτλ.) από το κείμενο της εκάστοτε ραψωδίας και χρησιμοποιώντας εναλλακτικές λέξεις.[2][10] Ακολούθησε ο Τριφιόδωρος (4ος/5ος αιώνας) ο οποίος έγραψε ακολούθησε ακριβώς την ίδια τακτική με τον Νέστορα, την οποία εφάρμοσε στην Οδύσσεια.[11]

Το αρχαιότερο λειπόγραμμα το κείμενο του οποίου διασώζεται ακόμη στο σύνολο του είναι το «Σύμβολο της Πίστεως» της Νικαίας (το γνωστό «Πιστεύω»), που ολοκληρώθηκε το 381 και επιβεβαιώθηκε το 451: Είναι λειπόγραμμα ως προς το γράμμα ψ, κάτι που κατά την παράδοση συμβολίζει την απουσία ψεύδους από το κείμενο.[12] Στον δυτικό κόσμο, το παλαιότερο λειπόγραμμα είναι το De aetatibus mundi et hominis (Περί της ηλικίας του κόσμου και του ανθρώπου) του 5ου με 6ου αιώνα μ.Χ., γραμμένο από τον Φάβιο Πλανκιάδη Φουλγέντιο, όπου στο κείμενο ακολουθείται η ίδια σύμβαση με τους Νέστορα και Τριφιόδωρο.[3]

Μεσαίωνας και Νεότερη εποχή Επεξεργασία

Κατά τον 11ο αιώνα ο Γάλλος ποιητής Πιέρ ντε Ριγκά μετέφρασε την Βίβλο στα γαλλικά, με κάθε ενότητα του κειμένου να ακολουθείται από λειπογραμματική σύνοψη στην οποία απουσίαζαν τα γράμματα διαδοχικά, από την πρώτη το Α, την δεύτερη το Β, κτλ.[13]

Υπάρχει μια γερμανική και ιταλική λογοτεχνική παράδοση λειπογραμμάτων η οποία ξεκίνησε από τον 17ο αιώνα και αποφεύγεται η χρήση του λατινικού γράμματος R. Ιδιαίτερα στα γερμανικά η λέξη δεν εμφανίζεται συχνά, αλλά έχει σημαντικό συντακτικό ρόλο καθώς υποδηλώνει αρσενικό υποκείμενο (π.χ.. er, der, dieser, jener, welcher).[14] Σε ότι αφορά τα ιταλικά, πιθανώς υπήρξε αντιπάθεια εν γένει ως προς την χρήση του γράμματος κάτι που οδήγησε στην δημιουργία λειπογραμμάτων.[15]

Μια από τις δυσκολότερες μορφές λειπογραμμάτων είναι η καθολική αποφυγή χρήσης ενός ή περισσοτέρων φωνηέντων, πρακτική η οποία εμφανίστηκε στην Ισπανία από τον Πορτογάλο συγγραφέα Αλόνσο ντε Αλκαλά υ Χερρέρα τον 17ο αιώνα. Μετά την Ισπανία η μέθοδος αυτή εμφανίστηκε και σε Γαλλία[16] και Αγγλία.[15]

Σύγχρονη εποχή Επεξεργασία

 
Λειπογραμματική αναγραφή της ονομασίας Georges Pereck (Ζωρζ Περέκ) σε πλατεία στο Παρίσι, σε αρμονία με τις λειπογραμματικές μεθόδους που ακολουθούσε ο συγγραφέας

