Στρατόπεδο συγκέντρωσης Ραμπ

Συντεταγμένες: 44°46′48.00″N 14°43′08.40″E / 44.7800000°N 14.7190000°E / 44.7800000; 14.7190000

Το στρατόπεδο συγκέντρωσης Ραμπ (Σλοβενικά: Koncentracijsko taborišče Rab, Κροατικά: Koncentracijski logor Rab, Ιταλικά: Campo di concentramento per internati civili di Guerra – Arbe) ήταν ένα από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης που δημιουργήθηκαν κατά την διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και συγκεκριμένα τον Ιούλιο το 1942 στον νησί Ραμπ (σήμερα στην Κροατία).

Στρατόπεδο συγκέντρωσης Ραμπ
Χάρτης
Είδοςστρατόπεδο συγκέντρωσης[1]
Γεωγραφικές συντεταγμένες44°46′57″N 14°45′9″E
ΧώραΚροατία
Έναρξη κατασκευήςΙουλίου 1942
Κατεδάφιση1943
Commons page Πολυμέσα
Παιδιά τρόφιμοι στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Ραμπ.

Το ιταλικό στρατόπεδο συγκέντρωσης εξυπηρετούσε τον ίδιο σκοπό με τα αντίστοιχα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης που χρησιμοποιήθηκαν από την ναζιστική Γερμανία για να εφαρμόσουν την τελική λύση. Το σχέδιο του αρχηγού της μυστικής στρατιωτικής υπηρεσίας του Ιταλικού Στρατού Μάριο Ροάττα (Mario Roatta) ήταν με την κατασκευή του στρατοπέδου να επιτύχει την εθνική κάθαρση των Σλοβένων κατοίκων της κατεχόμενης από την φασιστική Ιταλία επαρχίας της Λιουμπλιάνας, καθώς και των Κροατών κατοίκων της ορεινής περιοχής του Γκόρσκι Κοτάρ (Gorski kotar) και να εκπληρώσει, αυτό που είχε εκφωνήσει σε μια ρατσιστική ομιλία του ο Μπενίτο Μουσολίνι την δεκαετία του 1920, και που αντικατόπτριζε τα μελλοντικά εγκλήματα πολέμου της φασιστικής Ιταλίας εις βάρος των λαών της διαιρεμένης από τις δυνάμεις κατοχής Γιουγκοσλαβία:

"Όταν έχουμε να κάνουμε με τα σλαβικά φύλα, που είναι υποδεέστερα και βαρβαρικά, δεν πρέπει να συνεχίζουμε με την πολιτική του καρότου, αλλά την πολιτική του ραβδιού...Δεν πρέπει να φοβόμαστε μήπως έχουμε νέα θύματα...Τα ιταλικά σύνορα πρέπει να φτάνουν μέχρι τη στενωπό του Μπρένερ (Passo del Brennero) στις Αυστριακές Άλπεις, τα οροπέδια του Σνέζνικ [ή Νεβόσο όπως αναφέρονται στα ιταλικά της νότιας Σλοβενίας] και τις Δειναρικές Άλπεις [κατά μήκος της Αδριατικής θάλασσας]...Μπορώ εύκολα να πω ότι μπορούμε εύκολα να θυσιάσουμε 500.000 βαρβάρους Σλάβους για 50.000 Ιταλούς..."[2][3][4]

— Ομιλία του Μπενίτο Μουσολίνι που εκφωνήθηκε στη Πούλα της Κροατίας στις 22 Φεβρουαρίου 1922.

Σύμφωνα με τον πολιτικό επιστήμονα και τον ιστορικό Τζέιμς Γουόλστον (James Walston), η ετήσια θνησιμότητα στα ιταλικά στρατόπεδα ήταν τουλάχιστον στο 18 %, ενώ "δεκάδες χιλιάδες έγκλειστοι πέθαναν από τις ασθένειες και τον υποσιτισμό".[5] Ο αριθμός των νεκρών στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Ραμπ υπολογίζεται γύρω στους 1.400 κρατούμενους, ενώ άλλοι 800 θανατώθηκαν αργότερα, όταν μεταφέρθηκαν σε άλλα στρατόπεδα, όπως στο Γκόναρς (Gonars) και στο Κιεζανουόβα (Chiesanuova) κοντά στη Πάντοβα.[6]

Τον Σεπτέμβριο του 1943, μετά την ανακωχή μεταξύ της Ιταλίας και των Συμμάχων, το στρατόπεδο έκλεισε και όσοι Εβραίοι έγκλειστοι βρίσκονταν σε αυτό, στάλθηκαν στο στρατόπεδο εξόντωσης του Άουσβιτς.

