Ετιέν-Φρανσουά ντε Σουαζέλ
Ο Ετιέν Φρανσουά, Μαρκήσιος του Στανβίλ και Δούκας του Ζουαζέλ (γαλλικά:Étienne François, Marquis de Stainville, Duc de Choiseul) (28 Ιουνίου 1719 - 8 Μαΐου 1785) ήταν Γάλλος στρατιωτικός αξιωματικός, διπλωμάτης και πολιτικός. Ήταν επίσης Υπουργός Εξωτερικών της Γαλλίας τα έτη 1758 – 1761 και 1766 – 1770, και είχε ισχυρή επιρροή στην παγκόσμια στρατηγική της Γαλλίας καθ 'όλη την περίοδο. Συνδέεται στενά με την ήττα της Γαλλίας στον Επταετή πόλεμο και τις επακόλουθες προσπάθειες ανοικοδόμησης του γαλλικού κύρους.
_Duke_of_Choiseul_by_Louis_Michel_van_Loo_(Versailles).jpg)
Βιογραφία Επεξεργασία
Άνοδος Επεξεργασία
Ο Ετιέν Φρανσουά κατά τη γέννηση του απέκτησε τον τίτλο του Κόμη του Στανβίλ. Ήταν ο μεγαλύτερος γιος Φρανσουά Ζοζέφ του Στάνβιλ, Μαρκήσιου του Σουαζέλ (1700–1770), και αδελφός της Μπεατρίξ ντε Σουαζέλ-Σταινβίλ, Δούκισσας της Γκραμόν. Γεννήθηκε στο Νανσύ, του Δουκάτου της Λωρραίνης. Σύμφωνα με κάποιες περίγραφες της εποχής, είχε ειπωθεί ότι ήταν γεροδεμένος, με κοντή κορμοστασιά, και είχε ροδοκόκκινο πρόσωπο.[9]
Ο πατέρας του ήταν ένας από τους κορυφαίους συμβούλους του Δούκα της Λωρραίνης, ο οποίος κυβερνούσε έναν ανεξάρτητο Γαλλόφωνο κράτος με στενούς πολιτιστικούς και πολιτικούς δεσμούς με τη Γαλλία. Το 1737, ο Φραγκίσκος Γ΄ Στέφανος, Δούκας της Λωρραίνης (ο μελλοντικός αυτοκράτορας Φραγκίσκος Α΄ της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας) πιέστηκε να εγκαταλείψει τη Λωρραίνη και να γίνει κυβερνήτης της Τοσκάνης στην Ιταλία. Συνειδητοποιώντας ότι η συνεχής πίστη στο Σώμα της Λωρραίνης θα περιόριζε τις ευκαιρίες του, ο Ετιέν Φρανσουά πρόσφερε την υποταγή του στη Γαλλία.
Μετά την απόκτηση εμπειρίας κατά τη διάρκεια του Αυστροτουρκικού Πολέμου,[9] ο κόμης του Στανβίλ κατατάχθηκε στο γαλλικό στρατό. Κατά τη διάρκεια του Πολέμου της Αυστριακής Διαδοχής υπηρέτησε στη Βοημία (1741) και στην Ιταλία (1744), όπου διακρίθηκε στη Μάχη του Κούνεο. Ήταν επίσης παρών στη Μάχη του Ντέντινεν στη Γερμανία και μετέφερε από εκεί ειδήσεις για τη γαλλική ήττα στο Παρίσι.[10] Είχε όμως σοκαριστεί με όσα είχε ζήσει από τις γαλλικές δυνάμεις στο Ντέντινεν, τα οποία μετέπειτα περιέγραψε με τις λέξεις «αδιαφορία και άγνοια». Οι εμπειρίες του αυτές, του έδωσαν αργότερα το έναυσμα για να κάνει μεταρρυθμίσεις στο γαλλικό στρατό.[11]
