Το Μονόφυλλο του Ρήγα

Το Μονόφυλλο που τύπωσε ο Ρήγας Βελεστινλής το 1797 στη Βιέννη είναι μια χαλκογραφημένη έντυπη εικόνα διαστάσεων 45×29 εκατοστών, που απεικονίζει την προσωπογραφία του Μεγάλου Αλεξάνδρου πλαισιωμένη από πολεμικές σκηνές και προσωπογραφίες των στρατηγών του. Τη χαλκογραφία χάραξε ο Francois Müller με τον οποίο ο Ρήγας συνεργάστηκε για το χαρτογραφικό του έργο που εξέδωσε την ίδια χρονιά: την Χάρτα του Ρήγα (1797), τη Νέα Χάρτα της Βλαχίας (1797) και τη Γενική Χάρτα της Μολοδαβίας(1797). Κυκλοφόρησε σε 1200 αντίτυπα από το τυπογραφείο του Nitsch. Το ένα από τα δυο αντίτυπα, που έχουν μέχρι σήμερα εντοπιστεί στην Ελλάδα, φυλάσσεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο της Αθήνας και εκτίθεται στη μόνιμη έκθεσή του.

Το Μονόφυλλο του Ρήγα.

Περιγραφή

Το Μονόφυλλο χωρίζεται σε δύο μέρη το εικονιστικό και το επεξηγηματικό. Η εικονογραφική παράσταση καταλαμβάνει το μεγαλύτερο τμήμα της εικόνας, ενώ επαναλαμβάνεται σε σμίκρυνση στην αριστερή γωνία της. Στο κέντρο δεσπόζει η κατά κρόταφον κεφαλή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, η ταυτότητα του οποίου δηλώνεται στο επεξηγηματικό κείμενο. Έχει μακριά μαλλιά μέχρι το ύψος των ώμων, φορά περικεφαλαία, διακοσμημένη με ουρά φτερωτού δράκοντα στο πλάι και ανθρώπινου προσώπου στο γείσο, ενώ ο θώρακας μπροστά στο στήθος φέρει ανθρώπινη μορφή. Η προσωπογραφία πλαισιώνεται από οκτάπλευρο πλαίσιο και χωρίζεται σε οκτώ άνισα, τραπεζοειδή διάχωρα. Στα τέσσερα μικρότερα απεικονίζονται οι κεφαλές των επιφανέστερων αρχιστρατήγων του, τα ονόματα των οποίων διακρίνονται με κεφαλαία γράμματα: ο Σέλευκος, ο Αντίγονος, ο Κάσσανδρος και ο Πτολεμαίος. Στα μεγαλύτερα οριζόντια διάχωρα αποδίδονται τέσσερις πολυπρόσωπες σκηνές από την εκστρατεία του Μακεδόνα στρατηλάτη εναντίον των Περσών :1. Η εις την Βαβυλώνα θριαμβευτική αυτού είσοδος, 2. Η φυγή των Περσών εις τον Γρανικόν ποταμόν 3. Η ήττα του Δαρείου και 4. Η οικογένεια του ηττηθέντος βασιλέως εις τους πόδας του Αλεξάνδρου.

Το επεξηγηματικό κείμενο της εικόνας είναι δίστηλο και δίγλωσσο, αποδοσμένο στην ελληνική και γαλλική γλώσσα και χωρίζεται σε τρεις ενότητες οι οποίες διακρίνονται οπτικά με τρεις ξεχωριστές παραγράφους πάνω στη σελίδα. Στην πρώτη ενότητα το κείμενο αναφέρεται στο θέμα της εικόνας και στις πηγές που χρησιμοποίησε ο δημιουργός της. Στη δεύτερη ενότητα με ένα σύντομο και περιεκτικό βιογραφικό κείμενο εξαίρεται η προσωπικότητα του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Η τρίτη ενότητα που αποτελεί τον κολοφώνα δηλώνει τον δημιουργό της εικόνας και τον σκοπό της έκδοσης.