Το πιο διάσημο και εντυπωσιακό παράδειγμα λειπογράμματος της σύγχρονης εποχής αποτελεί το μυθιστόρημα στην αγγλική γλώσσα του Έρνεστ Βίνσεντ Ράιτ με τίτλο Γκάτσμπυ (Gadsby, 1939, διαφορετικό από το Ο υπέροχος Γκάτσμπυ), το οποίο στο σύνολο του διαθέτει 50.000 λέξεις και σε καμία από αυτές δεν περιέχεται το γράμμα E.[17] Η περίπτωση αυτή ήταν αρκετά δύσκολη καθώς πολύ κοινές λέξεις έπρεπε να παραληφθούν (he = αυτός, she= αυτή, καταλήξεις σε -es και -ed), ακόμα και συντομογραφίες όπως Mr. (καθώς αποτελεί συντμηση του Mister) ή Rob (Robert). Ωστόσο η εξιστόρηση γίνεται χωρίς πρόβλημα και το βιβλίο επαινέθηκε από τους κριτικούς για τις λογοτεχνικές του αρετές.[18][19]Ο Ράιτ ανέφερε πως εμπνεύστηκε να χρησιμοποιήσει την πρακτική αυτή διαβάζοντας το λειπογράμματο ποιήμα ενός άλλου συγγραφέα.[20]

Άλλα παραδείγματα αποτελούν τα 5 μυθιστορήματα μεταξύ 1926 και 1927 του Ισπανού θεατρικού συγγραφέα, Ενρίκε Χαρντιέλ Πονθέλα, όπου στο κάθε ένα λείπει ένα φωνήεν.[21][22]

Ο Γάλλος συγγραφέας Ζωρζ Περέκ εμπνεόμενος από το Γκάτσμπυ έγραψε το La Disparition (η εξαφάνιση, 1969) χωρίς να χρησιμοποιήσει το E,[23] και το ίδιο έγινε και στην αγγλική μετάφραση του βιβλίου (ως A Void) από τον Γκίλμπερτ Ανταίρ,[17] ενώ στην ισπανική μετάφραση παραλήφθηκε το γράμμα A. Ο Περέκ συνέχισε γράφοντας το Les revenentes (τα έσοδα, 1972), με ακριβώς τον ανάποδο τρόπο, χρησιμοποιώντας το φωνήεν E και παραλείποντας όλα τα άλλα φωνήεντα. Ο συγγραφέας ήταν μέλος της γαλλικής ομάδας συγγραφέων Ουλίπο, οι οποίοι προσανατολίζονταν προς την χρήση διαφόρων μεθόδων συγγραφής με περιορισμούς.

Τύποι λειπογραμμάτων Επεξεργασία

Μια εκδοχή του λειπογράμματος είναι το πανγραμματικό λειπόγραμμα, στο οποίο γίνεται χρήση όλων των γραμμάτων του αλφαβήτου εκτός από ένα.[3] Άλλα εκδοχή αποτελεί το μονοφωνηεντικό λειπόγραμμα στο οποίο απουσιάζουν όλα τα φωνήεντα εκτός από ένα.[3]Περισσότερο απομακρισμένη εκδοχή είναι η ακροστιχίδα (συμπεριλαμβάνεται μόνο το πρώτο γράμμα κάθε λέξης).[3]

Παρότι τα λειπογράμματα αφορούν κυρίως τα λογοτεχνικά έργα, υπάρχουν επίσης και χρωματικά λειπογράμματα, τα οποία είναι μουσικές σημειογραφίες στις οποίες αποφεύγεται η χρήση κάποιας νότας επί της χρωματικής κλίμακας.[24]

