Βικιπαίδεια

Χατζ

Το Χατζ (αραβικά: حجّ‎‎) είναι το ετήσιο Ισλαμικό προσκύνημα στην Μέκκα. Θεωρείται το υποχρεωτικό θρησκευτικό καθήκον των Μουσουλμάνων, και πρέπει να εκτελεστεί τουλάχιστον μια φορά κατά την διάρκεια της ζωής τους, από όλους όσους είναι σωματικά και οικονομικά ικανοί να κάνουν το ταξίδι, και μπορούν να συντηρήσουν την οικογένεια τους κατά την απουσία τους[1][2][3]. Είναι ένας από τους πέντε στύλους του Ισλάμ. Η συγκέντρωση του πλήθους κατά την διάρκεια του Χατζ θεωρείται η μεγαλύτερη ετήσια συγκέντρωση ανθρώπων στον κόσμο[4][5].

Προσκυνητές στο Χατζ του 2008 στη Μέκκα της Σαουδικής Αραβίας

Το προσκύνημα γίνεται στις 8 με 12 τον τελευταίο μήνα του Ισλαμικού ημερολογίου. Επειδή το Ισλαμικό ημερολόγιο είναι σεληνιακό, και έντεκα ημέρες νωρίτερο από το Γρηγοριανό ημερολόγιο, η Γρηγοριανή ημερομηνία του Χατζ αλλάζει από έτος σε έτος. Το Ιχράμ είναι η ονομασία που δίνεται στην ιδιαίτερη πνευματική κατάσταση στην οποία οι προσκυνητές φορούν τα λευκά υφάσματα και απέχουν από ορισμένες δραστηριότητες[6].

Το Χατζ είναι συνδεδεμένο με την ζωή του Μωάμεθ ο οποίος είναι ο προφήτης του Ισλάμ από τον 7ο αιώνα, αλλά το τελετουργικό του προσκυνήματος στη Μέκκα είναι πολύ παλαιότερο και θεωρείται από τους Μουσουλμάνους πως υπάρχει από την εποχή του βιβλικού Αβραάμ(γνωστού ως Ιμπραχίμ). Οι προσκυνητές μπορούν επίσης να προσκυνήσουν στην Μέκκα και σε άλλες χρονικές περιόδους. Αυτό αποκαλείται το 'μικρό προσκύνημα' ή Ούμρα. Ακόμα και αν επιλέξουν να εκτελέσουν το μικρό προσκύνημα όμως, παραμένει υποχρεωτικό να εκτελέσουν το Χατζ σε κάποιο άλλο χρονικό σημείο της ζωής τους.

Στα Ελληνικά επώνυμα, συχνά παρατηρείται το πρόθεμα 'Χατζη', ή και επώνυμα όπως Χατζής, τα οποία έχουν την ρίζα τους από την λέξη Χατζ και τους χριστιανούς που επισκέπτονταν τους Άγιους Τόπους για να προσκυνήσουν.

Ετυμολογία της λέξης Επεξεργασία

Η λέξη Χατζ σημαίνει 'το ταξίδεμα' το οποίο σημειολογικά καλύπτει την εξωτερική δραστηριότητα του ταξιδιού και την εσωτερική του σκοπού του ταξιδιού[7]. Η σύγχρονη αραβική ετυμολογία μεταφράζει τη λέξη χατζ «πηγαίνω σε…», δείχνοντας τη κατεύθυνση της πορείας του προσκυνήματος που δεν είναι άλλη παρά η γενέθλια πόλη του Μωάμεθ, η Μέκκα.

Η ετυμολογία της λέξης προέρχεται από το λεξιλόγιο των σημιτικών γλωσσών. Η ρίζα χογκ στα εβραϊκά σημαίνει «κάνω ένα γύρο», και «γιορτάζω ιερή γιορτή και προσφέρω θυσία στο θεό». «Τρεις φορές το χρόνο θα γιορτάζετε το χαγκ στο όνομά μου», διατάζει ο Ιεχωβά τους πιστούς του.[8]

Γιορτή και ιεροτελεστία και των Αράβων ειδωλολατρών λοιπόν, που ο Μωάμεθ αναβάθμισε, εξευγένισε και ενσωμάτωσε στην μουσουλμανική θρησκεία.