Η Γιουγκοσλαβία, η Ελλάδα και η Αιθιοπία, ζήτησαν την έκδοση των 1.200 Ιταλών εγκληματιών πολέμου ώστε να λογοδοτήσουν σε δίκη αντίστοιχη της Νυρεμβέργης, αλλά η Βρετανική κυβέρνηση στις αρχές του Ψυχρού Πολέμου είδε στο πρόσωπο του Ιταλού πρωθυπουργού Πιέτρο Μπαντόλιο ένα σύμμαχο σε μια αντικομμουνιστική μεταπολεμική Ιταλία.[7]

Ίδρυση στρατοπέδου Επεξεργασία

 
Η σημαία της Ιταλίας στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Ραμπ.

Λόγω της αυξανόμενης αντιστασιακής δράσης που συνάντησαν τα ιταλικά στρατεύματα στην επαρχία της Λιουμπλιάνα, ο αρχηγός των μυστικών υπηρεσιών Μάριο Ροάττα εξέδωσε διαταγή να μην διστάζουν οι δυνάμεις κατοχής να εκτελούν τους ομήρους, να καταστρέφουν τα σπίτια των κατοίκων, ακόμη και να αφανίζουν ολόκληρα χωριά. Στόχος του ήταν να εξορίσει τους κατοίκους της Σλοβενίας και να τους αντικαταστήσει με Ιταλούς έποικους.[8] Κάτω από τις διαταγές του ανώτατου Ιταλού αξιωματικού, η εθνοκάθαρση και η βία συγκρινόταν με εκείνη των Γερμανών.[9] Οι εκτελέσεις με συνοπτικές διαδικασίες, η σύλληψη ομήρων και τη θανάτωσή τους, τα αντίποινα, ο εγκλεισμός στα στρατόπεδα συγκέντρωσης του Ραμπ και του Γκόναρς, η λεηλασία των οικισμών καταδεικνύουν το μέγεθος της ανθρώπινης τραγωδίας και καταστροφής. Πρόσθετες ειδικές οδηγίες εκδόθηκαν αργότερα από τον ίδιο τον Ροάττα, στις οποίες προέτρεπε τις δυνάμεις κατοχής να ενεργούν "με σθένος και με καμία συμπόνια":[10]

"(...) εάν είναι απαραίτητο μην διστάσετε να επιδείξετε σκληρότητα. Πρέπει να είναι μια ολοκληρωμένη κάθαρση. Πρέπει να θέσουμε σε περιορισμό όλους τους κατοίκους και να τοποθετήσουμε ιταλικές οικογένειες στη θέση τους."[11]

Ένας από τους έγκλειστους, ο Ούρος Ρόσμαν (Uroš Roessmann) είχε δηλώσει: "Πολλές φορές, όταν [ταξιδεύαμε με] την αμαξοστοιχία από το χωριό μας Πόλιε (Polje) προς την Λιουμπλιάνα για να πάμε σχολείο, μας σταματούσαν Ιταλοί στρατιώτες και μας κατέβαζαν [για έλεγχο] όλους μας στον κεντρικό σταθμό [της πόλης]. Κάποιοι από εμάς αφήνονταν ελεύθεροι, ενώ κάποιοι άλλοι στέλνονταν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Κανείς δεν ήξερε ποιος αποφάσισε και για ποιους λόγους".[12]

Το στρατόπεδο Ραμπ, που χτίστηκε δίπλα από το χωριό Καμπόρ (Kampor) του νησιού, ήταν ένα από τα αυτά τα στρατόπεδα που ιδρύθηκαν στις ακτές της Αδριατικής για την υποδοχή Σλοβένων και Κροατών φυλακισμένων. Άνοιξε τον Ιούλιο του 1942 και ονομάστηκε επίσημα "Στρατόπεδο συγκέντρωσης και εγκλεισμού αμάχων - Ραμπ" (Ιταλικά: Campo di concentramento per internati civili di Guerra – Arbe).[13]