Παραπομπές Επεξεργασία

  1. ↑ "Oulipo: A Primer of Potential Literature", p.97-98 University of Nebraska Press. (ISBN 978-0803281318)
  2. ↑ 2,0 2,1 Motte Jr, Warren F (1986). "Oulipo: A Primer of Potential Literature", p.100–101 University of Nebraska Press. (ISBN 978-0803281318)
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 Greene, Roland· Cushman, Stephen (2012). The Princeton Encyclopedia of Poetry and Poetics. Princeton University Press. σελ. 809. ISBN 0691154910. 
  4. ↑ (στα αγγλικά) Septimius Nestor, Lucius - Oxford Reference. doi:10.1093/oi/authority.20110803100455332. http://www.oxfordreference.com/view/10.1093/oi/authority.20110803100455332. 
  5. ↑ «Λιπογράμματα λοιπόν!». Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία. 8 Δεκεμβρίου 2010. Ανακτήθηκε στις 6 Σεπτεμβρίου 2017. 
  6. ↑ Στάσεις και απόψεις εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης για τη δημιουργική γραφή σε συνάρτηση με τις επιμορφωτικές τους εμπειρίες/ανάγκες, (διπλωματική εργασία), ΑΠΘ, Θεοδώρα Τζιαμπάζη, σελ. 17
  7. ↑ Οδηγός για τον εκπαιδευτικό «Εργαλεία Διδακτικών Προσεγγίσεων»[νεκρός σύνδεσμος], ΥΠΠΟ, σελ 131, 133
  8. ↑ «ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΑΧΑΪΑΣ – ΚΕΣΥΠ ΠΑΤΡΑΣ - ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ «Δια ζώσης πένας…»». blogs.sch.gr. Ανακτήθηκε στις 6 Σεπτεμβρίου 2017. 
  9. ↑ 9,0 9,1 "Oulipo: A Primer of Potential Literature", σελ. 100, University of Nebraska Press. (ISBN 978-0-803-28131-8)
  10. ↑ "Oulipo: A Primer of Potential Literature", σελ. 101. University of Nebraska Press. (ISBN 978-0803281318)
  11. ↑ Swain, S.; Harrison, S.; Elsner, J. (2007), Severan Culture, Cambridge, σελ. 5, ISBN 978-0-521-85982-0 .
  12. ↑ Βλ. π.χ. Ἱεροδιακόνου Βασιλείου Σπηλιοπούλου: «Κρίσεις καί Σχόλια στό περιεχόμενο τοῦ βιβλίου: Ἀσκητική τῆς Ἁγάπης Γαβριηλίας μοναχῆς»
  13. ↑ Jacques Bens, Claude Berge, and Paul Braffort, History of the Lipogram, page 101, 102.
  14. ↑ "Oulipo: A Primer of Potential Literature", p.102 University of Nebraska Press. (ISBN 978-0-803-28131-8)
  15. ↑ 15,0 15,1 "Oulipo: A Primer of Potential Literature", p.103 University of Nebraska Press. (ISBN 978-0-803-28131-8)
  16. ↑ Curieux voyage autour du monde(1853), χωρίς A.
  17. ↑ 17,0 17,1 Andrews, Dale (26 Φεβρουαρίου 2013). «Constrained Writing». Washington: SleuthSayers. 
  18. ↑ Burton, Walt (25 March 1937), Fifty Thousand Words Minus, http://www.newspaperarchive.com/LandingPage.aspx?type=glpnews&search=%22wright%2066%20sat%20down%22&img=\\na0014\1347132\8899981_clean.html 
  19. ↑ Bellamy, Francis Rufus (March 1936), «Glancing Through», Fiction Parade and Golden Book Magazine 2 (5): 62, https://books.google.com/books?id=hVNZAAAAIAAJ&q=gadsby 
  20. ↑ Park, Ed (August 6, 2002), «Egadsby! Ernest Vincent Wright's Machine Dreams», The Village Voice, http://www.villagevoice.com/arts/0232,171103,37208,12.html [νεκρός σύνδεσμος]
  21. ↑ «Αρχειοθετημένο αντίγραφο». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 6 Σεπτεμβρίου 2017. 
  22. ↑ Jardiel, Enrique (1948), Para Leer Mientras Sube el Ascensor 
  23. ↑ Sorensen, Roy (October 1999), «Blanks: Signs of Omission», American Philosophical Quarterly 
  24. ↑ Slonimsky, Nicolas (Winter 1968–1969), «Alexander Tcherepnin Septuagenarian», Tempo 
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Λειπόγραμμα&oldid=9225182"