Το Χατζ πραγματοποιείται στον τελευταίο μήνα του σεληνιακού έτους των μουσουλμάνων, τον μήνα του χατζ, όπως λέγεται, ντόου αλ-χατζ.

Η προέλευση του Χατζ Επεξεργασία

Όταν έφτασε η περίοδος του ετήσιου προσκυνήματος στη Μέκκα, 30.000 μουσουλμάνοι ξεκίνησαν, με επικεφαλής τον Προφήτη Μωάμεθ, από την Μεδίνα, για να πραγματοποιήσουν το χατζ. Κατά τη διάρκεια της διαδρομής όλοι οι πιστοί έλεγαν την προσευχή που τους έμαθε ο Μωάμεθ, και ο οποίος την είχε μάθει από τον αρχάγγελο Γαβριήλ.

Αυτή η προσευχή- η talbiya-στα αραβικά έχει ως εξής:

Labaik Allahumma labaik, labaik la sharika laka labaik in alhamd wa al-ni'amatu laka wal-mulk, la sharika laka.

Ενώ στα ελληνικά μπορούμε να τη μεταφράσουμε ως εξής:

«Να 'μαι μπροστά Σου! Να 'μαι μπροστά Σου! Να 'μαι μπροστά Σου! Δεν είμαι ίσος με σένα, μα, να 'μαι μπροστά Σου! Στ’ αλήθεια ο έπαινος και η ευεργεσία ανήκουν σε Σένα μόνο, το ίδιο και η βασιλεία! Να 'μαι μπροστά Σου!» [9]

Ύστερα από 10 μέρες πορείας οι πιστοί μπαίνουν στη Μέκκα, ο Μωάμεθ φτάνει στη Κάαμπα και προσεύχεται ενώ οι πιστοί μαζί με αυτόν γυρίζουν γύρω από τον ιερό βράχο 7 φορές. Μετά πάνε όλοι μαζί στη κοιλάδα του Αραφάτ, και στη κορυφή του βουνού του Ελέους, ο Μωάμεθ προσεύχεται μαζί με τους πιστούς του, και τους απευθύνει τις τελευταίες οδηγίες του, το λεγόμενο «αποχαιρετιστήριο κήρυγμα».

 
Προσκυνητές προσεύχονται στον λόφο του Αραφάτ

Ύστερα περνάνε την υπόλοιπη μέρα στο Αραφάτ, σε κατάσταση περισυλλογής και προσευχής. Την επόμενη μέρα ξεκινάνε για το ταξίδι επιστροφής προς τη Μέκκα περνώντας από τη κοιλάδα της Μουντζαλίφα. Εκεί μαζεύουν χαλίκια. Την επόμενη μέρα που φτάνουν στην περιοχή της Μίνα, στα περίχωρα της Μέκκας, στέκονται και πετροβολούν μία ψηλή στήλη, σε ανάμνηση της συνάντησης του Αβραάμ με το διάβολο στο ίδιο ακριβώς σημείο. Αφού πέταξαν τις πέτρες, προχώρησαν στο θυσιαστικό σφάξιμο προβάτων και καμηλών που το κρέας μοιράστηκε στους φτωχούς- πράξη που έκαναν σαν ανάμνηση της θυσίας του Ισμαήλ που είχε ζητήσει ο Αλλάχ από τον Αβραάμ και που τελικά ο Θεός δεν επέτρεψε να γίνει, αντικαθιστώντας όπως θα κάνει αργότερα και με τον Ισαάκ, το παιδί με ένα πρόβατο. Φτάνοντας στη Μέκκα έκαναν ξανά το προσκύνημα των 7 κύκλων γύρω από την Κάαμπα και μετά έκοψαν τα μαλλιά τους και τα νύχια τους, άλλαξαν τα άσπρα ρούχα που φορούσαν μέχρι τότε με τις καθημερινές τους κελεμπίες για να δείξουν ότι το προσκύνημα και η ιερή κατάσταση στην οποία βρίσκονταν τέλειωσε και όλοι μαζί ξαναγύρισαν στη Μεδίνα. [10]

Αυτή η αναπαράσταση των πράξεων του Μωάμεθ και των πιστών του, την άνοιξη του 630 είναι ο σκοπός του χατζ.

