Τέχνη του περιθωρίου

Ο όρος τέχνη του περιθωρίου περιγράφει καλλιτεχνικά έργα που δημιουργούνται έξω από τα όρια της γνωστής τέχνης, από ανθρώπους που δεν έχουν άμεση σχέση με τους καλλιτεχνικούς κύκλους.

Πίνακας του Άντολφ Βέλφλι, 1921.

Το καλλιτεχνικό αυτό είδος ήρθε στην επιφάνεια από τον Γάλλο ζωγράφο και γλύπτη Ζαν Ντιμπιφέ (Jean Dubuffet), ο οποίος το περιέγραψε με τον όρο Art Brut (Ωμή Τέχνη), επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον του κυρίως στα έργα των έγκλειστων σε ψυχιατρικά ιδρύματα. Αργότερα, από τον κριτικό τέχνης Ρότζερ Κάρντιναλ, χρησιμοποιήθηκε ο όρος Outsider Art (τέχνη του περιθωρίου ή, πιο ελεύθερα, τέχνη των απέξω), που σήμερα συμπεριλαμβάνει και δημιουργίες καλλιτεχνών που δεν έχουν κάποιο ψυχικό πρόβλημα. Κατά κανόνα, αυτοί που εντάσσονται στο ρεύμα έχουν ελάχιστη έως καμία επαφή με τον κόσμο της τέχνης και συχνά χρησιμοποιούν πρωτότυπες τεχνικές ή υλικά. Πολλά έργα περιγράφουν ακραίες διανοητικές καταστάσεις, αντισυμβατικές ιδέες ή περίπλοκους φανταστικούς κόσμους. Από το 2000 το EUWARD, το Ευρωπαϊκό Βραβείο Ζωγραφικής και Χαρακτικής για Καλλιτέχνες με Πνευματική Αναπηρία συμβάλλει στη διεθνή προβολή αυτού του είδους τέχνης.

Η τέχνη του περιθωρίου έχει πλέον αναδειχθεί σαν εμπορικά επιτυχημένο είδος-από το 1992 διοργανώνεται στη Νέα Υόρκη το Outsider Art Fair, παζάρι με έργα του είδους. Έτσι, μερικές φορές ο όρος χρησιμοποιείται καταχρηστικά για να προωθήσει το έργο ανθρώπων που απλά δεν ανήκουν στον "κόσμο της τέχνης", ανεξάρτητα από τις συνθήκες δημιουργίας ή το περιεχόμενο των έργων τους.

Η τέχνη των τρελών

Έμμα Χάουκ, Brief an den Ehemann, 1909, από τη συλλογή Πρίντσχορν

Το ενδιαφέρον για την τέχνη των έγκλειστων σε ψυχιατρικά ιδρύματα άρχισε να αναπτύσσεται στη δεκαετία του 1920. Το 1921, ο Δρ. Βάλτερ Μοργκεντάλερ κυκλοφόρησε το βιβλίο του Ein Geisteskranker als Künstler (Ένας ψυχασθενής ως καλλιτέχνης) για τον Άντολφ Βέλφλι, έναν ψυχωτικό ασθενή που παρακολουθούσε. Ο Βέλφλι είχε αρχίσει αυθόρμητα να ζωγραφίζει, κι αυτή η δραστηριότητα φαινόταν να τον ηρεμεί. Το πιο σημαντικό έργο του είναι ένα εικονογραφημένο έπος 45 τόμων, όπου διηγείται την κατά φαντασίαν ιστορία της ζωής του. Με 25.000 σελίδες, 1600 εικονογραφήσεις και 1500 κολάζ, αποτελεί μνημειώδες έργο. Ο Βέλφλι δημιούργησε επίσης ένα μεγάλο αριθμό μικρότερων έργων, κάποια από τα οποία πουλήθηκαν ή δωρήθηκαν. Το έργο του εκτίθεται στο Ίδρυμα Άντολφ Βέλφλι στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Βέρνης. Το 1922 εκδόθηκε επίσης το βιβλίο Bildnerei der Geisteskranken (Τέχνη των ψυχικά ασθενών) από τον Δρ. Χανς Πρίντσχορν.

