Η τέχνη για την τέχνη
«Η τέχνη για την τέχνη» (γαλλ. l'art pour l'art) είναι ένα σύνθημα από τον 19ο αιώνα, μία φράση που διατυπώνει τη φιλοσοφία ότι η ενδογενής αξία της τέχνης, και η μόνη «αληθινή» τέχνη, είναι κάτι ανεξάρτητο από οποιαδήποτε παιδευτική, ηθική ή πολιτική χρησιμότητα ή λειτουργία.[1] Τέτοια έργα τέχνης χαρακτηρίζονται κάποιες φορές ως «αυτοτελή» (autotelic, από την ελληνική λέξη αυτοτελής = «πλήρης με τον δικό του σκοπό»)[2].
Κατά αντιθετικό τρόπο, η φράση έχει χρησιμοποιηθεί επανειλημμένα εμπορικά. Π.χ. η απόδοσή της στη λατινική γλώσσα (ως πιο «επίσημη»), ars gratia artis εμφανίζεται ως μότο της εταιρείας θεάματος Metro-Goldwyn-Mayer, στον κύκλο γύρω από την κεφαλή του λιονταριού που βρυχάται στο λόγοτυπο των κινηματογραφικών ταινιών της.
Ιστορικό Επεξεργασία
Η φράση θεωρείται ότι διατυπώθηκε για πρώτη φορά ως σύνθημα από τον Θεόφιλο Γκωτιέ (1811-1872), στον πρόλογο του έργου του Mademoiselle de Maupin το 1835.
Ωστόσο ο Γκωτιέ δεν ήταν ο πρώτος που έγραψε αυτή τη φράση, η οποία βρίσκεται σε προγενέστερα έργα του ιδρυτή του εκλεκτικισμού Γάλλου φιλοσόφου Βικτόρ Κουζέν[1] και του Γαλλοελβετού συγγραφέα Μπενζαμέν Κονστάν (1767-1830).
Αργότερα τον 19ο αιώνα το «η τέχνη για την τέχνη» κατέστη ένα «πιστεύω» των μποέμ, ενάντια σε κριτικούς της τέχνης όπως τον Βρετανό Τζον Ράσκιν. Τον 20ό αιώνα θα υψωνόταν για την απόρριψη του σοσιαλιστικού ρεαλισμού και του μαρξιστικού στόχου της πολιτικοποιήσεως της τέχνης. Πήρε τη θέση δόγματος, που βεβαίωνε ότι η τέχνη ήταν πολύτιμη ως τέχνη και ότι οι καλλιτεχνικές επιδιώξεις ήταν δικαιολογημένες αφ' εαυτών, μη χρειαζόμενες κάποια ηθική δικαιολόγηση. Επιτρεπόταν έτσι να είναι ηθικώς ουδέτερες ή και ανατρεπτικές.