Φυλακισμένοι και συνθήκες κράτησης Επεξεργασία

Σλοβένοι και Κροάτες Επεξεργασία

 
Άνδρας κρατούμενος στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Ραμπ

Οι Σλοβένοι και οι Κροάτες έγκλειστοι, περιλαμβανομένων και αρκετών γυναικών και παιδιών, ακόμα και εγκύων και νεογέννητων, υπέφεραν από το κρύο και την πείνα, σε σκηνές και σε εξωτερικό χώρο, περιτριγυρισμένοι από αγκαθωτά σύρματα περίφραξης και πύργους φύλαξης. Στο απόγειο της λειτουργίας του είχαν φυλακιστεί πάνω 15.000 κρατούμενοι.[6][14]

Περίοδος Άνδρες Γυναίκες Παιδιά Σύνολο
27–31 Ιουλίου 1942 1061 111 53 1225
1–15 Αυγούστου 1942 3992 0 1029 5021
16–31 Αυγούστου 1942 5333 1076 1209 7618
1–15 Σεπτεμβρίου 1942 6787 1563 1296 9646
16–30 Σεπτεμβρίου 1942 7327 1804 1392 10 523
1–15 Οκτωβρίου 1942 7387 1854 1392 10 633
16–31 Οκτωβρίου 1942 7206 1991 1422 10 619
1–15 Νοεμβρίου 1942 7207 2062 1463 10 732
16–27 Νοεμβρίου 1942 6647 1560 926 9133
Εκτιμήσεις του αριθμού Κροατών και Σλοβένων κρατουμένων:
Ντάβιντε Ροντόνιο (Davide Rodogno), Η νέα τάξη στη Μεσόγειο (Il nuovo ordine mediterraneo), Bollati Boringhieri, Τορίνο 2003

Οι συνθήκες κράτησης χαρακτηρίζονταν ως απαράδεκτες, με εγκαταστάσεις "βρώμικες, λασπώδεις, υπερπλήρεις και γεμάτες με μεγάλα έντομα". Ο Σλοβένος ποιητής Μετόντ Μίλατς (Metod Milač) που ήταν έγκλειστος στο στρατόπεδο, περιγράφει στα απομνημονεύματά του πως ζούσε μαζί με άλλα πέντε άτομα σε μια σκηνή τεσσάρων ατόμων και πως λιμοκτονούσαν καθημερινά με μια φτωχή σούπα, λίγους σπόρους ρυζιού και μικρά κομμάτια ψωμιού. Οι κρατούμενοι συχνά διαπληκτίζονταν μεταξύ τους για έχουν πρόσβαση στο πενιχρό διαθέσιμο για πόση νερό, που φυλάσσονταν σε ένα μικρό βαρέλι, ενώ πολλοί είχαν μολυνθεί από ψείρες και ταλαιπωρούνταν από δυσεντερία που προκαλούνταν από τις κακές συνθήκες υγιεινής. Μέρος του καταυλισμού είχε επίσης παρασυρθεί από ξαφνικές πλημμύρες.[12] Ορισμένες από τις ιταλικές αρχές, είχαν αναγνωρίσει εντέλει ότι η μεταχείριση των κρατουμένων ήταν αντιπαραγωγική. Τον Ιανουάριο του 1943, ο διοικητής του 14ου Τάγματος των καραμπινιέρων είχε αναφέρει:

"Τις τελευταίες ημέρες, κάποιοι έγκλειστοι επέστρεψαν από το στρατόπεδο συγκέντρωσης σε μια τέτοια κατάσταση σωματικής απίσχανσης, μερικοί σε σε απολύτως άθλια κατάσταση, που έχει δημιουργηθεί τρομερά [άσχημη] εντύπωση στο γενικό πληθυσμό. Η συμπεριφορά αυτή απέναντι στον Σλοβένικο πληθυσμό υπονομεύει την αξιοπρέπεια μας και είναι αντίθετη προς τις αρχές της δικαιοσύνης και της ανθρωπιάς, [αξίες] στις οποίες κάνουμε συνεχείς αναφορές στην προπαγάνδα μας".[15]