Ο Ζαν Ντιμπιφέ και η "Ωμή Τέχνη"

Ο Γάλλος καλλιτέχνης Ζαν Ντιμπιφέ (Jean Dubuffet) εντυπωσιάστηκε ιδιαίτερα από το Bildnerei der Geisteskranken και άρχισε να συλλέγει τέτοια έργα τέχνης, την οποία ονόμασε Art Brut (ωμή ή ακατέργαστη τέχνη). Το 1948 δημιούργησε την Εταιρία Ωμής Τέχνης μαζί με άλλους καλλιτέχνες, ανάμεσα στους οποίους ο Αντρέ Μπρετόν. Η συλλογή του έγινε αργότερα γνωστή σαν Collection de l'Art Brut. Περιλαμβάνει χιλιάδες έργα και σήμερα εκτίθεται στη Λωζάννη της Ελβετίας.

Ο Ντιμπιφέ χαρακτήρισε την Ωμή Τέχνη ως εξής:

Εκείνα τα έργα που δημιουργήθηκαν στην απομόνωση και από αγνή και αυθεντική δημιουργική παρόρμηση - εκεί όπου οι έγνοιες του ανταγωνισμού, της αναγνώρισης και της κοινωνικής ανόδου δεν παρεμβαίνουν- είναι, λόγω αυτών ακριβώς των χαρακτηριστικών τους, πιο πολύτιμα από τα έργα των επαγγελματιών. Μετά από την εξοικείωση με αυτά τα άνθη ενός εκστατικού δημιουργικού πυρετού, τον οποίο έζησαν τόσο βαθιά και τόσο έντονα οι δημιουργοί τους, δεν μπορούμε παρά να νιώσουμε ότι σε σχέση με αυτά τα έργα, η κουλτούρα στο σύνολό της μοιάζει να είναι το παιχνίδι μιας μάταιης κοινωνίας, μια παραστρατημένη παρέλαση" - Jean Dubuffet. Place à l'incivisme Art and Text 27 (Δεκ. 1987 -Φεβ. 1988) σελ. 36.

Ο Ντιμπιφέ πίστευε ότι η "κουλτούρα", δηλαδή η κυρίαρχη κουλτούρα, κατόρθωσε να προσαρμόσει στα μέτρα της κάθε νέα εξέλιξη στην τέχνη, στερώντας της έτσι την οποιαδήποτε δύναμη μπορεί να είχε, και καταπνίγοντας την αυθεντική έμπνευση. Η Ωμή Τέχνη ήταν η δική του λύση σ' αυτό το πρόβλημα - μόνο αυτή ήταν απρόσβλητη από τις επιρροές της κουλτούρας, και δεν μπορούσε να απορροφηθεί ή να προσαρμοστεί, ακριβώς επειδή οι ίδιοι οι καλλιτέχνες δεν ήθελαν ή δεν μπορούσαν να προσαρμοστούν.

Πολιτισμικό υπόβαθρο

Το ενδιαφέρον για τις "περιθωριακές" πρακτικές ανάμεσα στους καλλιτέχνες και κριτικούς του εικοστού αιώνα μπορεί να ειδωθεί σαν μέρος μιας μεγαλύτερης κίνησης για την απόρριψη των καθιερωμένων αξιών ανάμεσα στους μοντερνιστές. Οι αρχές του εικοστού αιώνα γέννησαν τον κυβισμό και τον ντανταϊσμό, τον κονστρουκτιβισμό και τον φουτουρισμό, με κοινό χαρακτηριστικό τους την απομάκρυνση από τις πολιτιστικές φόρμες του παρελθόντος. Ο Ντανταϊστής Μαρσέλ Ντισάμπ, για παράδειγμα, εγκατέλειψε την τεχνική του για να μπορέσει να επιτρέψει σε τυχαίες διεργασίες να παίξουν ρόλο στη διαμόρφωση της φόρμας των έργων του, ή απλώς να επαναδιαμορφώσουν ήδη υπάρχοντα αντικείμενα σε έργα τέχνης. Καλλιτέχνες των μέσων του αιώνα, όπως ο Πάμπλο Πικάσσο, έψαξαν για έμπνευση έξω από τις παραδόσεις της υψηλής κουλτούρας και την βρήκαν στα καλλιτεχνήματα των "πρωτόγονων" κοινωνιών, στην αυθόρμητη ζωγραφική των παιδιών και στις χονδροειδείς εικονογραφήσεις των διαφημίσεων. Η προώθηση της τέχνης των τρελών -και άλλων που κινούνταν σις παρυφές της κοινωνίας- από τον Ντιμπιφέ ήταν άλλη μια πτυχή της πρωτοπορίας που αμφισβητούσε τις καθιερωμένες πολιτιστικές αξίες.