Από το 1745 έως το 1748, ήταν με το στρατό στις Κάτω Χώρες και ήταν παρών στις πολιορκίες του Μονς, του Σαρλερουά και του Μάαστρίχτ. Έφτασε στο αξίωμα του υπολοχαγού και, το 1750, παντρεύτηκε τη Λουίζ Ονορίν Κοζά, κόρη του Λουί Φρανσουά Κροζά, μαρκήσιος ντυ Σατέ (πέθανε το 1750). Εκείνη μοιράστηκε με τον άντρα της το μερίδιο που έλαβε από τη μεγάλη περιουσία του παππού της, Αντουάν Κοζά, στην οποία περιλαμβανόταν το πολυτελές Μέγαρο ντε Σουαζέλ (Παρίσι) της οδού Ρισελιέ, που κληρονόμησε από τον Πιέρ Κοζά, αδελφό του πατέρα της. Η Λουίζ, προς όφελος του Ετιέν, αποδείχθηκε ότι ήταν μια πάρα πολύ αφοσιωμένη σύζυγος.[12][13]
.jpg)
Ο Σουαζέλ κέρδισε την εύνοια της Μαντάμ ντε Πομπαντούρ προμηθεύοντας της, τα γράμματά που είχε γράψει ο Λουδοβίκος ΙΕ’ στη σύζυγό του ξαδέλφου του Ετιέν, τη Σαρλότ-Ροζαλί ντε Ρομανέτ, Κόμισσα της Σουαζέλ-Μποπρέ, με την οποία ο βασιλιάς είχε προηγουμένως μια ίντριγκα.[12] Πολύ σύντομα, από διοικητικός εκπρόσωπος στα Βόσγια όρη, διορίστηκε πρέσβης στη Ρώμη το 1753, όπου του ανατέθηκαν οι διαπραγματεύσεις, που αφορούσαν τις διαταραχές που προκάλεσε το παπικό διάταγμα «Unigenitus». Αποδείχτηκε ιδιαιτέρα επιδέξιος σε αυτό το έργο, και, το 1757, η προστάτιδα του κανόνισε τη μεταφορά του στη Βιέννη, οπού εκεί του δόθηκε η εντολή να ενισχύσει τη νέα συμμαχία μεταξύ Γαλλίας και Αυστρίας. Ήταν ένας από τους κύριους συντάκτες της Δεύτερης Συνθήκης των Βερσαλλιών, που υπογράφηκε τον Μάιο του 1757, η οποία δέσμευε τα δύο κράτη σε έναν κοινό πόλεμο στη Γερμανία εναντίον της Πρωσίας.[12]
Υπουργός εξωτερικών Επεξεργασία
Επταετής πόλεμος Επεξεργασία
Η επιτυχία του στη Βιέννη άνοιξε το δρόμο για μια μεγαλύτερη καριέρα το 1758, όταν αντικατέστησε τον Καρδινάλιο ντε Μπερνί ως υπουργό Εξωτερικών και είχε ως επί το πλείστον την κατεύθυνση της γαλλικής εξωτερικής και στρατιωτικής πολιτικής κατά τη διάρκεια του Επταετή πολέμου. [12] Το 1759, σχεδίασε μια φιλόδοξη εισβολή στη Βρετανία, η οποία διακόπηκε από τις γαλλικές ναυτικές ήττες, στη Μάχη του Λάγκος και στη μάχη του κόλπου του Κίμπερον. Το άλλο μεγάλο του σχέδιο για να πετύχει τη νίκη το 1759 ήταν μια επίθεση στο Αννόβερο, η οποία ανατράπηκε από τη γαλλική ήττα στη Μάχη του Μίντεν. Μεταξύ του 1759 και του 1762, άλλες γαλλικές κινήσεις στη Γερμανία ήταν ανεπιτυχείς, συμπεριλαμβανομένης της Μάχης του Βίλινγκχαουζεν. [εκκρεμεί παραπομπή]
Στη συνέχεια με βάση το ένα νομικό σύστημα «Peerage of France» (το οποίο περιλάμβανε διάφορους κληρονομικούς ή μη τίτλους) και χρίστηκε « Δούκας του Σουεζέλ». Αν και από το 1761 έως το 1766, ο ξάδερφος του Σεζάρ Γκαμπριέλ ντε Σουαζέλ, δούκας ντε Πρελάν, ήταν υπουργός Εξωτερικών, ο Ετιέν συνέχισε να ελέγχει την πολιτική της Γαλλίας μέχρι το 1770 και κατείχε τα περισσότερα από τα σημαντικά κρατικά γραφεία εκείνης της εποχής. Ως συντάκτης του Οικογενειακού Συμφώνου «Pacte de Famille», προσπάθησε να ανακτήσει τα καταστροφικά αποτελέσματα της συμμαχίας με την Αυστρία, από μια συμμαχία με τον Ισπανικό Οίκο των Βουρβόνων, αλλά η δράση του ήρθε πολύ αργά. Εντούτοις, η πολιτική του δραστηριότητα σε άλλα τμήματα της χωράς δεν ήταν άκαρπη. [12]