Εβραίοι Επεξεργασία

Εκτός από τους Κροάτες και τους Σλοβένους κρατούμενους στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Ραμπ, φυλακίζονταν και Εβραίοι κάτοικοι της Ιταλίας και των διάφορων περιοχών ιταλικής κατοχής. Στις 1 Ιουλίου 1943, αναφέρεται ότι υπήρχαν στο στρατόπεδο 2.118 Εβραίοι από τη Γιουγκοσλαβία, οι οποίοι είχαν αιχμαλωτιστεί από τον Ιταλικό Στρατό. Μάλιστα, στα μέσα του ιδίου έτους, στο στρατόπεδο έγινε νέα επέκταση των εγκαταστάσεων, ώστε να δημιουργηθεί ξεχωριστό τμήμα κράτησης, που χωρίζονταν από τα αντίστοιχα τμήματα των Σλοβένων και των Κροατών.

Εν αντιθέσει με τους Σλάβους έγκλειστους, οι Εβραίοι απολάμβαναν στοιχειωδώς καλύτερη μεταχείριση από τους υπόλοιπους φυλακισμένους στο νησί Ραμπ. Τους είχαν παραχωρηθεί παραπήγματα φτιαγμένα με τούβλο και ξύλο, ενώ οι Κροάτες και οι Σλοβένοι κρατούμενοι διέμεναν σε σκηνές, με αποτέλεσμα να είναι πιο ευάλωτοι στις καιρικές συνθήκες και το λασπώδες έδαφος.[11] Η διαφορά έγκειται στο γεγονός, όπως αναφέρει ο ιστορικός Τζόναθαν Στάινμπεργκ (Jonathan Steinberg), στο ότι οι πολλοί Ιταλοί διακατέχονταν περισσότερο από ρατσιστικές απόψεις για τους Σλάβους γείτονές τους παρά για τους Εβραίους. Ένας άλλος λόγος είναι ότι οι Σλοβένοι και οι Κροάτες δεν μπορούσαν να ανεχτούν την ιταλική παρουσία, την κατοχή και την αυθαιρεσία, και είχαν οργανώσει δικές τους αντιστασιακές ομάδες. Αντίθετα, οι Εβραίοι δεν θεωρούνταν απειλή για τον ιταλικό επεκτατισμό.

Ο ιστορικός Φρανκ Ποτόσνικ (Franc Potočnik) που ήταν έγκλειστος στο συγκεκριμένο στρατόπεδο, αναφέρει καλύτερη μεταχείριση των Εβραίων κρατουμένων σε σχέση με τον σλαβικό τομέα αφού "οι [Σλάβοι] κρατούμενοι στο στρατόπεδο, μπορούσαν να παρακολουθήσουν μέσα από τα εμπόδια [που δημιουργούσαν] τα διπλά συρματοπλέγματα τι γινόταν στο εβραϊκό τομέα. Οι Εβραίοι ζούσαν υπό συνθήκες εγκλεισμού ώστε να έχουν «προστασία», ενώ οι Σλοβένοι και Κροάτες ήταν σε ένα καθεστώς «καταστολής»... Έφεραν πολλές αποσκευές μαζί τους τις οποίες οι Ιταλοί στρατιώτες τις φύλασσαν σε συγκεκριμένα κτήρια... [ενώ έμεναν] σε μικρά σπίτια με τούβλα... Σχεδόν κάθε οικογένεια είχε το δικό της μικρό σπίτι... Ήταν αρκετά καλά ντυμένοι, σε σύγκριση βέβαια με τους άλλους κρατούμενους".[11]