Ο οπαδός του δόγματος Αμερικανός ζωγράφος Τζέιμς Μακνήλ Χουίσλερ έγραψε τα εξής σε σχέση με την απόρριψη του έως τότε συνηθισμένου ρόλου της τέχνης στην υπηρεσία του κράτους ή της επικρατούσας θρησκείας, ο οποίος είχε συνδεθεί με την τέχνη από την Αντιμεταρρύθμιση του 16ου αιώνα: «Η Τέχνη θα έπρεπε να είναι ανεξάρτητη όλης της κενολογίας και εκμεταλλεύσεως ξένων προς αυτή σκέψεων για να αποσπά το εύκολο χειροκρότημα — θα πρέπει να στέκει από μόνη της ... και να αποζητά την καλλιτεχνική αίσθηση του ματιού ή του αυτιού, χωρίς να την περιπλέκει με συναισθήματα τελείως ξένα προς αυτή, όπως πίστη, οίκτο, έρωτα, πατριωτισμό και τα τοιαύτα.»[3]
Στην ιστορία των αγγλοσαξονικών τεχνών και γραμμάτων το εκπεφρασμένο σύνθημα «η τέχνη για την τέχνη» είναι συνδεδεμένο περισσότερο με τον Γουόλτερ Πάτερ (1839-1894) και τους οπαδούς του στο λεγόμενο «Αισθητικό κίνημα» (Aesthetic Movement), που ήταν συνειδητά μια εξέγερση κατά του ηθικισμού της Βικτωριανής εποχής. Πρωτοεμφανίσθηκε στην αγγλική γλώσσα σε δύο κείμενα που δημοσιεύθηκαν ταυτοχρόνως το 1868: στην κριτική του Πάτερ για την ποίηση του Ουίλιαμ Μόρις στη Westminster Review, και στο δοκίμιο Ουίλιαμ Μπλέικ του Σουίνμπερν. Μια τροποποιημένη μορφή της κριτικής του Πάτερ εμφανίζεται στο έργο του Studies in the History of the Renaissance (1873), ένα από τα πλέον επιδραστικά κείμενα του Αισθητικού κινήματος.
Στη Γερμανία, ο ποιητής Στέφαν Γκεόργκε ήταν ένας από τους πρώτους καλλιτέχνες που μετέφρασε το σύνθημα (Kunst für die Kunst) και το υιοθέτησε για το δικό του λογοτεχνικό πρόγραμμα, το οποίο παρουσίασε στον πρώτο τόμο του λογοτεχνικού περιοδικού του Blätter für die Kunst (1892). Ο Γκεόργκε εμπνεύσθηκε κυρίως από τον Σαρλ Μπωντλαίρ και τους Γάλλους συμβολιστές, τους οποίους είχε συναντήσει στο Παρίσι.
Επικρίσεις Επεξεργασία
Ο Φρίντριχ Νίτσε ισχυρίσθηκε ότι δεν υπάρχει «τέχνη για την τέχνη», υποστηρίζοντας ότι ο καλλιτέχνης εκφράζει πάντοτε τις σκέψεις του μέσα από αυτή:
Όταν ο στόχος του ηθικού κηρύγματος και της βελτιώσεως του ανθρώπου έχει αποκλεισθεί από την τέχνη, ακόμα και τότε δεν έπεται με κανένα τρόπο ότι η τέχνη είναι εντελώς άχρηστη, χωρίς σκοπό και νόημα — με λίγα λόγια, το «l'art pour l'art» είναι ένα σκουλήκι που μασουλάει την ίδια την ουρά του. «Καλύτερα κανένας σκοπός, παρά ένας ηθικός σκοπός!» — αυτά είναι λόγια καθαρού πάθους. Από την άλλη, ένας ψυχολόγος ερωτά: Τι κάνει όλη η τέχνη; Δεν εξυμνεί; Δεν δοξάζει; Δεν επιλέγει; Δεν προτιμά; Με όλα αυτά ενισχύει ή εξασθενεί ορισμένες αξίες. Είναι τούτο απλώς ένα «επιπλέον», ένα ατύχημα; Κάτι στο οποίο δεν συμμετέσχε το ένστικτο του καλλιτέχνη; Ή μήπως είναι η ίδια η προϋπόθεση της ικανότητας του καλλιτέχνη; Αποσκοπεί το βασικό του ένστικτο στην τέχνη, ή μάλλον στην έννοια της τέχνης, στη ζωή; Σε μια επιθυμία της ζωής; Η τέχνη αποτελεί το μέγα ερέθισμα προς τη ζωή: Πώς κάποιος θα μπορούσε να την κατανοήσει ως άχρηστη, ως άσκοπη, ως «τέχνη για την τέχνη»;[4]
Στο ίδιο πλαίσιο μπορούμε να εξετάσουμε και την άποψη, ή αφορισμό, του Ρώσου συγγραφέα Φιόντορ Ντοστογιέφσκι «η ομορφιά θα σώσει τον κόσμο»: ακόμα και αν ο σκοπός της τέχνης είναι καθαρά και μόνο αισθητικός (η ομορφιά), η τέχνη ενέχει σημαντικότατη, την υπέρτατη χρηστική αξία (να σώσει τον κόσμο).