Ερχόμενος στην εξουσία μετά τις ήττες του Ρόσμπαχ και του Κρέφελντ, με τόλμη και ενέργεια, μεταρρύθμισε και ενίσχυσε τόσο τον στρατό όσο και το ναυτικό. Παρόλο όμως που ήταν πολύ αργά για να αποτρέψει την απώλεια του Καναδά και της Ινδίας, ανέπτυξε γαλλικές αποικίες στις Αντίλλες και το Σαν Ντομίνγκο. Η διαχείριση των εσωτερικών υποθέσεων γενικά ικανοποίησε τους «philosophes» (δηλαδή τους φιλόσοφους/διανοούμενους του Διαφωτισμού του 18ου αιώνα). [εκκρεμεί παραπομπή]Επίσης, επέτρεψε να δημοσιευτεί η Εγκυκλοπαίδεια, κάτι που επέφερε την εξάλειψη των Ιησουϊτών και την προσωρινή κατάργηση του τάγματος τους από τον Πάπα Κλήμη ΙΔ’.[12]
Πτώση Επεξεργασία
Στα χρόνια μετά τη Συνθήκη του Παρισιού του 1763, ο Σουαζέλ προσπάθησε να ανοικοδομήσει το γαλλικό στρατό. Θορυβούμενος από τη βρετανική νίκη στον Επταετή πόλεμο[12] και την αναστάτωση στην ευρωπαϊκή ισορροπία δυνάμεων που ακολούθησε, προσπάθησε να εξασφαλίσει τη συνεχιζόμενη ισπανική υποστήριξη για έναν μελλοντικό πόλεμο εκδίκησης εναντίον της Βρετανίας, και συνέταξε διάφορα σχέδια για εισβολή στη Βρετανία. Σε μια προσπάθεια αποζημίωσης των γαλλικών εδαφικών απωλειών, πρόσθεσε την Κορσική και τη Λωρραίνη στο στέμμα της Γαλλίας. Διεύθυνε τη γαλλική κατάκτηση της Κορσικής. Επέβλεψε επίσης ένα αποτυχημένο σχέδιο για τη διευθέτηση της Γουιάνας. Στα τέλη της δεκαετίας του 1760,[14] ο Σουεζέλ ανησυχούσε για την αυξανόμενη δύναμη της Ρωσίας γύρω από τη Βαλτική, φοβούμενος ότι η Βρετανία κρυβόταν πίσω από αυτήν την ενέργεια. Πίστευε ότι σχεδίαζαν ένα «βόρειο συνασπισμό» ενάντια της Γαλλίας. Για να το αντιμετωπίσει, ήλπιζε να καθαιρέσει ή να αποδυναμώσει πλήρως τη δύναμη της Μεγάλης Αικατερίνης, ενθαρρύνοντας την Οθωμανική Αυτοκρατορία να επιτεθεί στη Ρωσία.[15]
Ωστόσο, σύντομα επήλθε η πτώση του Σουεζέλ. Αύτη προκλήθηκε κυρίως για 3 λόγους: (α) επειδή στράφηκε εναντίων των Ιησουΐτών, (β) επειδή στήριξε τον αντίπαλο τους, τον Λουί ντε λα Σαλοτέ, και (γ) επειδή δεν είχε την υποστήριξη από τα επαρχιακά κοινοβούλια. Μάλιστα, μετά το θάνατο της Μαντάμ ντε Πομπαντούρ το 1764, οι εχθροί του ήταν πολύ ισχυροί για εκείνον,[12] καθώς σε αυτούς περιλαμβάνονταν, η νέα επίσημη ερωμένη του Βασιλιά, η Μαντάμ ντυ Μπαρί, εναντίον της οποίας συνωμότησε, αλλά και ο καγκελάριος Μοπού. Το γεγονός ότι είχε υποστηρίξει την αδερφή του, Μπεατρίξ ντε Σουαζέλ-Σταινβίλ, Δούκισσα της Γκραμόν, στην προσπάθειά της να διαδεχθεί τη Μαντάμ ντε Πομπαντούρ, ως μαιτρέσα του βασιλιά, δεν του βγήκε σε καλό. Αυτή του η ενέργεια τον έφερε σε ανοιχτή κόντρα με τη Μαντάμ ντυ Μπαρί. Σε μια προσπάθεια ενίσχυσης της αυστριακής συμμαχίας, ο Σουεζέλ ήταν υποστηρικτής του γάμου μεταξύ του Δελφίνου, του μελλοντικού Λουδοβίκου ΙΣΤ’ και της αρχιδούκισσας Μαρίας Αντουανέτας, κόρης του Αυτοκράτορα Φραγκίσκου Α’ και της Μαρίας Θηρεσίας. Ο Σουαζέλ θεώρησε τον γάμο έναν προσωπικό θρίαμβο και πίστευε ότι θα παγώσει τη θέση της εξουσίας του. [12]
Το 1770, μια διαμάχη μεταξύ της Βρετανίας και της Ισπανίας σχετικά με τα νησιά Φώκλαντ, κόντευε να πυροδοτήσει μια νέα εχθροπραξία. Ως μέρος της μακροπρόθεσμης στρατηγικής του για να ανατρέψει αυτό που θεωρούσε ως βρετανική ηγεμονία, ο Σουαζέλ υποστήριξε σθεναρά την Ισπανία και κινητοποίησε τον γαλλικό στρατό για την προετοιμασία του πολέμου. Ο Λουδοβίκος ΙΕ’, ο οποίος αναζητούσε ειρήνη μετά τους πολέμους που κυριάρχησαν σε μεγάλο μέρος της βασιλείας του, θύμωσε όταν το ανακάλυψε τα σχέδια του. Έτσι, στο αποκορύφωμα της κρίσης για το φλέγων ζήτημα των νήσων Φώκλαντ το 1770, ο Σουεζέλ απολύθηκε και διατάχθηκε να αποσυρθεί στη χώρα του, στο κάστρο του Σάντελου. Το ζήτημα στη συνέχεια διευθετήθηκε ειρηνικά από τη Βρετανία και την Ισπανία.[12]
Συνταξιοδότηση Επεξεργασία
_-_Presumed_Portrait_of_the_Duc_de_Choiseul_and_Two_Companions_-_Google_Art_Project.jpg)
Το 1771, συμμετείχε στην αποτυχημένη προσπάθεια να οργανώσει έναν μυστικό γάμο μεταξύ του βασιλιά και της Αλμπερτίν-Ελιζαμπέτ Πατέρ, με σκοπό να καθαιρέσει τη Μαντάμ ντυ Μπαρί.[16] Οι ίντριγκες εναντίον του, ωστόσο, αύξησαν την ήδη μεγάλη δημοτικότητα του, και κατά τη διάρκεια της συνταξιοδότησης του, η οποία κράτησε μέχρι το 1774, έζησε με τη μεγαλύτερη ευημερία και επισκέφθηκε διάφορες επιφανείς προσωπικότητες.[12] Τον διαδέχτηκε ο πρωθυπουργός Εμμανουέλ-Αρμάντ ντε Ρισελιέ, Δούκας ντ’ Εκριγιόν, του οποίου η εξωτερική πολιτική ήταν παρόμοια με εκείνη του Σουαζέλ. Ο Ντ’ Εκτριγιόν ευνόησε μια πιο απόλυτη μοναρχία από ό, τι έκανε ο Σουαζέλ, και συνδέθηκε έντονα με τη φατρία που ήταν ομαδοποιημένη γύρω από τη Μαντάμ ντυ Μπαρί. Ο Σουαζέλ απολάμβανε ευρεία δημοτικότητα και πολλοί άνθρωποι ήρθαν να τον αποχαιρετήσουν, ως χειρονομία υποστήριξης, καθώς ετοιμαζόταν να αφήσει το Παρίσι και να επιστρέψει στην ιδιοκτήτη έκταση του στο Σάντελου.
