Η ιστορία του Τομ Τζόουνς, ενός έκθετου
Η ιστορία του Τομ Τζόουνς, ενός έκθετου (αγγλικός τίτλος: The History of Tom Jones, a Foundling) είναι μυθιστόρημα του Χένρι Φίλντινγκ που εκδόθηκε το 1749 στο Λονδίνο και συγκαταλέγεται στα πρώτα αγγλικά έργα που έχουν ταξινομηθεί ως μυθιστορήματα.[4]
 Εικονογράφηση του 1750 | |
| Συγγραφέας | Χένρυ Φήλντινγκ |
|---|---|
| Τίτλος | The History of Tom Jones, a Foundling |
| Γλώσσα | Αγγλικά |
| Ημερομηνία δημοσίευσης | 1749 |
| Μορφή | μυθιστόρημα[1] |
| Τόπος | Λονδίνο Αγγλία[2] |
| LC Class | OL45636W και OL45623W[3] |
| Πρώτη έκδοση | Άντριου Μίλαρ |
 Σχετικά πολυμέσα | |
| δεδομένα () | |
Είναι ένα ρεαλιστικό μυθιστόρημα ενηλικίωσης με πολλά στοιχεία της πικαρέσκο παράδοσης. Ο Φίλντινγκ παρουσιάζει κωμικά και με λεπτή ειρωνεία μια ζωντανή εικόνα της βρετανικής κοινωνίας στα μέσα του 18ου αιώνα, σκιαγραφώντας χαρακτήρες από πολλές διαφορετικές τάξεις και επαγγέλματα.[5]
Σε εξωφρενικά κωμικό αφηγηματικό τόνο και σοκαριστικά αποκαλυπτικό στις απεικονίσεις εξωσυζυγικών σχέσεων, το μακροσκελές μυθιστόρημα αφηγείται την παιδική ηλικία ενός έκθετου μωρού σε ένα εξοχικό κτήμα, την αποξένωσή του από τον προστάτη του, τον αγώνα του να πετύχει και τελικά τον ευτυχισμένο γάμο του. Στην πορεία, τόσο ο πρωταγωνιστής Τομ Τζόουνς, όσο και ο αναγνώστης μαθαίνουν ότι σ' αυτόν τον κόσμο δεν είναι όλα όπως φαίνονται: η απληστία, η υποκρισία και ο εγωισμός έχουν συχνά μεγαλύτερη επιρροή από ό,τι συνήθως αναγνωρίζεται.[6]
Η αναφορά της πορνείας και της σεξουαλικής ασυδοσίας στην πλοκή ήταν καινοφανής για την εποχή, και το βιβλίο δέχτηκε έντονη κριτική κατά τη δημοσίευσή του, σύντομα όμως έγινε τεράστια δημοφιλής επιτυχία, με τέσσερις εκδόσεις τον πρώτο μόλις χρόνο της κυκλοφορίας του. Συχνά, μεταγενέστεροι συγγραφείς το αναφέρουν ανάμεσα στα σπουδαιότερα μυθιστορήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας: το 1955, ο Σόμερσετ Μομ στο δοκίμιό του Δέκα μυθιστορήματα και οι συγγραφείς τους το κατέταξε ανάμεσα στα δέκα σημαντικότερα μυθιστορήματα του κόσμου και ο Κόλεριτζ υποστήριξε ότι έχει μια από τις «πιο τέλειες πλοκές που έχουν σχεδιαστεί ποτέ», καθώς παρά το μέγεθός του, το μυθιστόρημα έχει πολύ καλή δομή.
Έχει διασκευαστεί για την όπερα, τον κινηματογράφο και την τηλεόραση.