Νίγια, "η πρόθεση" Επεξεργασία

Το Κοράνι γράφει: «Να προτρέπεις τους ανθρώπους στο χατζ»,[11] ζητάει ο Θεός από τον τελευταίο αγγελιαφόρο του. επίσης, : «ο Θεός επιβάλλει στους ανθρώπους το προσκύνημα στον Ναόν αυτόν για όποιον έχει τα μέσα» (Κορ. 3,97) [12]

Η πρώτη προϋπόθεση? Η νίγια, ‘’η πρόθεση’’, το πνευματικό κλειδί που ανοίγει τις πόρτες του προσκυνήματος. Πρέπει η πρόθεσή σου να είναι καρπός ελεύθερης βούλησης, να έχει θρησκευτική βάση, να είναι ανιδιοτελής, καλά μελετημένη, με μεγάλη ευσέβεια, και να είσαι ενήλικας αρσενικός – [οι ανήλικοι δεν πραγματοποιούν χατζ, γιατί το χατζ χρειάζεται την ελεύθερη συνειδητή βούληση που μόνο στον ενήλικα, αναγνωρίζεται, οι γυναίκες ασφαλώς μπορούν να πραγματοποιήσουν χατζ, αλλά αυτό δεν έχει σημασία για κανέναν]- να έχεις τα οικονομικά μέσα για να το πραγματοποιήσεις, δεν μπορείς να πάρεις δάνειο για να το κάνεις και θεωρητικά πρέπει να έχεις ρυθμίσει τις οικονομικές σου διαφορές με τους γύρω σου πριν ξεκινήσεις. [13]

Ιχράμ (ihram), "ο εξαγνισμός Επεξεργασία

Προτού ο πιστός ξεκινήσει το Χατζ, θα πρέπει κατ´αρχάς να εξαγνίσει το σώμα του. πρέπει γι’ αυτό το σκοπό, να κάνει το ihram. Ihram σημαίνει τον εξαγνισμό του σώματος με το μεγάλο λουτρό και τη ένδυση μετά με το ειδικό τελετουργικό ρούχο, δυο μεγάλες άσπρες πετσέτες από καθαρό βαμβάκι, απολύτως αχρησιμοποίητες και απολύτως άραφες. Και αυτό για να εγκαταλείψουν τις σκέψεις και τις πράξεις της βέβηλης καθημερινότητας.Κάνεις το μεγάλο λουτρό, το τελετουργικό πλύσιμο, αφού το νερό συμβολίζει στον Ισλαμισμό, τον εξαγνισμό. Αυτό το λουτρό λέγεται ghousl, που σημαίνει, «να πλύνεις τελετουργικά ολόκληρο το κορμί». Πλένεται λοιπόν και φοράει το ιχράμ.[14]

 
Φωτογραφία από το προσκύνημα του 1907

Ταλμπίγια (talbiya), "η προσευχή" Επεξεργασία

Εκτελεί μετά, τις μετάνοιες «της προσευχής για το ταξίδι». «Κύριε, προτίθεμαι να αγιαστώ προσκυνώντας τον Οίκο σου. Κύριε, διευκολύνέ με και δέξου το από μένα».

Η δεύτερη προσευχή ονομαζόμενη talbiya, προσευχή την οποία θα πρέπει να επαναλάβει αρκετές φορές κατά τη διάρκεια του προσκυνήματος (την αναφέραμε παραπάνω)

Μέκκα, ο τόπος Επεξεργασία

Η Μέκκα. Πόλη των ανέμων, η «κοιλάδα η ακατάλληλη για καλλιέργεια», ήταν παρ'όλα αυτά γνωστή και αναγνωριζόταν από τα βουνά της. Βουνά στρωμένα με μυτερούς, κατάξερους βράχους, διαβρωμένους από τα νερά της βροχής, έζωναν τη κοιλάδα που βρισκόταν η Μέκκα από παντού. Που και πού φαράγγια –περάσματα μέσα από τα βουνά που οδηγούσαν στη πόλη. Οι πόρτες της Μέκκας. Ο Ιμπν Μπαττούτα έγραφε για τη πόλη τον 14ο αιώνα.: « είναι μια μεγάλη πόλη με τα κτίρια κοντά-κοντά. Έχει το σχήμα παραλληλόγραμου και κείται στο βάθος μιας κοιλάδας που την περιστοιχίζουν βουνά. Έτσι που όποιος κατευθύνεται εκεί να μη τη βλέπει παρά αφού φτάσει.» [15]

Προϋποθέσεις Επεξεργασία

Το Ισλάμ ορίζει πως κάθε μουσουλμάνος επιβάλλεται να πραγματοποιήσει το ιερό προσκύνημα στη Μέκκα τουλάχιστον μια φορά στη ζωή του εφόσον:

  • Έχει ενηλικιωθεί
  • Είναι ψυχικά και σωματικά υγιής
  • Είναι ελεύθερος
  • Μπορεί να καλύψει τα έξοδα του ταξιδιού και με το παραπάνω
  • Δεν τον βαραίνουν οικονομικές εκκρεμότητες
  • Όσοι εξαρτώνται οικονομικά από αυτόν μπορούν να συντηρηθούν στη διάρκεια της απουσίας του
  • Συνοδεύεται από τον σύζυγό της εάν είναι γυναίκα

Τελετουργικό Επεξεργασία

1η μέρα Επεξεργασία

Μόλις ο πιστός φτάσει στη Μέκκα κατευθύνεται στο τζαμί της, το επονομαζόμενο και χαράμ (= ιερό και κατά συνέπεια απαγορευμένο στους αλλόπιστους) για να αρχίσει την τελετουργία των εφτά γύρων, γύρω από τη Κάαμπα, των ταουάφ αλ-Κουντούμ ή ‘’γύρων της παρουσίασης μπροστά στον Θεό’’. [16]

 
Το ιερό κτίσμα Κάαμπα

Ο Κάαμπα, ‘’ο Οίκος του Θεού’’, τετράγωνος, συμπαγής, λίθινος σκεπασμένος στη σημερινή εποχή από ένα πολυτελές μαύρο ύφασμα με χρυσή διακόσμηση και ασημένια αραβουργήματα.

Εφτά φορές γυρίζεις γύρω από τον Κάαμπα, σε φορά αντίθετη των δεικτών του ρολογιού, αναφωνώντας συνεχώς ότι ο Αλλάχ είναι Μεγάλος!, «Αλλάχ Ακμπάρ!». Στο διάστημα των εφτά αυτών γύρων, ο προσκυνητής πρέπει να πλησιάσει και να αγγίξει «το δεξί χέρι του Θεού», όπως ονομάζουν το μικρό μαύρο λίθο που βρίσκεται ενσφηνωμένος. Στο τέλος των εφτά γύρων προσκυνάς τον «σταθμό του Αβραάμ», σύμφωνα με την αραβική παράδοση είναι ο μικρός βράχος που πάνω του στηρίχθηκε ο Αβραάμ, για να στηριχτεί και να τοποθετήσει την τελευταία πέτρα του Κάαμπα. Το επόμενο βήμα, την ίδια πρώτη μέρα του χατζ και μετά το προσκύνημα στη Κάαμπα είναι η πορεία ανάμεσα στους δυο λόφους που βρίσκονται εκεί κοντά, τον Σαφά και τον Μαρούα. Η πορεία (σααΐ) ξεκινά από τη βάση του λόφου Σαφά, προχωρά 400 μέτρα και φτάνει στη βάση του λόφου Μαρούα. Εκεί ξαναγυρίζει πίσω στον λόφο Σαφά για να κατευθυνθεί πάλι στον Μαρούα, και αυτό θα γίνει 7 φορές. Η πορεία αυτή είναι αναπαράσταση – σύμφωνη με το μύθο- που έκανε η Άγαρ, όταν παίρνοντας μαζί τον μικρό γιό της Ισμαήλ, έφυγε από τη Παλαιστίνη. Η Άγαρ έφτασε σε αυτή την άνυδρη περιοχή, και πηγαινοήρθε εφτά φορές από τη μια κορυφή στην άλλη, προσπαθώντας να βρει πηγή νερού για να πιεί το μικρό παιδί της και να μην πεθάνει από τη δίψα.