Από μαρξιστές και σοσιαλίζοντες Επεξεργασία
Οι μαρξιστές έχουν υποστηρίξει ότι η τέχνη θα πρέπει να είναι πολιτικοποιημένη και να μεταδίδει το σοσιαλιστικό μήνυμα.[5]
Η Γεωργία Σάνδη, που θα μπορούσε να θεωρηθεί σοσιαλίστρια, αλλά όχι μαρξίστρια[6][7] έγραψε το 1872 ότι «η τέχνη για την τέχνη» είναι μία κενή νοήματος φράση. Δήλωσε ότι οι καλλιτέχνες είχαν «ένα καθήκον να ανακαλύψουν μια κατάλληλη έκφραση της τέχνης, ώστε να τη μεταδώσουν σε όσο το δυνατό περισσότερες ψυχές», εξασφαλίζοντας έτσι ότι τα έργα τους θα είναι αρκετά προσβάσιμα, ώστε να εκτιμηθεί η αξία τους.[8]
Ο ποιητής Λεοπόλντ Σεντάρ Σανγκόρ, που διετέλεσε και πρόεδρος της Σενεγάλης και του Σοσιαλιστικού της Κόμματος, όπως και ο αντι-αποικιοκράτης Νιγηριανός συγγραφέας Τσινούα Ατσέμπε, επέκριναν το σύνθημα ως μια περιορισμένη και ευρωκεντρική άποψη πάνω στην τέχνη και τη δημιουργία. Ο Σανγκόρ υποστήριζε ότι στη «μαύρη αφρικανική αισθητική» η τέχνη είναι «λειτουργική» και ότι «στη Μαύρη Αφρική, τέχνη για την τέχνη δεν υπάρχει». Ο Ατσέμπε είναι δριμύτερος στη συλλογή του δοκιμίων και κριτικής Morning Yet on Creation Day, όπου διακηρύσσει ότι «η τέχνη για την τέχνη είναι απλώς ένα ακόμα κομμάτι από σκατά σκύλου [sic] ψεκασμένα με αποσμητικό».[9]
Ο Βάλτερ Μπένγιαμιν, ένας από τους αναπτύξαντες τη μαρξιστική ερμηνευτική[10] συζητά το σλόγκαν στο δοκίμιό του «Το έργο τέχνης στην εποχή της μηχανικής αναπαραγωγής» (1936). Το αναφέρει πρώτα σε σχέση με την αντίδραση μέσα στο βασίλειο της παραδοσιακής τέχνης έναντι των καινοτομιών της αναπαραγωγής έργων τέχνης, ειδικότερα της φωτογραφίας. Χαρακτηρίζει το «η τέχνη για την τέχνη» ως μέρος μιας «θεολογίας της τέχνης» στον αποκλεισμό κοινωνικών πλευρών της. Στον επίλογο του δοκιμίου, ο Μπένγιαμιν μελετά τη σχέση μεταξύ φασισμού και τέχνης. Το βασικό του παράδειγμα είναι εκείνο του φουτουρισμού και των απόψεων της βασικής μορφής του, του Φιλίππο Τομάζο Μαρινέττι. Μεταξύ των συνθημάτων των φουτουριστών ήταν το λατινικό «Fiat ars - pereat mundus» (= «Ας παράγεται τέχνη, έστω και όταν χάνεται ο κόσμος»). Ο Μπένγιαμιν συμπεραίνει ότι, όσο ο φασισμός αναμένει ότι ο πόλεμος θα «παρέχει την καλλιτεχνική ικανοποίηση μιας αίσθησης αντίληψης που έχει μεταβληθεί από την τεχνολογία», αυτό θα αποτελεί την "consummation", την πραγμάτωση του δόγματος η τέχνη για την τέχνη».[11]