Το έργο Επεξεργασία
Όταν εκδόθηκε ο Τομ Τζόουνς είχε την επίδραση βόμβας, σε σημείο που την άνοιξη του 1750, το μυθιστόρημα θεωρήθηκε υπεύθυνο για τους δύο σεισμούς που συγκλόνισαν το Λονδίνο. Η Αγγλία εκείνη την εποχή ήταν υπερβολικά συντηρητική όσον αφορά τη σεξουαλικότητα για να ακούει τον νεαρό ήρωα να λέει ξεδιάντροπα: «Κοιτάξτε, κύριε Νάιτιγκεϊλ, δεν είμαι κανένας ηθικολόγος υποκριτής, ούτε διεκδικώ την αρετή της αγνότητας περισσότερο από τους γύρω μου. Αμάρτησα με γυναίκες, το ομολογώ. Μα δε νομίζω να πλήγωσα ποτέ καμία. Ούτε θα ήθελα για τη δική μου ηδονή να γίνω ποτέ συνειδητά η αιτία της δυστυχίας κάποιου ανθρώπινου πλάσματος». [7]
Ο Φίλντινγκ ήταν 41 ετών όταν το 1749 δημοσίευσε το μυθιστόρημά του και ήταν επιτυχημένος συγγραφέας κωμικών θεατρικών έργων μέχρι το 1737, όταν οι αντικυβερνητικές απόψεις στα έργα του ουσιαστικά τα απαγόρευσαν από τα θέατρα. Έπειτα έγινε δικαστικός και παράλληλα στράφηκε στη συγγραφή μυθιστορημάτων, χρησιμοποιώντας συχνά τις τεχνικές που είχε αναπτύξει στο θέατρο. Τρία χρόνια πριν τον Τομ Τζόουνς, είχε χάσει την πολυαγαπημένη σύζυγό του Σαρλότ, τη μνήμη της οποίας τιμούσε μέχρι το τέλος της ζωής του, ακόμη και μετά τον σκανδαλώδη δεύτερο γάμο του με μια υπηρέτρια της οικογένειας. Θεωρείται ότι η ηρωίδα Σόφι Γουέστερν δημιουργήθηκε σύμφωνα με την εικόνα της Σαρλότ.
Τα γεγονότα του μυθιστορήματος καταλαμβάνουν 18 βιβλία, καθένα από τα οποία αρχίζει με μια απολογητική και επεξηγηματική εισαγωγή του αφηγητή, που συχνά δεν σχετίζεται με όσα ακολουθούν, αλλά όπως και τα διάσπαρτα σχόλια σε όλο το έργο, εισάγουν μια μακρά σειρά περαιτέρω θεμάτων. Για παράδειγμα, αναφέρονται εκτενώς σε κακούς συγγραφείς και κριτικούς, θέμα εντελώς άσχετο με την πλοκή αλλά απολογητικό για τον συγγραφέα. Ο συγγραφικός σχολιασμός αρκετών χαρακτήρων δείχνει έντονη αντίθεση προς τον Μεθοδισμό, αποκαλώντας τον φανατικό και αιρετικό, και υπονοώντας μια συσχέτιση μεταξύ του Μεθοδισμού και των υποκριτών, όπως ο νεότερος Μπλάιφιλ. Σχόλια του αφηγητή για την κοινωνική και πολιτική κατάσταση της εποχής εμφανίζονται επίσης σε όλο το μυθιστόρημα, στο οποίο είναι εμφανής η ευρυμάθεια και η εκπαίδευση του Φίλντινγκ.
Το μυθιστόρημα ακολουθεί την ρεαλιστική παράδοση του πικαρέσκο, περιλαμβάνοντας σκηνές από περιπέτειες σε δημοσιές και πανδοχεία, ακόμη και εγκιβωτισμένες ιστορίες, χαρακτήρες όλων των τάξεων, διαφόρων επαγγελμάτων και τέλος, πολλές κωμικές σκηνές: ξυλοδαρμοί, μονομαχίες, καυγάδες, ταξιδιωτικά ατυχήματα, τρομερές νυχτερινές σκηνές και ερωτικές περιπέτειες που πρόσβαλαν την ευπρέπεια ορισμένων αναγνωστών της εποχής. Αλλά, ο σκοπός του μυθιστορήματος, όπως επαναλαμβάνει συχνά ο αφηγητής, είναι να παρουσιάσει την ανθρώπινη φύση όπως είναι και όχι όπως θα έπρεπε να είναι.[8]
Η πλοκή διαδραματίζεται με φόντο την εξέγερση των Ιακωβιτών το 1745. Οι χαρακτήρες παίρνουν διαφορετικές πλευρές σχετικά με την εξέγερση, η οποία ήταν μια προσπάθεια να αποκατασταθεί ο Ρωμαιοκαθολικισμός ως η καθιερωμένη θρησκεία της Αγγλίας και να αναιρεθεί η Ένδοξη Επανάσταση. Κάποια στιγμή η Σοφία Γουέστερν θεωρείται ότι είναι η Τζένι Κάμερον, η υποτιθέμενη ερωμένη του διεκδικητή πρίγκιπα Κάρολου Εδουάρδου Στιούαρτ. Οι θετικοί χαρακτήρες είναι πιστοί Αγγλικανοί ενώ οι αρνητικοί ή κωμικοί είναι Ιακωβίτες.