Λεξιλόγιο

Έχουν χρησιμοποιηθεί αρκετοί όροι για να περιγράψουν δημιουργίες που βρίσκονται έξω από το όρια της επίσημης κουλτούρας. Οι ορισμοί ποικίλλουν και πολλές φορές αλληλοεπικαλύπτονται. Οι εκδότες του Raw Vision, ενός από τα πιο γνωστά περιοδικά του είδους, αποφεύγουν τη χρήση του όρου "τέχνη του περιθωρίου" για κάθε μη εκπαιδευμένο καλλιτέχνη. "Δεν αρκεί κάποιος να είναι απαίδευτος, αδέξιος ή απλοϊκός. Η Τέχνη του Περιθωρίου είναι ουσιαστικά συνώνυμη με την Ωμή Τέχνη και σαν πνεύμα και σαν έννοια, κι αναφέρεται σ' εκείνη τη σπάνια τέχνη που παράγεται από εκείνους που δεν ξέρουν καν το όνομά της".

• Art Brut: Ωμή Τέχνη. Ωμή κατά την έννοια ότι δεν έχει υποστεί την "επεξεργασία" των Σχολών Καλών Τεχνών, του κόσμου των γκαλερί και των μουσείων. Καταρχήν αναφερόταν στην τέχνη των ψυχωσικών ατόμων που βρίσκονταν σχεδόν ολοκληρωτικά εκτός της κουλτούρας και της κοινωνίας. Αυστηρά μιλώντας, αναφέρεται μόνο στην Collection de l'Art Brut.
• Neue Invention (διαφορετικά και Art Singulier ή Περιθωριακή Τέχνη): Χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει καλλιτέχνες που, αν και εκτός συστήματος, έχουν κάποια αλληλεπίδραση με τα κυρίαρχα ρεύματα της τέχνης (για παράδειγμα, δημιουργούν στον ελεύθερο χρόνο τους). Η έκφραση χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά απ' τον Ντιμπιφέ, και με αυστηρούς όρους αναφέρται σε ένα συγκεκριμένο τμήμα της Collection de l'Art Brut.
• Λαϊκή τέχνη: Ο όρος αρχικά αναφερόταν σε δημιουργίες που προέρχονταν από αγροτικές κοινότητες της Ευρώπης-αν και μπορούσε να συμπεριλάβει οποιαδήποτε αυτόχθονη κοινότητα. Σήμερα ο όρος έχει διευρυνθεί και γενικά συμπεριλαμβάνει είδη χειροτεχνίας και διακόσμησης. Μια βασική διάκριση ανάμεσα στη λαϊκή τέχνη και την τέχνη του περιθωρίου είναι ότι η πρώτη συνήθως εμπεριέχει στοιχεία από την παράδοση και τις κοινωνικές αξίες, ενώ η δεύτερη έχει μια πολύ χαλαρή έως και απόμακρη σχέση μ' αυτά τα πράγματα.
• Οραματική τέχνη: Αντίθετα με τους προηγούμενους, ο όρος αυτός αναφέρεται στη θεματολογία των έργων, που είναι πνευματικής ή θρησκευτικής φύσης. Το Αμερικανικό Μουσείο Οραματικής Τέχνης στη Βαλτιμόρη ειδικεύεται στη συλλογή και έκθεση τέτοιων έργων.
• Τέχνη Ναΐφ (Απλοϊκή Τέχνη): Αναφέρεται κυρίως σε αυτοδίδακτους καλλιτέχνες που φιλοδοξούν να καθιερωθούν και έχουν στενότερη σχέση με τα καλλιτεχνικά δρώμενα απ' ό,τι οι καλλιτέχνες του περιθωρίου.
• Οραματικά περιβάλλοντα: Κτίρια και πάρκα γλυπτικής, που ποικίλλουν από διακοσμημένα σπίτια έως μεγάλες εκτάσεις με πολλά γλυπτά που αναφέρονται σε ένα συγκεκριμένο θέμα. Παραδείγματα αποτελούν οι Πύργοι Γουάτς και το Παλαί Ιντεάλ του Φερντινάντ Σεβάλ.