Η διαφορετική μεταχείριση ήταν το αποτέλεσμα μιας συνειδητής πολιτικής από τις ιταλικές στρατιωτικές αρχές. Τον Ιούλιο του 1943, το Γραφείο Πολιτικών Υποθέσεων που ανήκε στο Αρχηγείο της 2ης Στρατιάς, εξέδωσε μνημόνιο με θέμα «Η μεταχείριση των Εβραίων στο στρατόπεδο Ραμπ". Το έγγραφο έγινε αμέσως δεκτό και εγκρίθηκε αμέσως από τους στρατιωτικούς προϊσταμένους. Ο συντάκτης του μνημονίου, ταγματάρχης Πρόλο, σημειώνει ότι το στρατόπεδο πρέπει να είναι "... άνετο για όλες τους κρατούμενους, χωρίς [να υπάρχει] κίνδυνος για τη διατήρηση της τάξης και της πειθαρχίας... η αεργία και η πλήξη είναι τρομερά δεινά που εργάζονται σιωπηλά, [δεν είναι παραγωγικά] για το άτομο και τη συλλογικότητα. Είναι ορθό ότι στο μεγάλο στρατόπεδο του Ραμπ πρέπει να υπάρξουν οι παραχωρήσεις αυτές στους Εβραίους [της πόλης] του Πόρτο Ρε (Kraljevica) για να ζουν πιο άνετα [και αυτό] δεν θα πρέπει να αγνοηθεί".[11]

Στο τέλος της επιστολής του κάνει σαφή αναφορά στην ιταλική ευαισθητοποίηση για τις σφαγές των Εβραίων που βρίσκονταν σε εξέλιξη στα κατεχόμενη από τους Γερμανούς Ευρώπη. Γράφει ότι ""Οι Εβραίοι .... έχουν το δικαίωμα προστασίας..., και το δικαίωμα στην ισότιμη μεταχείριση, αλλά για συγκεκριμένους, εξαιρετικούς πολιτικούς και ενδεχόμενους λόγους [δίνεται έμφαση] φαίνεται ότι είναι σκόπιμο να παραγκωνιστούν τα δικαιώματα [αυτά], με την παράλληλη διατήρηση άριστης πειθαρχίας, [αλλά] με συνειδητή μεταχείριση [ώστε] να αισθάνεται ότι [ο φύλακάς του] είναι [ο ίδιος] ο «Ιταλός» που έχει συνηθίσει [στην κανονική του ζωή, μέσα] από τις στρατιωτικές αρχές μας, την εγκάρδια ευγένεια και όχι [να φερόμαστε ευγενικά] επειδή απλά έτσι πρέπει."[11] Ακόμη, ορισμένα μέλη του ιταλικού στρατιωτικού προσωπικού διέβλεπαν, μέσα από ανθρώπινη μεταχείριση των Εβραίων, έναν τρόπο να διατηρήσουν τις στρατιωτικές και πολιτικές αξίες της Ιταλίας, εν όψει της [διαφαινόμενης] γερμανικής καταπάτησης της ιταλικής εθνικής κυριαρχίας.[11] Ο Στάινμπεργκ περιγράφει αυτήν την συμπεριφορά ως "ένα είδος εθνικής συνωμοσίας [μεταξύ των ιταλικών στρατιωτικών] προκειμένου να ματαιώσουν την πολύ μεγαλύτερη και πιο συστηματική βία του ναζιστικού καθεστώτος.[11]

Διαφαίνεται ότι υπήρξε κάποιας μορφής συνεργασία και αλληλοβοήθεια μεταξύ του σλαβικού και του εβραϊκού τομέα, αφού σύμφωνα με το Σλοβένο επιζώντα του στρατοπέδου Ραμπ, Άντον Βρατούσα (Anton Vratuša), "ήτανε κρατούμενοι [όπως εμείς], ήταν προστατευτικοί [απέναντί μας και] χρησιμοποιούσαμε τη βοήθειά τους". Ο Άντον Βρατούσα, μετά την αποφυλάκισή του, έγινε πρέσβης της Γιουγκοσλαβίας στα Ηνωμένα Έθνη και στη συνέχεια πρωθυπουργός της Σλοβενίας.[14]