Προς μεγάλη απογοήτευση του Σουαζέλ, ο Λουδοβίκος ΙΣΤ’ δεν τον διόρισε εκ νέου στην προηγούμενη πολιτική του θέση, αν και ο βασιλιάς του επέτρεψε να επιστρέψει στο Παρίσι το 1774. Ο Σουαζέλ πέθανε στην ιδιωτική του κατοικία «Hôtel Delaunay» στο Παρίσι, στις 8 Μαΐου 1785 και θάφτηκε στο Σάντελου. Άφησε μια τεράστια συσσώρευση χρεών, η οποία αποπληρώθηκε επιμελώς από τη σύζυγο του. [12] Η χήρα του Σουαζέλ, έζησε στη σύνταξη μέχρι το θάνατό της, στις 3 Δεκεμβρίου 1801. [17]
Αξιολόγηση Επεξεργασία
Ο Σουαζέλ διέθετε ικανότητα και επιμέλεια, και παρόλο που δεν είχε επιμονή, έδειξε προοπτική και ελευθερία στην κατεύθυνση των υποθέσεων του. Τα απομνημονεύματα του γράφτηκαν κατά τη διάρκεια της εξορίας του στο Σάντελού, και είναι απλώς αποσπασμένες σημειώσεις για διάφορα θέματα. [12]
Ο Άγγλος συγγραφέας Χόρας Γουόλπολ, στα απομνημονεύματα του, δίνει μια ζωντανή περιγραφή του χαρακτήρα του δούκα και τον κατηγορεί ότι προκάλεσε τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο (1768–1774), ως εκδίκηση εναντίον της Τσαρίνας Αικατερίνης Β’. Όσον αφορά την εξωτερική του πολιτική αναφέρει τα εξής: «Πρόβαλλε και καθόριζε την καταστροφή μιας χώρας, αλλά δεν μπορούσε να αναλογιστεί μικρότερα ζητήματα .... Διέλυσε τον πλούτο του έθνους και το δικό του • αλλά δεν αποκατέστησε το τελευταίο με τη λεηλασία του πρώτου». Αναφερόμενος στην ιδιωτική ζωή του Σουαζέλ, ο Γουόλπολ ισχυρίστηκε ότι «η γενναιοδωρία χωρίς όρια ήταν η συνεχής του επιδίωξη». [18]
Συλλογή τέχνης Επεξεργασία
O Σουαζέλ ενδιαφερόταν για τη μουσική, το θέατρο και την τέχνη. Δημιούργησε μια από τις πιο σημαντικές συλλογές ζωγραφικής στη Γαλλία και ήταν γενναιόδωρος προστάτης πολλών Γάλλων καλλιτεχνών. Τα αντικείμενα της συλλογής του είναι γνωστά με κάποια ακρίβεια λόγω δύο σημαντικών οπτικών δίσκων: πρώτον, ένα διακοσμητικό κουτί, που συχνά αναφέρεται ως «κουτί Σουεζέλ», με πέντε μικρογραφίες (1770-1771) του Λουί-Νικολα Βαν Μπλαρενμπέργκ, που απεικονίζουν το εσωτερικό της κατοικίας του στο Παρίσι, το Μέγαρο ντε Σουαζέλ (η οποία αρχικά ονομαζόταν «ντε Κοζά») στην οδό Ρισελιέ. Δεύτερον, ένας κατάλογος του 1771 της συλλογής με σκαλίσματα που δημιουργήθηκαν από τον Πιέρ-Φρανσουά Μπασάν.[19]