Γνωστοί καλλιτέχνες του περιθωρίου

Το Palais Ideal του Φερντινάντ Σεβάλ

• Ο Άντολφ Βέλφλι (Adolf Wölfli, 1864-1930) έζησε έγκλειστος σε ψυχιατρείο για δεκαετίες, κατά τη διάρκεια των οποίων δημιούργησε έναν τεράστιο αριθμό έργων ζωγραφικής, κειμένων και μουσικών συνθέσεων. Ο Βέλφλι ήταν ο πρώτος "καλλιτέχνης του περιθωρίου" που έγινε γνωστός, και το όνομά του είναι στενά συνδεδεμένο με τον όρο ακόμα και σήμερα.
• Ο Νεκ Τσαντ (Nek Chand, 1924- ) είναι ένας Ινδός καλλιτέχνης, γνωστός για την κατασκευή του Πέτρινου κήπου του Τσαντίγκαρ, ενός πάρκου γλυπτικής έκτασης 160.000 τετραγωνικών μέτρων.
• Ο Φερντινάντ Σεβάλ (Ferdinand Cheval, 1836-1924) ήταν ταχυδρόμος σ' ένα μικρό χωριό νότια της Λυών στη Γαλλία. Εμπνεόμενος από ένα όνειρο, κατασκεύασε, σε διάρκεια 33 ετών, το Παλαί Ιντεάλ. Κάτι ανάμεσα σε λειτουργικό κτίριο και γιγάντιο γλυπτό, κατασκευάστηκε από πέτρες που ο Σεβάλ μάζευε από το δρόμο την ώρα της υπηρεσίας του, κοτετσόσυρμα και τσιμέντο.
• Ο Χένρι Ντάρτζερ (Henry Darger, 1892-1973) ήταν ένας μοναχικός άνθρωπος που κατά τη διάρκεια της παιδικής του ηλικίας έμεινε ορφανός και κλείστηκε σε ίδρυμα. Λίγο πριν το τέλος της ζωής του, ανακαλύφθηκε στο διαμέρισμά του ένα τεράστιο δεκαπεντάτομο βιβλίο 15.000 σελίδων. Το βιβλίο περιείχε εκτός από κείμενο και εκατοντάδες εικονογραφήσεις, που αποτελούν και το επίκεντρο του ενδιαφέροντος: χάρτες, κολάζ φωτογραφιών και ζωγραφιές με νερομπογιά, που διηγούνται την ιστορία των "Vivian Girls", φανταστικών ηρωΐδων της παιδικής του ηλικίας. Οι Vivian Girls συχνά δολοφονούνται με βίαιο τρόπο και όταν απεικονίζονται γυμνές διαθέτουν αντρικά γεννητικά όργανα. Οι εικονογραφήσεις, που συχνά περιγράφουν μάχες, συνδυάζουν εικόνες του Αμερικανικού Εμφύλιου με εντυπωσιακά τέρατα.
• Η Ματζ Τζιλ (Madge Gill, 1882-1961), ήταν αγγλίδα καλλιτέχνιδα που δημιούργησε χιλιάδες έργα "καθοδηγούμενη" από ένα πνεύμα που αποκαλούσε "Myrninerest" (my inner rest, το εσώτερο υπόλοιπό μου) .
• Ο Αλεξάντερ Λομπάνοφ (Alexander Lobanov, 1924-2003) ήταν ένας κωφός και αυτιστικά απομονωμένος Ρώσος, που έγινε γνωστός για τις λεπτομερείς και συχνά αποθεωτικές αυτοπροσωπογραφίες του: πίνακες και φωτογραφίες, που συνήθως περιλαμβάνουν εικόνες μεγάλων τουφεκιών και όπλων.
• Ο Μαρτίν Ραμίρες (Martín Ramírez, 1895-1963), ήταν Μεξικανός που πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του σ' ένα ψυχιατρείο της Καλιφόρνια (είχε διαγνωστεί ως παρανοϊκός σχιζοφρενής). Ανέπτυξε μια περίτεχνη εικονογραφία με κύριο χαρακτηριστικό τα επαναλαμβανόμενα σχήματα, συνδυασμένα με εικόνες τρένων και ηρώων της Μεξικάνικης παράδοσης.
• Ο Άκιλις Ριτσόλι (Achilles Rizzoli, 1896-1981) δούλευε υπάλληλος σε αρχιτεκτονικό γραφείο, ζώντας με τη μητέρα του στο Σαν Φρανσίσκο. Μετά το θάνατό του ανακαλύφθηκε μια τεράστια συλλογή περίτεχνων σχεδίων, πολλά από τα οποία με τη μορφή χαρτών, σχεδίων κτιρίων και αρχιτεκτονικών διαγραμμάτων που περιέγραφαν τα αισθήματά του και τις προσωπικές του φαντασιώσεις, συμπεριλαμβανομένων πορτρέτων της μητέρας του ως νεομπαρόκ κτίριο.
• Ο Θεόφιλος (Theofilos), ηταν ο σημαντικότερος έλληνας ναΐφ ζωγράφος πέθανε στις 24 Μαρτίου του έτους 1934, δίχως ποτέ να αναγνωριστεί το έργο του όσο ζούσε.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Ίδρυμα Άντολφ Βέλφλι, Μουσείο Τεχνών της Βέρνης.
• Η συλλογή Πρίντσχορν στη Χαϊδελβέργη
• Intuit: Κέντρο για τη Διαισθητική τέχνη και την τέχνη του περιθωρίου στο Σικάγο.
• Αμερικανικό Μουσείο Οραματικής Τέχνης, Βαλτιμόρη
• Raw Vision: περιοδικό για την τέχνη του περιθωρίου.
• Ο κόσμος της τέχνης του περιθωρίου
• Μουσείο στο Λάγκερχαους της Ελβετίας.
• Outsider Art Exhibition: Τέχνη εκτός του κόσμου της τέχνης.
• art fair στη Νεα Υόρκη| Η μεγαλύτερη εκθεση ζωγράφων περιθωρίου παγκοσμίως
• Η επίσημη ιστοσελίδα της Γιαννα Ξερα