Πρότυπο του Μονοφύλλου

Χωρίς να αμφισβητείται η ύπαρξη του αρχαίου σφραγιδόλιθου που χρησιμοποιήθηκε ως πρότυπο, όπως αναφέρει ο Ρήγας στο επεξηγηματικό του κείμενο, έχει αποδειχθεί ότι ο ίδιος αντιγράφει, με κάποιες παραλλαγές μια χαλκογραφία που εντόπισε κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη Βιέννη. Πρόκειται για την εικόνα που φιλοτέχνησε ο χαράκτης Salomon Kleiner και εξέδωσε το 1749 στη Βιέννη ο Joseph de France, γενικός διευθυντής του αυτοκρατορικού θησαυροφυλακίου της αυτοκρατορικής πινακοθήκης και των νομισματικών συλλογών. Οι δύο χαλκογραφίες παρουσιάζουν εξαιρετικές ομοιότητες ως προς τις προσωπογραφίες του Μεγάλου Αλεξάνδρου και των στρατηγών του, ενώ ο Ρήγας προσθέτει στο επεξηγηματικό κείμενο ιστορικές πληροφορίες για τη δράση του Μακεδόνα στρατηλάτη. Οι επί μέρους σκηνές τους διαφέρουν αισθητά, δεδομένου ότι η αντιγραφή τους ήταν δύσκολη εξαιτίας της πολύπλοκης σύνθεσής τους. Πρότυπα και των δύο χαλκογραφιών αποτελούν οι ζωγραφικοί πίνακες του Γάλλου ζωγράφου Charles Le Brun, η αντιγραφή των οποίων σε χαλκογραφημένες συνθέσεις γνώρισε μεγάλη επιτυχία στην Ευρώπη του 17ου και 18ου αιώνα.

Στόχοι του Ρήγα και ερμηνεία και του Μονοφύλλου

Ο Ρήγας με την έκδοση του Μονοφύλλου του, όπως και ο ίδιος παραδέχεται κατά τη διάρκεια της ανάκρισής του από τις αυστριακές αρχές, στόχευε στην αφύπνιση της εθνικής συνείδησης των υποδούλων Ελλήνων. Οι ιστορικές πληροφορίες που παραθέτει αποσκοπούν στην εθνική ανάταση των υποδούλων και στη σύνδεση με το αρχαίο ένδοξο παρελθόν, όπως άλλωστε και το υπόλοιπο εκδοτικό έργο του Ρήγα. Η σύντομη και περιεκτική βιογραφία του Αλεξάνδρου τον καθιστά ως τον θρυλικό ήρωα που επέζησε δια μέσου των αιώνων και αποτελεί παράδειγμα προς μίμηση. Μέσα από τα θρυλικά του κατορθώματα γίνεται το διαχρονικό εθνικοαπελευθερωτικό σύμβολο στη νεοελληνική συνείδηση. Οι Τούρκοι κατακτητές ταυτίζονται με τους Πέρσες οι οποίοι πρέπει να εκδιωχθούν όπως ακριβώς έκανε ο Μακεδόνας βασιλιάς. Ο Ρήγας εξέδωσε την προσωπογραφία αυτή και για έναν ακόμα λόγο ο οποίος ανιχνεύεται στον κολοφώνα της εικόνας. Με τη φράση «χάριν των Ελλήνων και Φιλελλήνων» καθιστά σαφές ότι οι υπόδουλοι Έλληνες πρέπει να ξεσηκωθούν διεκδικώντας την εθνική τους ανεξαρτησία, προσβλέποντας κυρίως σε βοήθεια από την πλευρά της Γαλλίας, αφού κατά την περίοδο αυτή ο Μέγας Ναπολέων υπόσχεται την απελευθέρωση των Ελλήνων.

Απήχηση και επιδράσεις του Μονοφύλλου

Το Μονόφυλλο του Ρήγα Βελεστινλή εκτός από τους εθνοδιαφωτιστικούς του στόχους είναι αυτό που καθιέρωσε την προσωπογραφία του Μεγάλου Αλεξάνδρου ως το «αυθεντικό» πρότυπο του ήρωα. Μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα το πορτραίτο αυτό επαναλαμβάνεται συχνά με κάποιες παραλλαγές, ενώ η διάδοσή του συνετέλεσε στην δημιουργία ενός προτύπου του εξιδανικευμένου ήρωα πολεμιστή. Το μονόφυλλο επαναλαμβάνεται ως προμετωπίδα στην έκδοση Αρριανού τα Σωζόμενα την οποία επιμελήθηκε ο Νεόφυτος Δούκας και εξέδωσε το 1809 στη Βιέννη. Το 1816 η μορφή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, όπως τη σχεδίασε ο Ρήγας Βελεστινλής, κοσμεί το ακρόπρωρο του πλοίου «Άρης» του ναυάρχου Ανδρέα Μιαούλη.