Ο ζωγράφος Ντιέγκο Ριβέρα, μέλος του Μεξικανικού Κομμουνιστικού Κόμματος, ισχυρίσθηκε ότι η θεωρία της «τέχνης για την τέχνη» θα πλάταινε το χάσμα ανάμεσα στους πλούσιους και τους φτωχούς. Ο Ριβέρα προσέθετε ότι, αφού ένα από τα χαρακτηριστικά της λεγόμενης «καθαρής τέχνης» ήταν ότι μπορούσαν να την εκτιμήσουν μόνο λιγοστοί ανώτεροι άνθρωποι, το καλλιτεχνικό αυτό δόγμα θα απογύμνωνε την τέχνη από την αξία της ως κοινωνικό εργαλείο και τελικώς θα την καθιστούσε ένα είδος «νομίσματος», που θα ήταν διαθέσιμο μόνο στους πλούσιους».[12]
Ο Κινέζος ηγέτης Μάο Τσετούνγκ είχε πει σε λόγο του ήδη από τον Μάιο του 1942: «Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα όπως το τέχνη για την τέχνη, δηλαδή τέχνη που στέκει πάνω από τις τάξεις, τέχνη αποκομμένη ή ανεξάρτητη από κάθε είδος πολιτικής. Η προλεταριακή λογοτεχνία και τέχνη αποτελούν μέρος της όλης προλεταριακής επαναστατικής προσπάθειας. Είναι, όπως είπε ο Λένιν, άξονες και τροχοί στην όλη επαναστατική μηχανή.»[13]
Δείτε επίσης Επεξεργασία
Παραπομπές Επεξεργασία
- ↑ 1,0 1,1 «Art for art's sake» (αναθεωρ. έκδ.), Encyclopædia Britannica, [1999] 2015.
- ↑ «Aestheticism», Encyclopædia Britannica, 2020
- ↑ Edwards, Owen (Απρίλιος 2006). «Refined Palette». Smithsonian Magazine: 29. https://www.smithsonianmag.com/arts-culture/refined-palette-113271222/. Ανακτήθηκε στις 2007-08-08.
- ↑ Nietzsche: Το λυκόφως των ειδώλων (1888)
- ↑ http://www.redwedgemagazine.com/online-issue/marxism-art-and-utopia-critical-theory-and-political-aesthetics-1
- ↑ Hart, Kathleen (2004). Revolution and Women's Autobiography in Nineteenth-century France. Rodopi. σελ. 91.
- ↑ Lewis, Linda M. (2003). Germaine de Staël, George Sand, and the Victorian Woman Artist. University of Missouri Press. σελ. 48.
- ↑ Letters of George Sand, τόμ. 3
- ↑ Achebe, Chinua: Morning Yet on Creation Day, Heinemann Educational Books, Michigan 1975, σελ. 19
- ↑ Erasmus: Speculum Scientarium, τόμ. 25, σελ. 162: «the different versions of Marxist hermeneutics by the examples of Walter Benjamin's Origins of the German Tragedy [sic], ... and also by Ernst Bloch's The Principle of Hope»
- ↑ Benjamin, Walter: "The Work of Art in the Age of Mechanical Reproduction" στο Illuminations, Fontana Press, Λονδίνο 1973, σελ.23
- ↑ Rivera, Diego: «The revolutionary spirit in modern art», The Modern Quarterly (Baltimore), τόμος 6(3), σσ. 51–57 (1932), σελ. 52.
- ↑ "Talks at the Yenan Forum on Literature and Art" (Μάιος 1942), Selected Works, Τόμ. III, σελ. 86. Στο Quotations of Chairman Mao Zedong, από το Marxists Internet Archive εδώ.