Υπόθεση Επεξεργασία
Ο ευγενικός και αξιοσέβαστος γαιοκτήμονας Όλγουορθι και η αδερφή του Μπρίτζετ ζουν στην πλούσια έπαυλή τους στο Σόμερσετ. Επιστρέφοντας από το Λονδίνο μετά από ένα τρίμηνο ταξίδι για υποθέσεις του, ο κ. Όλγουορθι βρίσκει στο κρεβάτι του ένα μωρό. Καθώς έχασε τη γυναίκα και τα παιδιά του πριν από λίγα χρόνια, αποφασίζει να μεγαλώσει το έκθετο παιδί σαν δικό του και καλεί την οικονόμο του κυρία Γουίλκινς να το φροντίσει. Μετά από έρευνα στο κοντινό χωριό, η κυρία Γουίλκινς ανακαλύπτει τη νεαρή Τζένη Τζόουνς, υπηρέτρια ενός δασκάλου και της γυναίκας του, ως το πιο πιθανό άτομο που διέπραξε την πράξη. Η Τζένη φέρεται ενώπιον του κ. Όλγουορθι και παραδέχεται ότι έβαλε το μωρό στο κρεβάτι, αρνείται να αποκαλύψει την ταυτότητα του πατέρα, αλλά όλοι θεωρούν ότι είναι ο δάσκαλος κ. Πάρτριτζ. Ο μεγαλόψυχος κ. Όλγουορθι δεν στέλνει την κοπέλα στο αναμορφωτήριο αλλά τη βοηθάει να ζήσει μακριά όπου θα είναι άγνωστη και αναθέτει στην αδερφή του να μεγαλώσει το αγόρι, που ονομάζει Τομ Τζόουνς, στο σπίτι του. Ο κ. Πάρτριτζ φεύγει από το χωριό.[9]
Η Μπρίτζετ Όλγουορθι παντρεύεται με τον λοχαγό Μπλάιφιλ ο οποίος αντιμετωπίζει τον Τομ με ζήλια, σύντομα ωστόσο πεθαίνει. Από τον γάμο τους γεννήθηκε ένα αγόρι και τα δύο παιδιά μεγαλώνουν μαζί.
Ο αφηγητής προχωρά δώδεκα χρόνια μπροστά. Ο νεαρός Μπλάιφιλ και ο Τομ τυγχάνουν πολύ διαφορετικής μεταχείρισης από τα άλλα μέλη του νοικοκυριού. Το μόνο άτομο που δείχνει σταθερή στοργή για τον Τομ είναι ο κ. Όλγουορθι. Ο φιλόσοφος Σκουέαρ και ο αιδεσιμότατος Θουόκαμ, οι οικοδιδάσκαλοι των αγοριών, περιφρονούν τον Τομ, που πράγματι δεν διακρίνεται για υποδειγματική συμπεριφορά και λατρεύουν τον Μπλάιφιλ, που είναι ευσεβής και συνετός. Ο Τομ κλέβει συχνά μήλα και πάπιες για να συντηρήσει την οικογένεια του θηροφύλακα Μαύρου Τζορτζ. Λέει όλα του τα μυστικά στον Μπλάιφιλ, που τον αγαπά σαν αδελφό του, αυτός όμως στη συνέχεια τα μεταφέρει στους δασκάλους, βάζοντας έτσι τον Τομ σε μπελάδες. Οι άνθρωποι στο χωριό, μαθαίνοντας για τη γενναιοδωρία του, αρχίζουν να μιλούν ευγενικά για τον Τομ ενώ καταδικάζουν την ύπουλη συμπεριφορά του Μπλάιφιλ.[10]
Ο Τομ μεγαλώνοντας, γίνεται ένα γερό και όμορφο αγόρι αλλά είναι απερίσκεπτος και επιπόλαιος, παρά την ειλικρίνεια και την καλοσύνη του. Περνά πολύ χρόνο κυνηγώντας παρέα με τον γείτονα γαιοκτήμονα κ. Γουέστερν. Η Σοφία Γουέστερν, η αιθέρια κόρη του, ερωτεύεται βαθιά τον Τομ, ο οποίος όμως έχει ήδη χαρίσει τη στοργή του στη Μόλι Σίγκριμ, τη φτωχή όμορφη κόρη του θηροφύλακα. Όταν η Μόλι μένει έγκυος, ο Τομ παρακαλεί τον κ. Όλγουορθι να μην τη στείλει στο αναμορφωτήριο παραδεχόμενος ότι το παιδί είναι δικό του. Ο Τομ, αρχικά αγνοεί τη γοητεία και την ομορφιά της Σοφίας, σύντομα όμως την ερωτεύεται και αρχίζει να κουράζεται από τη σχέση του με τη Μόλι. Ωστόσο, παραμένει με τη Μόλι από αίσθημα τιμής. Η δέσμευση του Τομ στη Μόλι τελειώνει όταν ανακαλύπτει ότι εκείνη είχε κι άλλες σχέσεις, έτσι αποδεσμεύεται. Ο Τομ και η Σοφία εξομολογούνται τον έρωτά τους αλλά καθώς ο Τομ είναι νόθος, ο πατέρας της Σοφίας και ο κ. Όλγουορθι αποδοκιμάζουν τον έρωτά τους.