Επιστροφή στο τέμενος για μια τελευταία προσευχή στην Κάαμπα και η πρώτη μέρα του προσκυνήματος τελειώνει. [17]

2η μέρα Επεξεργασία

Η δεύτερη μέρα, ονoμάζεται ‘’ημέρα του ποτίσματος’’ (γιομ αλ ταρουίγια), από τη συνήθεια να ποτίζουν άφθονα με νερό τις καμήλες τους εκείνο το πρωί, να γεμίζουν και οι ίδιοι τα ασκιά τους με νερό, να πίνουν και να φεύγουν έπειτα για τη κοιλάδα του Αραφάτ. Το Αραφάτ (στα αραβικά σημαίνει γνωρίζω, αναγνωρίζω) είναι μια πλατιά πεδιάδα που περικλείεται από βουνά. Στη μια άκρη της, υπάρχει το Ορος του Ελέους, ένας γρανιτένιος βράχος ύψους 65 μέτρων, όπου οι πιστοί επισκέπτονται, και όπου από εδώ ο ιμάμης καθοδηγεί τις προσευχές αυτής της ημέρας. Θα κοιμηθούν στο μέρος, και η δεύτερη μέρα του γουκούφ (= της στάθμευσης στη κοιλάδα) τελειώνει εδώ.

3η μέρα Επεξεργασία

Την επόμενη μέρα- αναπαράσταση της μέρας που ο ίδιος ο Προφήτης ανέβηκε στο βουνό του Ελέους για να απαγγείλει τις σημαντικότερες θέσεις και ιεροτελεστίες, και αξίες και ιδέες της μουσουλμανικής θρησκείας που εκείνος ίδρυσε. Οι πιστοί σήμερα, στέκονται στους πρόποδες του βουνού και προσεύχονται από το ξημέρωμα μέχρι και τη δύση του ήλιου. [18]

Με τη δύση του ήλιου οι προσκυνητές μαζεύουν τα πράγματά τους και αναχωρούν από το Αραφάτ και προχωρούν προς τη κοιλάδα της Μουντζαλίφα, το μέρος όπου οι πιστοί θα συγκεντρώσουν 49 βοτσαλάκια ή μεταφρορικά ‘’πυρωμένα κάρβουνα’’ (τζαμαράτ) για να πετροβολήσουν αργότερα τον σατανά. Συνεχίζουν το δρόμο τους για τον τελικό προορισμό που είναι η άλλη κοιλάδα, της Μίνα.

4η μέρα Επεξεργασία

Στη Μίνα υπάρχει μια κολώνα ύψους 20 μέτρων και πλάτους 80 εκατοστών, που ονομάζεται η ‘’στήλη του μεγάλου Σατανά’’ (αλ-σαϊτάν αλ-Καμπίρ). Ο πιστός πετροβολεί τη κολώνα με 7 βοτσαλάκια που είχε μαζέψει από τη περιοχή της Μουτζαλίφα, διαδηλώνοντας συνεχώς την υπεροχή του Θεού με το «Αλλάχ Ακμπάρ!». Τελετουργία που έκανε και ο ίδιος ο Μωάμεθ και σύμφωνα με τη παράδοση πρώτος είχε κάνει ο Αβραάμ όταν του παρουσιάστηκε εκεί ο ίδιος ο διάβολος για να τον βάλει σε πειρασμό να παρακούσει το θέλημα του Αλλάχ. Μετά από αυτό το πετροβόλημα, οι άντρες κουρεύουν ή κονταίνουν τα μαλλιά τους, οι γυναίκες κόβουν μια τούφα από τα δικά τους. μερική άρση της κατάστασης εξαγνισμού που βρίσκονταν τις προηγούμενες μέρες, του ιχράμ, δηλαδή. [19]

Οι τελετουργίες συνεχίζονται με τη θυσία ενός ζώου, συνήθως πρόβατου ή καμήλας. Ο πιστός πρέπει να σκοτώσει το ζώο μόνος του, αλλά σε περίπτωση αδυναμίας μπορεί να επιστρατεύσει και κάποιον για να τον αντικαταστήσει. Μετά τη θυσία, οι πιστοί παίρνουν το δρόμο για τη Μέκκα, για να κάνουν για τελευταία φορά, τους γύρους γύρω από τη Κάαμπα, και τη διαδρομή ανάμεσα στους δυο λόφους, Σαφά και Μαρουά. Τώρα τελειώνει απολύτως η κατάσταση εξαγνισμού, οι πιστοί βγάζουν το ιχράμ, μπορούν να λουστούν, να αρωματιστούν κα να ντυθούν όπως θέλουν.