Επιλεγμένη βιβλιογραφία

• Roger Cardinal, Outsider Art, London, 1972.
• Roger Cardinal, Art Brut. In: Dictionary of Art, Vol. 2, London, 1996, p. 515-516.
• Jean Dubuffet: L’Art brut préféré aux arts culturels [1949].
• Hal Foster, Blinded Insight: On the Modernist Reception of the Art of The Mentally Ill. In: October, No. 97, Summer 2001, pp. 3–30.
• Deborah Klochko and John Turner, eds., Create and Be Recognized: Photography on the Edge, San Francisco: Chronicle Books, 2004.
• John M. MacGregor, The Discovery of the Art of the Insane. Princeton, Oxford, 1989.
• John Maizels, Raw Creation art and beyond, Phaidon Press Limited, London, 1996.
• Lucienne Peiry, Art brut: The Origins of Outsider Art, Paris: Flammarion, 2001.
• Lyle Rexer, How to Look at Outsider Art, New York:Abrams, 2005.
• Colin Rhodes, Outsider Art, spontaneous Alternatives, London, 2000.
• Michel Thévoz, Art brut, New York, 1975.
• Maurice Tuchman and Carol Eliel, eds. Parallel Visions. Modern Artists and Outsider Art. Exhb. cat. Los Angeles County Museum of Art, Los Angeles, 1992.
• Allen S. Weiss, Shattered Forms, Art Brut, Phantasms, Modernism, State University of New York, Albany, 1992.
• Self Taught Artists of the 20th Century: An American Anthology San Francisco: Chronicle Books, 1998