Η συλλογή έργων ζωγραφικής του Σουαζέλ αποτελείται κυρίως από ολλανδικές, φλαμανδικές και γαλλικές εικόνες και περιελάμβανε οκτώ έργα του Ρέμπραντ (Για παράδειγμα, τον πίνακα «Η εύρεση του Μωυσή», του Μουσείου Τέχνης της Φιλαδέλφειας), Ο πίνακας του Γιάκομπ φαν Ράουσντελ «Η ακτη στο Έγκμον αν Ζι» (Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνο), Ο πίνακας του Χέραρντ τερ Μπορχ «Η γυναίκα που παίζει θεόρβη σε δύο άντρες» (Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνο), Ο πίνακας του Φίλιπς Βάουβερμαν «Το κυνήγι του ελαφιού»( Μουσείο Ερμιτάζ της Αγίας Πετρούπολης), Ο πίνακας του Κλωντ Λορραίν «Mercury and lo»(Εθνική Πινακοθήκη του Δουβλίνου), Ο πίνακας του Λουί Λε Να «Το σιδηρουργείο» (Μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι), Οι πίνακες του Ζαν-Μπατίστ Γκρεζ « Το κορίτσι με τον σκύλο» (Upton House στο Ουόρουικσαιρ) και «Θυσία στον θεό Έρωτα» ( Wallace Collection του Λονδίνο), Ο πίνακας του Ζοζέφ Βερνέ «Η πέτρινη καμάρα»( Μουσείο καλών τεχνών της Νιμ), Ο πίνακας του Υμπέρ Ρομπέρ «το Αιγυπτιακό Παλάτι από την θάλασσα ( Μουσείο καλών τεχνών της Δουνκέρκης) και ο πίνακας του Ζοζέφ Μαρί Βιάν « Η νεαρή Ελληνίδα στο λουτρό» (Μουσείο τέχνης του Πόνσεϊ).[20]
O Σουαζέλ κατείχε επίσης μεγάλο αριθμό σκαλιστών έργων με θέμα τη Γαλλία (συμπεριλαμβανομένων έργων των Κλόντ Σαστιγιόν, Ισραέλ Σιλβέστρ, Αλμπέρτ Φλεΐμεν και Ρέινιερ Νόομς) και ένα από τα πιο διάσημα κομμάτια γαλλικών επίπλων του 18ου αιώνα, ένα γραφείο που αργότερα ανήκε στον Σαρλ-Μωρίς ντε Ταλλεϋράν-Περιγκόρ, έπειτα στον Φραν βον Βουλφ-Μέτερινκ και τέλος στον Ενμόν Αντόλφ ντε Ροτσίλντ. Η κατασκευή του γραφείου έχει αποδοθεί στον παρισινό επιπλοποιό Αντουάν Γκουντρό και τον γάλλο γλύπτη Ζακ Καφιερί.[20]
Μνημεία και Λαϊκή κουλτούρα Επεξεργασία
- Το νησί Σουαζέλ, το μεγαλύτερο νησί των Νήσων Σολομώντος πήρε το όνομά του.
- Η Θάλασσα Σουαζέλ, είναι ένας σημαντικός κολπίσκος στο Ανατολικό μέρος των Νήσων Φώκλαντ και πήρε το όνομα του από τον Γάλλο πολιτικο.
- Ο χαρακτήρας του Σουαζέλ εμφανίζεται στην ταινία «Μαντάμ ντυ Μπαρί» του 1934 ερμηνευμένος από τον Αμερικανό ηθοποιό Χένρι Ο'Νιλ, αλλά και στην ταινία του 2006 «Μαρία Αντουανέτα», οπού αποδόθηκε από τον Γάλλο ηθοποιο Ζαν-Κριστόφ Μπουβέ.