Κλείσιμο στρατοπέδου Επεξεργασία

Στα μέσα του 1943, ο πληθυσμός του στρατοπέδου έφτανε τους 7.400, από τους οποίους οι 2.700 ήταν Εβραίοι. Μετά την πτώση του Μουσολίνι στα τέλη του Ιουλίου του ιδίου χρόνου, μεγάλωσε η πεποίθηση ότι οι Εβραίοι κρατούμενοι θα πέσουν στα χέρια των Γερμανών, και για αυτόν τον λόγο προέτρεψαν το Υπουργείο Εξωτερικών της Ιταλίας, να πιέσει το Γενικό Επιτελείο ώστε οι Εβραίοι κρατούμενοι να μην αποδεσμευτούν, εκτός εάν το ζήτησαν οι ίδιοι. Το υπουργείο άρχισε επίσης να θέτει σε εφαρμογή το σχέδιο για την μαζική μεταφορά των Εβραίων στην ηπειρωτική Ιταλία. Ωστόσο αργότερα, στις 16 Αυγούστου 1943, οι ιταλικές στρατιωτικές αρχές αποφάσισαν ότι οι Εβραίοι έπρεπε να απελευθερωθούν ώστε να διασωθούν, ενώ όσοι επιθυμούσαν να παραμείνουν, μπορούσαν να μείνουν.[16]

Το νησί παρέμεινε σε ιταλικά χέρια έως την ανακωχή της Ιταλίας και την σύμπραξη με τους Συμμάχους στις 8 Σεπτεμβρίου 1943, οπότε κατελήφθη από τους Γερμανούς. Περίπου 245 από τους Εβραίους κρατούμενους του στρατοπέδου εντάχθηκαν στο αντιστασιακό Τάγμα Ραμπ της 24ης Ταξιαρχίας του Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού της Γιουγκοσλαβίας. Οι υπόλοιποι Εβραίοι έγκλειστοι διέφυγαν προς τις περιοχές που έλεγχαν οι παρτιζάνοι αντιστασιακοί,[17] ενώ 204 (το αντίστοχο 7.5%) παρέμειναν στο στρατόπεδο επειδή ή ήταν πολύ άρρωστοι ή ήταν πολύ αδύναμοι ως ηλικιωμένοι για να μετακινηθούν. Αυτοί που παρέμειναν πίσω, οδηγήθηκαν αμέσως από τους Γερμανούς στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς ώστε να εξολοθρευτούν.[18] Για την επιτυχή διαφυγή των Εβραίων κρατουμένων που διέφυγαν στις περιοχές που έλεγχαν οι αντάρτες, τιμήθηκε από την ισραηλινή κυβέρνηση, ο παρτιζάνος Ιβάν Βρανέτιτς (Ivan Vranetić) με το παράσημο του Κροατών Δικαίων των Εθνών.[19]

Καταστολή συλλογικής μνήμης Επεξεργασία

Παρά το γεγονός ότι το 1955, ένα μνημείο σε σχέδιο του Σλοβένου αρχιτέκτονα Εντβάρντ Ράβνικαρ (Edvard Ravnikar) και ένα νεκροταφείο χτίστηκαν στο χώρο του στρατοπέδου, και μάλιστα από πολιτικούς κρατούμενους της φυλακής του Γκόλι Οτόκ (Goli Otok) της Σοσιαλιστικής Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας με αναφορά στους Κροάτες και Σλοβένους κρατούμενους, εντούτοις κατά την διάρκεια του ψυχρού πολέμου, η βρετανική και η ιταλική κυβέρνηση δεν επέδειξαν καμία διάθεση να αναζητηθούν και να δικαστούν οι Ιταλοί εγκληματίες πολέμου μπροστά στον "κομμουνιστικό κίνδυνο".[7] Η καταστολή της μνήμης οδήγησε σε ιστορικό ρεβιζιονισμό την Ιταλία, ενώ αίσθηση προκάλεσε δήλωση του Ιταλού πρωθυπουργού Σίλβιο Μπερλουσκόνι, όταν ανέφερε ότι ο Μπενίτο Μουσολίνι "συνήθιζε να στέλνει τους ανθρώπους σε διακοπές".[14][20]