5η, 6η μέρα Επεξεργασία

οι επόμενες μέρες που ακολουθούν,- οι μέρες μπορεί να ποικίλλουν από μία το λιγότερο μέχρι τρεις το περισσότερο - είναι μέρες γιορτής και χαράς ονομάζονται ‘’ημέρες της αποξήρανσης’’, στις οποίες περιμένουν το κρέας του σφάγιου να ξεραθεί στον ήλιο.

Αριθμός προσκυνητών ανά έτος Επεξεργασία

Από τις αρχές του 20ου αιώνα έως τις αρχές του 21ου αιώνα, υπήρξε μια εκρηκτική αύξηση του αριθμού των προσκηνυτών της τάξης του 2.824 τοις εκατό, από τους μόλις 58.584 του 1920 στους 1.712.962 το 2012[20]. Τα παρακάτω επίσημα στοιχεία του Βασιλείου της Σαουδικής Αραβίας δείχνουν τα σύνολα των προσκυνητών ανά έτος για το Χατζ.

Έτος Ισλαμικό ημερολόγιο Σαουδάραβες προσκυνητές Ξένοι προσκυνητές Σύνολο
1920 1338 58.584[20]
1921 1339 57.255[20]
1922 1340 56.319[20]
1950 1369 100.000 (περίπου)[1]
1995 1415 910.157[21]
1996 1416 784.769 1.080.465[22] 1.865.234
1997 1417 774.260 1.168.591[22] 1.942.851
1998 1418 699.770 1.132.344 1.832.114[23]
1999 1419 775.268 1.056.730 1.831.998
2000 1420 466.430[24] 1.267.355 1.733.785[24]
2001 1421 440.808 1.363.992 1.804.800[25]
2002 1422 590.576 1.354.184 1.944.760
2003 1423 493.230 1.431.012 1.924.242[26]
2004 1424 473.004[27] 1.419.706[28] 1.892.710[27]
2005 1425 1.030.000 (περίπου) 1.534.769 2.560.000 (περίπου)[29]
2006 1426 724.229 1.654.407 2.378.636[30]
2007 1427 746.511 1.707.814 2.454.325[31][32]
2008 1428 1.729.841[33]
2009 1429 154.000 1.613.000 2.521.000[34]
2010 1430 989.798 1.799.601 2.854.345[35]
2011 1431 1.099.522 1.828.195 2.927.717[36]
2012 1432 1.408.641 1.752.932 3.161.573[37]
2013 1433 700.000 (περίπου)[38] 1.379.531 [39] 2.061.573 (περίπου)
2014 1434 700.000 (περίπου)[40] 1.389.053[41] 2.089.053 (περίπου)[40]