Αναφορές Επεξεργασία
- ↑ 1,0 1,1 (Ολλανδικά) RKDartists. rkd
.nl /explore /artists /431104. Ανακτήθηκε στις 23 Αυγούστου 2017. - ↑ 2,0 2,1 2,2 (Αγγλικά) SNAC. w6n87mtb. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2017.
- ↑ 3,0 3,1 (Γερμανικά) Εγκυκλοπαίδεια Μπρόκχαους. choiseul-etienne-francois. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2017.
- ↑ 4,0 4,1 Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας: (Γαλλικά) καθιερωμένοι όροι της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας. data
.bnf .fr /ark: /12148 /cb118967347. Ανακτήθηκε στις 10 Οκτωβρίου 2015. - ↑ (Ολλανδικά) RKDartists. 431104. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2017.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 (Γερμανικά) Κατάλογος της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γερμανίας. 116506466. Ανακτήθηκε στις 15 Απριλίου 2023.
- ↑ 7,0 7,1 (Αγγλικά) Union List of Artist Names. 8 Αυγούστου 2021. 500354802. Ανακτήθηκε στις 7 Φεβρουαρίου 2024.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 (Ολλανδικά) RKDartists. rkd
.nl /explore /artists /431104. Ανακτήθηκε στις 6 Ιανουαρίου 2023. - ↑ 9,0 9,1 Soltau p.6
- ↑ Soltau p.7
- ↑ Blaufarb p.25
- ↑ 12,00 12,01 12,02 12,03 12,04 12,05 12,06 12,07 12,08 12,09 12,10 12,11 12,12 Chisholm 1911, σελ. 261.
- ↑ Pons 1996, σελ. 151.
- ↑ Dull p.246
- ↑ Murphy p.151
- ↑ Fleury, Maurice & comte, Louis XV intime et les petites maîtresses., Paris, 1909
- ↑ Chisholm 1911, σελ. 262.
- ↑ Chisholm 1911, σελίδες 261, 262.
- ↑ Anonymous 1996; Watson 1966; Basan 1771.
- ↑ 20,0 20,1 Anonymous 1996.
Πηγές Επεξεργασία
- Anonymous (1996). "Choiseul(-Stainville), Étienne-François, Duc de", vol. 7, pp. 193–195, in The Dictionary of Art (34 vols.), edited by Jane Turner. New York: Grove. (ISBN 9781884446009). Also at Oxford Art Online, subscription required.
- Basan, Pierre-François (1771). Recueil d'estampes gravées d'après les tableaux du Cabinet de Monseigneur le duc de Choiseul. Paris. Copy at Gallica.
- Black, Jeremy. From Louis XIV to Napoleon: the fate of a Great Power. UCL Press, 1999.
- Blaufarb, Rafe. The French Army, 1750–1820: careers, talent, merit. Manchester University Press, 2002.
- Dull, Jonathan R. The French Navy and the Seven Years' War. University of Nebraska, 2005.
- Murphy, Orville T. Charles Gravier, Comte de Vergennes: French Diplomacy in the Age of Revolution, 1719–1787. State University of New York Press, 1982.
- Leyer, Evelyne. Marie Antionette: The Last Queen of France. Portrait, 2006.
- Pons, Bruno. Waddesdon Manor: Architecture and Panelling. London: Philip Wilson, 1996. (ISBN 9780856674372).
- Soltau, Roger H. The Duke de Choiseul. 1909.
- Watson, F. J. B. (1966). "Choiseul Boxes", pp. 141–158, reprint from Eighteenth Century Gold Boxes of Europe, edited by A. Kenneth Snowman. Boston Book and Art Shop. (ISBN 9780571068005).
Εξωτερικοί σύνδεσμοι Επεξεργασία
Πολυμέσα σχετικά με το θέμα Étienne François de Choiseul στο Wikimedia Commons