Μετά την Ελληνική Επανάσταση η μορφή του Μεγάλου Αλεξάνδρου αποτέλεσε την έμπνευση σε καλλιτέχνες ή συγγραφείς που ήθελαν να με τα έργα τους να τονώσουν την αυτογνωσία των Ελλήνων σε εξαιρετικά δύσκολες στιγμές για την ελληνική ιστορία. Ενδεικτικό παράδειγμα αποτελεί η κυκλοφορία μιας χαλκογραφίας το 1849 στην Αθήνα η οποία φιλοτεχνήθηκε από τον λιθογράφο Ιωάννη Κορωναίο.

Το Μονόφυλλο του Μεγάλου Αλεξάνδρου καθώς και όσες αλληγορικές εικόνες ακολούθησαν που αποσκοπούσαν στην αφύπνιση της συνείδησης των Ελλήνων, μπορούν να ενταχθούν στη μεγάλη κατηγορία των εικόνων εθνικής σκοπιμότητας. Η ονομασία αυτή καθιερώθηκε με αφορμή τη πίνακες εθνικής σκοπιμότητας που κυκλοφόρησαν το 1940 από τη Σχολή καλών Τεχνών με σκοπό την εθνική αντίσταση εναντίον των Γερμανών.

Βιβλιογραφία

• Άμαντος, Κ., Ανέκδοτα έγγραφα περί Ρήγα Βελεστινλή. Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων. Ιστορική και Λαογραφική Βιβλιοθήκη Αρ. 7. Αθήνα, 1930.
• Βρανούσης, Λ. Ι., Ρήγας. Έρευνα, συναγωγή και μελέτη. Αθήναι, Βασική Βιβλιοθήκη -10.
• Γκράτζιου, Όλγα, «Το Μονόφυλλο του Ρήγα του 1797. Παρατηρήσεις στη νεοελληνική εικονογραφία του Μεγάλου Αλεξάνδρου», Μνήμων, Αθήνα, 1980.
• Δασκαλάκης, Απ., Les oeuvres de Rhigas Velestinlis, Παρίσι 1936,
• Δασκαλάκης, Β., Ο Ρήγας Βελεστινλής ως Διδάσκαλος του Γένους. ΄Εκδοσις νέα μετά συμπληρώσεων και προσθηκών. Αθήνα, 1977.
• Καμαριάνος, Ν., Ρήγας Βελεστινλής, Συμπληρώσεις και διορθώσεις για τη ζωή και το έργο του. Εισαγωγή – Μετάφραση – σχόλια Αθ. Καραθανάσης, Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών – Βελεστίνου-Ρήγα, Αθήνα 1999.
• Κουκίου-Μητροπούλου, Δήμητρα, «Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ρήγα. Προπομπός των εικόνων εθνικής σκοπιμότητος προς ενίσχυση του Λαϊκού φρονήματος», εφ. Η Καθημερινή, Επτά Ημέρες, 17 Μαϊου 1998.
• Κουκίου-Μητροπούλου, Δήμητρα, «Μια εικόνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου φιλοτεχνημένη το 1849 στην Αθήνα από τον Ιωάννη Κορωναίο», Τεκμήρια Ιστορίας. Μονογραφίες, Αθήνα, 2015.
• Λεγκράντ Αιμ., Ανέκδοτα έγγραφα περί Ρήγα Βελεστινλή και των συν αυτώ μαρτυρησάντων. Εκ των εν Βιέννη αρχείων εξαχθέντα και δημοσιευθέντα υπό Αιμιλίου Λεγράνδ. Μετά μεταφράσεως ελληνικής υπό Σπυρίδωνος Λάμπρου. Αθήνησιν, 1891.
• Λάιος, Γ., Οι χάρτες του Ρήγα, Αθήνα, ΔΙΕΕ, 1960.
• Ρήγα Βελεστινλή. Έκθεση αφιερωμένη στα 200 χρόνια από το θάνατό του, Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, 1998. (κατάλογος έκθεσης).
• Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1985.
• Το όραμα του Ρήγα. Ο Ρήγας στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Κατάλογος έκθεσης. Αθήνα, 1998.
• Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Αθήνα, Π. Δρανδάκη, Φοίνιξ, χ.χρ.,
• Δημ. Καραμπερόπουλου, Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ρήγα Βελετ\στινλή, Βιέννη 1797. Επιμέλεια-Σχόλια-Επανέκδοση συλλεκτική σε 500 αριθμημένα αντίτυπα από την Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, Αθήνα 2006.