Ο κ. Όλγουορθι αρρωσταίνει βαριά και καλεί την οικογένεια και τους υπηρέτες κοντά του. Διαβάζει τη διαθήκη του, με την οποία κληροδοτεί το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας στον νεαρό Μπλάιφιλ, που με δυσαρέσκεια ακούει ότι στον Τομ παραχωρείται ένα γενναίο ετήσιο εισόδημα. Ένας δικηγόρος φτάνει και ανακοινώνει τον ξαφνικό και απροσδόκητο θάνατο της Μπρίτζετ Όλγουορθι στο Λονδίνο. Ο Τομ δεν νοιάζεται για την κληρονομιά, αλλά για την υγεία του κ. Όλγουορθι και μόλις που απομακρύνεται από κοντά του. Όταν ο γιατρός ανακοινώνει ότι η κατάσταση του ασθενούς βελτιώνεται, ο Τομ τόσο πολύ χαίρεται που μεθάει από τη χαρά και το αλκοόλ. Αφού ορκίστηκε αιώνια αφοσίωση στη Σοφία, συναντά τυχαία τη Μόλι και κάνει έρωτα μαζί της, τους συλλαμβάνουν οι δάσκαλοι και ο Μπλάιφιλ, που τον αποκαλεί «νόθο» και ο Τομ ανταποδίδει χτυπώντας τον.[11]
Η Σοφία στην προσπάθειά της να κρύψει τον έρωτά της για τον Τομ, δείχνει ιδιαίτερη προσοχή στον Μπλάιφιλ όταν οι τρεις τους είναι μαζί. Αυτό οδηγεί τη θεία της Σοφίας κυρία Γουέστερν, που ήρθε να μείνει στο σπίτι του αδελφού της, να πιστεύει ότι η Σοφία και ο Μπλάιφιλ είναι ερωτευμένοι. Ο πατέρας της συμφωνεί για τον γάμο και χαίρεται που θα ενώσουν τις περιουσίες τους. Ο Μπλάιφιλ μαθαίνει για τον έρωτα της Σοφίας για τον Τομ και εξοργίζεται. Έτσι, λέει ψέματα στον κ. Όλγουορθι ότι την ημέρα που ήταν ετοιμοθάνατος, ο Τομ έπινε, τραγουδούσε και πανηγύριζε για τον επερχόμενο θάνατό του. Ο κ. Όλγουορθι διώχνει τον Τομ από το σπίτι του.
Ο Τομ αρχίζει να περιπλανιέται στην εξοχή και τυχαία να συναντά τον Πάρτριτζ, που είχε θεωρηθεί ότι ήταν ο πατέρας του, ο οποίος γίνεται ο πιστός του σύντροφος. Στο δρόμο, ο Τομ σώζει από επίθεση μια γυναίκα, την κυρία Γουότερς, και όλοι μαζί καταλήγουν σε ένα πανδοχείο στο Άπτον. Η Σοφία, που έχει φύγει από το σπίτι της για να αποφύγει να παντρευτεί τον Μπλάιφιλ, τον οποίο περιφρονεί, σταματά στο ίδιο πανδοχείο και ανακαλύπτει ότι ο Τομ βρίσκεται στο κρεβάτι της κυρίας Γουότερς. Αφήνει το μανσόν της στο κρεβάτι του Τομ για να καταλάβει ότι ήταν εκεί. Όταν ο Τομ το βρίσκει, ξεκινά μανιωδώς να την αναζητά. Στο ίδιο πανδοχείο καταφθάνει και ο Ιρλανδός Φιτζπάτρικ αναζητώντας τη γυναίκα του που τον εγκατέλειψε αλλά και ο Γουέστερν αναζητώντας τη Σοφία.
