Τρίπτυχο

Ο όρος τρίπτυχο χρησιμοποιείται για να αναφερθούμε σε έργα που χωρίζονται σε τρία μέρη, τα οποία όμως στο σύνολό τους παρουσιάζουν ένα θέμα. Κυρίως τον συναντούμε στις καλές τέχνες και ενίοτε στην εκπαίδευση. Ετυμολογικά πρόκειται για το ουσιαστικοποιημένο ουδέτερο του επιθέτου τρίπτυχος (τρία+πτυχή).

Κατασκευή

Στη ζωγραφική-αγιογραφία-μεταλλοτεχνία το τρίπτυχο είναι έργο που αποτελείται από τρία φύλλα-τμήματα. Συνήθως το κεντρικό τμήμα είναι το μεγαλύτερο σε διαστάσεις και συνδέεται με τα άλλα πλαϊνά τμήματα με μεντεσέδες. Το κυρίως θέμα απεικονίζεται στο κεντρικό πλαίσιο και τα δύο πλάγια φύλλα περιέχουν την συνέχεια του θέματος ή άλλα συναφή θέματα. Όταν τα πλαϊνά φύλλα κλείσουν το μεσαίο φύλλο κρύβεται και στην εξωτερική πλευρά των φύλλων παρουσιάζεται ένας πίνακας (δίπτυχο) με άλλο θέμα ( Δείτε το παράδειγμα στην εικόνα " Τρίπτυχο-Ιερώνυμος Μπος "Κάρο με άχυρο" κλειστό"). Τα τρίπτυχα διακρίνονται και με βάση το μέγεθός τους. Έχουμε μικρά μεσαία και μεγάλα. Τα τελευταία βρίσκονται σε περίοπτη θέση στους ναούς είναι κλειστά και ανοίγουν μόνο κατά την διάρκεια των εορτών.

Το τρίπτυχο στην αρχαία εποχή

Αναπαράσταση ρωμαϊκής κηρωμένης πινακίδας με τρεις στύλους

Χαρακτηριστικό δείγμα τρίπτυχου είναι οι πινακίδες γραφής των σχολών της αρχαιότητας. Επρόκειτο για ξύλινες ορθογώνιες επιφάνειες τριών φύλλων επιστρωμένων με κερί. Ο μαθητής με την γραφίδα σχημάτιζε τα ψηφία στην κερωμένη επιφάνεια Βρίσκονταν σε χρήση από τους αρχαίους χρόνους μέχρι και το Μεσαίωνα.

Το τρίπτυχο στην πρώιμη αγιογραφία

• Χαρακτηριστικό δείγμα τρίπτυχου είναι η εικόνα του 10ου αιώνα, με θέμα τον Απόστολο Θαδαίο και τον Βασιλέα Άβγαρο της Έδεσσας να κρατάει το Άγιο Μανδήλιο. Η ιερά εικόνα φυλάσσεται στην μονή της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά αλλά δυστυχώς το τρίτο φύλλο έχει χαθεί.

Τα δύο φύλλα από το τρίπτυχο όπου απεικονίζεται το Άγιο Μανδήλιο.

Το τρίπτυχο στην αγιογραφία

Το τρίπτυχο κατά τον μεσαίωνα ήταν μια δημοφιλής τυποποιημένη τέχνη κυρίως για τους βωμούς των καθολικών εκκλησιών.

Τρίπτυχο στην εκκλησία του Αγίου Στανισλάβ σε Bielsko-Biala-Πολωνία

• Τρίπτυχο με εικόνα τον ένθρονο Χριστό ως Μέγα Αρχιερέα στο μεσαίο φύλλο. Έργο τέμπερας του 17ου αιώνα. Η εικόνα φυλάσσεται στην μονή της Αγίας Αικατερίνης του Σινά.

Ενδεικτικά έργα τρίπτυχου στην Ζωγραφική

• Ένα από τα φημισμένα έργα -τρίπτυχα του ζωγράφου Ιερώνυμου Μπός είναι το "Κάρο με άχυρο". Πρόκειται για τρίπτυχο που φιλοτεχνήθηκε περίπου το 1516 και είναι ελαιογραφία σε ξύλο ( 135 cm × 200 cm ) . Αλληγορικός πίνακας με τον οποίο ο καλλιτέχνης παρουσιάζει τις αρνητικές πτυχές της ανθρώπινης φύσης. Το ανοικτό τρίπτυχο αριστερά παρουσιάζει την ιστορία των πρωτόπλαστων στον Παράδεισο. Στο κεντρικό φύλλο έχουμε την μεταφορική εικόνα του κάρου με το άχυρο με την οποία ο καλλιτέχνης παρουσιάζει τα θανάσιμα αμαρτήματα που μαστίζουν την εποχή του. Δεξιά έχουμε πάλι μια μεταφορική εικόνα της τελικής κρίσης. Το τρίπτυχο κλειστό μας δίνει την εικόνα του οδοιπόρου. Πρόκειται για μια αλληγορία των δυσκολιών που αντιμετωπίζει ο άνθρωπος στην προσπάθειά του για την ανεύρεση της χαμένης του πατρίδας.

• 
  Τρίπτυχο- Ιερώνυμος Μπος "Κάρο με άχυρο" ανοικτό
• 
  Τρίπτυχο-Ιερώνυμος Μπος "Κάρο με άχυρο" κλειστό

• Το τρίπτυχο της Μοντένα. Είναι συμβολικός πίνακας (δύο όψεων) του 1568 του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου. Στο μπροστινό μέρος του τριπτύχου απεικονίζονται η προσκύνηση των ποιμένων, ένας χριστιανός ιππότης και το βάπτισμα του Ιησού. Ενώ στο πίσω μέρος έχουμε αριστερά τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, στο κεντρικό πίνακα την εικόνα του μοναστηριού της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά και δεξιά τον Αδάμ και την Εύα.

• 
  Το τρίπτυχο της Μοντένα-ανοικτό
• 
  Το τρίπτυχο της Μοντένα, ανοικτό, η πίσω πλευρά

Έργα τρίπτυχου στη Μεταλλοτεχνία

Ενδεικτικά από τα εργαστήρια του Κρεμλίνου του 17ου αιώνα έχουμε ένα μικρό (13εκ) αργυρεπίχρυσο τρίπτυχο που περιλαμβάνει ρωσικό εγκόλπιο με εικόνα της Αγίας Αικατερίνης.

Το τρίπτυχο στη μουσική

• Το Τρίπτυχο είναι ο τίτλος μια συλλογής αποτελουμένης από τρεις μονόπρακτες όπερες του Τζιάκομο Πουτσίνι. Το έργο έκανε πρεμιέρα στη Μητροπολιτική Όπερα στη Νέα Υόρκη το 1918 και βασίστηκε σε θέματα από την τριλογία Θεία Κωμωδία του Δάντη. Το τρίτο μέρος "Gianni Schicchi" περιλαμβάνει την περίφημα άρια "Ο mio babbino caro".

Το τρίπτυχο στη φωτογραφία

Στο φωτογραφικό τρίπτυχο στα σύγχρονα εμπορικά έργα τέχνης, οι φωτογραφίες διευθετούνται συνήθως με ένα απλό σύνορο μεταξύ τους. Το έργο μπορεί να αποτελείται από ξεχωριστές εικόνες που είναι παραλλαγές σε ένα θέμα, ή μπορεί να είναι μία μεγαλύτερη εικόνα η οποία χωρίζεται σε τρία μέρη.

Σύγχρονο φωτογραφικό τρίπτυχο