Παραπομπές Επεξεργασία

  1. Μουσείο Μνήμης του Ολοκαυτώματος των Ηνωμένων Πολιτειών: «Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933-1945» (Αγγλικά) Indiana University Press. 2009.
  2. (Αγγλικά) Pirjevec, Jože (2008). «The Strategy of the Occupiers». Resistance, Suffering, Hope: The Slovene Partisan Movement 1941–1945 (PDF). σελ. 27. ISBN 978-961-6681-02-5. 
  3. (Ιταλικά) Verginella, Marta (2011). «Antislavizmo, rassizmo di frontiera?». Aut aut. ISBN 978-88-6576-106-9. 
  4. (Ιταλικά) Santarelli, Enzo (1979). Scritti politici: di Benito Mussolini; Introduzione e cura di Enzo Santarelli. σελ. 196. 
  5. (Αγγλικά) Τζέιμς Γουάλστον (James Walston), History and Memory of the Italian Concentration Camps, Historical Journal 40 (1997)
  6. 6,0 6,1 (Κροατικά) Ιβάν Κοβαέτσιακ (Ivan Kovaéciâc), "Καμπόρ 1942-1943: Κροάτες, Σλοβένοι, και Εβραίοι στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Καμπόρ στο νησί του Ραμπ (Kampor 1942-1943: Hrvati, Slovenci i Židovi u koncentracijskom logoru Kampor na otoku Rabu), Ριέκα: Adamic, 1998.
  7. 7,0 7,1 (Αγγλικά) Effie Pedaliu (2004) Britain and the 'Hand-over' of Italian War Criminals to Yugoslavia, 1945-48. Journal of Contemporary History. Vol. 39, No. 4, Special Issue: Collective Memory, pp. 503-529 (JStor.org preview)
  8. (Αγγλικά) Giuseppe Piemontese (1946), Twenty-nine months of Italian occupation of the Province of Ljubljana, σ. 3. Αναφορά της πηγής γίνεται και στο: Ballinger, P. (2002), σ. 138
  9. (Αγγλικά) Ballinger, P. (2002),History in exile: memory and identity at the borders of the Balkans, Princeton University Press, ISBN 0-691-08697-4
  10. (Αγγλικά) Giuseppe Piemontese (1946), Twenty-nine months of Italian occupation of the Province of Ljubljana, σ. 10
  11. 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 11,6 (Αγγλικά) Jonathan Steinberg, All Or Nothing: The Axis and the Holocaust, 1941-1943, Routledge, 2002, σ. 34, ISBN 0-415-29069-4
  12. 12,0 12,1 (Αγγλικά) John Corsellis, Marcus Ferrar, Slovenia 1945: Memories of Death and Survival After World War II, I.B.Tauris, 2005, σσ. 26-7, ISBN 1-85043-840-4
  13. (Κροατικά) Marino Manini, Zbornik radova s Međunarodnog znanstvenog skupa Talijankska uprava na hrvatskom prostoru i egzodus Hrvata 1918-1943, Hrvatski institut za povijest, 2001, σ. 659
  14. 14,0 14,1 14,2 Survivors of war camp lament Italy's amnesia, 2003, International Herald Tribune
  15. (Αγγλικά) Jonathan Steinberg, All Or Nothing: The Axis and the Holocaust, 1941-1943, Routledge, 2002, σσ. 131-33, ISBN 0-415-29069-4
  16. (Αγγλικά) Davide Rodogno, Fascism's European Empire: Italian Occupation During the Second World War, Cambridge University Press (2006), σσ. 354 και 446, ISBN 0-521-84515-7
  17. (Αγγλικά)At Croatia reunion, survivors mark passage from prisoners to fighters[νεκρός σύνδεσμος], Jewish Telegraphic Agency
  18. (Αγγλικά) Susan Zuccotti, Furio Colombo, The Italians and the Holocaust: Persecution, Rescue, and Survival, University of Nebraska Press, 1996, σ. 79, ISBN 0-8032-9911-7
  19. (Αγγλικά) Judith Sudilovsky, Catholic, 82, who rescued Jews from Nazis excited to meet pope, Ιστοσ. Catholic News Service, 11/05/2009, [Αρχείο]
  20. (Ελληνικά) Εφημ. Καθημερινή, «Aθώος» ο Mουσολίνι κατά Mπερλουσκόνι[νεκρός σύνδεσμος], 12/09/2003

Εξωτερικοί σύνδεσμοι Επεξεργασία