Η Σοφία φεύγει με την κυρία Φιτζπάτρικ, που είναι ξαδέρφη της, και κατευθύνεται για το Λονδίνο, όπου βρίσκει καταφύγιο στο σπίτι της οικογενειακής φίλης λαίδης Μπέλαστον. Ο Τομ και η Πάρτριτζ φτάνουν στο Λονδίνο αμέσως μετά, και νοικιάζουν δωμάτια στο σπίτι της κυρίας Μίλερ που ζει με τις κόρες της, η μεγαλύτερη είναι η Νάνσυ. Ο νεαρός κύριος Νάιτινγκεϊλ κατοικεί επίσης στο σπίτι, και ο Τομ σύντομα συνειδητοποιεί ότι αυτός και η Νάνσυ είναι ερωτευμένοι. Η Νάνσυ μένει έγκυος και ο Τομ πείθει τον Νάιτινγκεϊλ, που σκοπεύει να την εγκαταλείψει, να την παντρευτεί. Η λαίδη Μπέλαστον ερωτεύεται τον Τομ και αρχίζουν μια σχέση, αν και ο νεαρός συνεχίζει να αναζητάει τη Σοφία. Τελικά τη βρίσκει και συμφιλιώνονται. Εν τω μεταξύ, για να διακόψει τη σχέση με τη λαίδη Μπέλαστον, ο Τομ ακολουθεί τη συμβουλή του Νάιτινγκεϊλ και της στέλνει μια πρόταση γάμου που σίγουρα αυτή θα απορρίψει. Η επιστολή φθάνει στα χέρια της Σοφίας που πλέον απορρίπτει τον Τομ. [12]
Ωστόσο, η λαίδη Μπέλαστον είναι ακόμη αποφασισμένη να μην επιτρέψει τον έρωτα της Σοφίας και του Τομ και ενθαρρύνει έναν φίλο της νεαρό, τον λόρδο Φέλαμαρ, να τη βιάσει για να την αναγκάσει να τον παντρευτεί. Σώζεται από την απροσδόκητη εμφάνιση του πατέρα της, γιατί εν τω μεταξύ, ο γαιοκτήμονας Γουέστερν, η αδελφή του, ο Μπλάιφιλ και ο κ. Όλγουορθι έχουν φθάσει στο Λονδίνο. Ο Γουέστερν παίρνει την κόρη του στο πανδοχείο του και την κλειδώνει στο δωμάτιο μέχρι να συγκατατεθεί να παντρευτεί τον Μπλάιφιλ.
Ο κύριος Φιτζπάτρικ βλέπει τον Τομ να βγαίνει από το σπίτι της γυναίκας του, πιστεύει ότι είναι ο εραστής της και τον παρασύρει σε μονομαχία. Αμυνόμενος, ο Τομ τον πληγώνει και ρίχνεται στη φυλακή. Ο Πάτριτζ επισκέπτεται τον Τομ στη φυλακή με τα φρικτά νέα ότι η κ. Γουότερς είναι η Τζένη Τζόουνς, η μητέρα του Τομ και αυτός με φρίκη διαπιστώνει ότι μέσα στις απερισκεψίες του έχει διαπράξει αιμομιξία. Ωστόσο, το μυστικό της γέννησής του σύντομα αποκαλύπτεται: η κ. Γουότερς συναντά τον κ. Όλγουορθι και του αποκαλύπτει ότι η μητέρα του Τομ ήταν η αδελφή του η Μπρίτζετ από παράνομη σχέση της με ένα νεαρό δάσκαλο και την είχε πληρώσει για να πει ψέματα.[13]
Του εξηγεί επίσης ότι ο Φιτζπάτρικ, με τον οποίο συζεί, είναι ακόμη ζωντανός και έχει παραδεχτεί ότι αυτός προκάλεσε τη μονομαχία. Του λέει ακόμη ότι ένας δικηγόρος που ενεργούσε για λογαριασμό ενός ανώνυμου κυρίου προσπάθησε να την πείσει να συνωμοτήσει εναντίον του Τομ. Ο κ. Όλγουορθι ανακαλύπτει ότι αυτός ο ανώνυμος κύριος είναι ο Μπλάιφιλ και αποφασίζει να μην του ξαναμιλήσει ποτέ και κληροδοτεί την περιουσία του στον Τομ, ο οποίος, ωστόσο, από λύπηση του παρέχει ένα εισόδημα.