Παραπομπές Επεξεργασία

  1. ↑ 1,0 1,1 Long, Matthew (2011). Islamic Beliefs, Practices, and Cultures. Marshall Cavendish Corporation. σελ. 86. ISBN 978-0-7614-7926-0. Ανακτήθηκε στις 2 Σεπτεμβρίου 2014. 
  2. ↑ Nigosian, S. A. (2004). Islam: Its History, Teaching, and Practices. Indiana: Indiana University Press. σελ. 110. ISBN 0-253-21627-3. 
  3. ↑ Berkley Center for Religion, Peace, and World Affairs - Islam Αρχειοθετήθηκε 2011-10-02 στο Wayback Machine. See drop-down essay on "Islamic Practices"
  4. ↑ Mosher, Lucinda (2005). Praying: The Rituals of Faith. Church Publishing, Inc. σελ. 155. ISBN 9781596270169. Ανακτήθηκε στις 18 Σεπτεμβρίου 2014. 
  5. ↑ Ruiz, Enrique (2009). Discriminate Or Diversify. PositivePsyche.Biz Corp. σελ. 279. ISBN 9780578017341. 
  6. ↑ «Ihram - Summary». Hajj Portal. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Ιουλίου 2008. Ανακτήθηκε στις 20 Νοεμβρίου 2013. 
  7. ↑ Adelowo, E. Dada, επιμ. (2014). Perspectives in Religious Studies: Volume III. Ibadan: HEBN Publishers Plc. σελ. 395. ISBN 9789780814472. 
  8. ↑ Έξοδος. Κγ’ 14
  9. ↑ μετάφραση του Αντώνη Σακελλαρίου, από το βιβλίο του Σλιμάν Ζεγκιντούρ «η καθημερινή ζωή στη Μέκκα από την εποχή του Μωάμεθ μέχρι τις μέρες μας» εκδ. Παπαδήμα,1993
  10. ↑ the life of the prophet Muhammad.από τις Leila Azzam & Aisha Gouverneur. Σελ 78-81
  11. ↑ Κορ. 22,27
  12. ↑ Regis Blachere, Le Coran. έκδοση G.T.Maisonnneuve et Larose του 1980, σελ.88 και για τη μετάφραση Αντώνης Σακελλαρίου
  13. ↑ Σλιμάν Ζεγκιντούρ ‘’η καθημερινή ζωή στη Μέκκα από τον Μωάμεθ ως τις μέρες μας. Εκδ. Παπαδήμα,1993, σελ. 26-27
  14. ↑ Σλιμάν Ζεγκιντούρ ‘’η καθημερινή ζωή στη Μέκκα από τον Μωάμεθ ως τις μέρες μας. Εκδ. Παπαδήμα,1993, σελ. 49-50
  15. ↑ Ibn Battuta, Voyages, τόμος 1, εκδόσεις FM La Decouveste,Παρίσι, 1982, σελ.286
  16. ↑ Σλιμάν Ζεγκιντούρ ‘’η καθημερινή ζωή στη Μέκκα από τον Μωάμεθ ως τις μέρες μας. Εκδ. Παπαδήμα,1993, σελ.170-173
  17. ↑ Σλιμάν Ζεγκιντούρ ‘’η καθημερινή ζωή στη Μέκκα από τον Μωάμεθ ως τις μέρες μας. Εκδ. Παπαδήμα,1993, σελ.218-220
  18. ↑ Σλιμάν Ζεγκιντούρ ‘’η καθημερινή ζωή στη Μέκκα από τον Μωάμεθ ως τις μέρες μας. Εκδ. Παπαδήμα,1993, κεφάλαιο 14
  19. ↑ Σλιμάν Ζεγκιντούρ ‘’η καθημερινή ζωή στη Μέκκα από τον Μωάμεθ ως τις μέρες μας. Εκδ. Παπαδήμα,1993, σελ. 309-311
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 "Increase in Pilgrims" Αρχειοθετήθηκε 2012-11-02 στο Wayback Machine., The News International. Retrieved on March 12, 2013.
  21. ↑ «Ministry of Pilgrimage releases Hajj statistics». Royal Embassy of Saudi Arabia. 19 Απριλίου 1996. Ανακτήθηκε στις 7 Οκτωβρίου 2014. 
  22. ↑ 22,0 22,1 «Record number of pilgrims arrive for 1417 Hajj». Royal Embassy of Saudi Arabia. 15 Απριλίου 1997. Ανακτήθηκε στις 7 Οκτωβρίου 2014. 
  23. ↑ «Final statistics for Hajj 1418 pilgrims». Royal Embassy of Saudi Arabia. 8 Απριλίου 1998. Ανακτήθηκε στις 7 Οκτωβρίου 2014. 
  24. ↑ 24,0 24,1 «Ministry of Pilgrimage figures released for 1420 Haj». Royal Embassy of Saudi Arabia. 20 Μαρτίου 2000. Ανακτήθηκε στις 7 Οκτωβρίου 2014. 