Εν τω μεταξύ ο Σκουέαρ στέλνει στον κ. Όλγουορθι ένα γράμμα εξηγώντας ότι η συμπεριφορά του Τομ κατά τη διάρκεια της ασθένειάς του ήταν συμπονετική και αποκαλύπτει τις ραδιουργίες του Μπλάιφιλ. Ο Τομ απελευθερώνεται από τη φυλακή και επανενώνεται ως ανιψιός με τον θείο του. Η κυρία Μίλερ εξηγεί στη Σοφία τους λόγους της πρότασης γάμου του Τομ στη λαίδη Μπέλαστον και η Σοφία μένει ικανοποιημένη. Τώρα που ο Τομ είναι ο κληρονόμος του κ. Όλγουορθι, ο κ. Γουέστερν ενθαρρύνει ανυπόμονα τον γάμο των νεαρών. Ο Τομ λέει στη Σοφία ότι αυτή είναι η αληθινή του αγάπη και αυτή αν και τον τιμωρεί για την έλλειψη αγνότητας, τελικά δέχεται να τον παντρευτεί. Ζουν ευτυχισμένοι στο κτήμα του Γουέστερν με τα δύο παιδιά τους και πλημμυρίζουν όλους γύρω τους με καλοσύνη και γενναιοδωρία.[14]
Μετάφραση στα ελληνικά Επεξεργασία
- Η ιστορία του Τομ Τζόουνς, ενός έκθετου (δύο τόμοι), μετάφραση: Έφη Καλλιφατίδη, εκδόσεις Gutenberg, 1993 [15]
Διασκευές Επεξεργασία
- 1765: Όπερα του Φρανσουά-Αντρέ Ντανικάν Φιλιντόρ.
- 1963 Τομ Τζόουνς (ταινία) με Όσκαρ Καλύτερης Ταινίας με τον Άλμπερτ Φίνεϊ στον ρόλο του Τομ Τζόουνς. [16]
- 1975: Οι ερωτικές περιπέτειες του Τομ Τζόουνς, σε σκηνοθεσία Κλιφ Όουεν με τον Τρέβορ Χάουαρντ στον ρόλο του κ. Γουέστερν. [17]
Παραπομπές Επεξεργασία
- ↑ Εθνική Βιβλιοθήκη της Γερμανίας: (Γερμανικά) Gemeinsame Normdatei.
- ↑ OL45636W.
- ↑ «The History of Tom Jones by Henry Fielding | Open Library». Ανακτήθηκε στις 4 Αυγούστου 2023.
- ↑ . «britannica.com/topic/Tom-Jones-novel-by-Fielding».
- ↑ . «englishliterature.info/2022/08/irony-satirical-humour-in-tom-jones».
- ↑ . «supersummary.com/the-history-of-tom-jones-a-foundling/summary/».
- ↑ Μετάφραση Έφης Καλλιφατίδη, εκδόσεις Gutenberg, δεύτερος τόμος, σελ. 297
- ↑ . «enotes.com/homework-help/discuss-the-use-of-satire-in-henry-fielding».
- ↑ . «gradesaver.com/the-history-of-tom-jones-a-foundling/study-guide/summary».
- ↑ . «sparknotes.com/lit/tomjones/summary/».
- ↑ . «studysmarter.co.uk/explanations/english-literature/american-literature/tom-jones/».
- ↑ . «study.com/academy/lesson/the-history-of-tom-jones-a-foundling-henry-fielding-summary-characters».
- ↑ . «study.com/academy/lesson/the-history-of-tom-jones-a-foundling-henry-fielding-summary-characters».
- ↑ . «shmoop.com/study-guides/literature/tom-jones-book/summary».
- ↑ . «politeianet.gr/books/fielding-henry-gutenberg-i-istoria-tou-tom-tzoouns-enos-ekthetou».
- ↑ . «imdb.com/video/Original title: Tom Jones/1963».
- ↑ . «imdb.com/title/The Bawdy Adventures of Tom Jones».
[[]]