  25. ↑ «Successful culmination of Hajj 1421». Royal Embassy of Saudi Arabia. 9 Μαρτίου 2001. Ανακτήθηκε στις 7 Οκτωβρίου 2014. 
  26. ↑ «Tragic deaths reported in crowding at Mina». Royal Embassy of Saudi Arabia. 11 Φεβρουαρίου 2003. Ανακτήθηκε στις 7 Οκτωβρίου 2014. 
  27. ↑ 27,0 27,1 «Culmination of 1424 Hajj witnesses stampede deaths». Royal Embassy of Saudi Arabia. 1 Φεβρουαρίου 2004. Ανακτήθηκε στις 7 Οκτωβρίου 2014. 
  28. ↑ «Hajj proceeding without incident». Royal Embassy of Saudi Arabia. 30 Ιανουαρίου 2004. Ανακτήθηκε στις 7 Οκτωβρίου 2014. 
  29. ↑ «Prince Abdulmajeed declares Hajj 1425 a success». Royal Embassy of Saudi Arabia. 25 Ιανουαρίου 2005. Ανακτήθηκε στις 30 Ιουλίου 2009. 
  30. ↑ «More than 2.3 million pilgrims perform the Hajj this year». Royal Embassy of Saudi Arabia. 30 Δεκεμβρίου 2006. Ανακτήθηκε στις 30 Ιουλίου 2009. 
  31. ↑ «More than 1.7 million pilgrims have arrived in Saudi Arabia for the Hajj». Royal Embassy of Saudi Arabia. 17 Δεκεμβρίου 2007. Ανακτήθηκε στις 30 Ιουλίου 2009. 
  32. ↑ «"Saudi Central Department of Statistics"». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 25 Δεκεμβρίου 2007. Ανακτήθηκε στις 10 Νοεμβρίου 2014. 
  33. ↑ «Record number of pilgrims arrive for Hajj». Royal Embassy of Saudi Arabia. 6 Δεκεμβρίου 2008. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 12 Ιουνίου 2010. Ανακτήθηκε στις 30 Ιουλίου 2009. 
  34. ↑ «2,521,000 million pilgrims participated in Hajj 1430». Royal Embassy of Saudi Arabia. 29 Νοεμβρίου 2009. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 12 Ιουνίου 2010. Ανακτήθηκε στις 8 Δεκεμβρίου 2009. 
  35. ↑ «2.8 million pilgrims participated in Hajj 1431». Royal Embassy of Saudi Arabia. 18 Νοεμβρίου 2010. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 15 Δεκεμβρίου 2010. Ανακτήθηκε στις 28 Δεκεμβρίου 2010. 
  36. ↑ «2,927,717 pilgrims performed Hajj this year». Royal Embassy of Saudi Arabia. 6 Νοεμβρίου 2011. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 28 Ιουνίου 2012. Ανακτήθηκε στις 16 Νοεμβρίου 2012. 
  37. ↑ «3,161,573 pilgrims perform Hajj this year». Royal Embassy of Saudi Arabia. 27 Οκτωβρίου 2012. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 26 Απριλίου 2013. Ανακτήθηκε στις 12 Μαρτίου 2013. 
  38. ↑ «Two million pilgrims taking place in Hajj». Euronews. 14 Οκτωβρίου 2013. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 19 Μαρτίου 2020. Ανακτήθηκε στις 13 Φεβρουαρίου 2014. 
  39. ↑ «1,379,531 pilgrims from 188 countries arrived for Hajj». Royal Embassy of Saudi Arabia. 13 Οκτωβρίου 2013. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Φεβρουαρίου 2014. Ανακτήθηκε στις 13 Φεβρουαρίου 2014. 
  40. ↑ 40,0 40,1 «Pilgrims stone 'devil' in last major Haj ritual; Eid Al-Adha begins». Arab News. 6 Οκτωβρίου 2014. Ανακτήθηκε στις 7 Οκτωβρίου 2014. 
  41. ↑ «Small increase in foreign pilgrims». Royal Embassy of Saudi Arabia. 2 Οκτωβρίου 2014. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 9 Οκτωβρίου 2014. Ανακτήθηκε στις 7 Οκτωβρίου 2014. 
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Χατζ&oldid=10119011"