Θεοφάνης ο Κρητικός

Ζωγράφος από την Κρήτη

Ο Θεοφάνης ο Κρητικός (Ηράκλειο 1490 [2][3]- Ηράκλειο 1559) ή Θεοφάνης ο Κρης ή Θεοφάνης Μπαθάς Στρελίτζας,[2] ήταν ένας από τους εξέχοντες εικονογράφους της Κρητικής Σχολής στο πρώτο μισό του 16ου αιώνα,[4][5][6] και η πιο σημαντική φυσιογνωμία στην καλλιτέχνιση εικονογραφιών και αγιογραφιών της συγκεκριμένης περιόδου.[7]

Θεοφάνης ο Κρητικός
Γέννηση1490
Ηράκλειο
Θάνατος1559[1]
Ηράκλειο
Χώρα πολιτογράφησηςΒυζαντινή Αυτοκρατορία
Ιδιότηταζωγράφος και αγιογράφος
Είδος τέχνηςicon painting
Υπογραφή
Commons page Σχετικά πολυμέσα
Ο Επιτάφιος, έργο του Θεοφάνη στη μονή Σταυρονικήτα του Αγίου Όρους
Ο Μυστικός Δείπνος, έργο του Θεοφάνη στη μονή Σταυρονικήτα, με τις απεικονίσεις των αποστόλων να έχουν στοιχεία δυτικότροπης τεχνοτροπίας
Η ονομασία των ζώων από τον Αδάμ, μονή Αναπαυσά, Μετέωρα, 16ος αιώνας
Τα πάθη του Χριστού, μονή Σταυρονικήτα
Για τον Βυζαντινό εικονογράφο του 14ου αιώνα που εργάστηκε στη Ρωσία, δείτε Θεοφάνης ο Έλληνας.

Ιστορικό Επεξεργασία

Γεννήθηκε στο Ηράκλειο της Κρήτης, αλλά το σύνολο των γνωστών έργων του έγινε στην ηπειρωτική Ελλάδα. Δημιούργησε επίσης πολλές αγιογραφίες σε φατνώματα, είτε για εικονοστάσια είτε ως μικρά φορητά εικονίσματα, τα οποία ενδεχομένως να βασίστηκαν στα δώδεκα πιο σημαντικά γεγονότα της ζωής του Χριστού (δωδεκάορτο).[8] Ο Θεοφάνης ήταν ενεργός κατά την περίοδο 1527 με 1548, και η πρώτη αναφορά του ονόματος του συναντάται σε μια λιτή κτητορική επιγραφή της μονής Αγίου Νικολάου Αναπαυσά στα Μετέωρα με την αναφορά χειρ Θεοφάνη μοναχού του εν τη Κρήτη Στρελίτζας.[9][10] Δίδαξε την τέχνη του στους γιους του Συμεών και Νεόφυτο (ή Νίφωνα)[2], καθώς και σε αρκετούς άλλους μαθητές οι οποίοι συχνά είχαν και οι ίδιοι κρητική καταγωγή, ανάμεσα στους οποίους ήταν και ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος σε νεαρή ηλικία και κατά την περίοδο όπου και οι δυο βρίσκονταν στο Ηράκλειο.[4][11]

Από το 1535 ο ίδιος μαζί με τους γιούς του, έγιναν μοναχοί στο μοναστήρι της Μεγίστης Λαύρας του Αγίου Όρους,[12] και το 1545 μετακόμισαν στις Καρυές έχοντας συγκεντρώσει σημαντική κινητή και ακίνητη περιουσία.[3][12] Ο Θεοφάνης φαίνεται να διατηρούσε επαφές με το Ηράκλειο κατά τη διάρκεια της ζωής του, και βρισκόταν στην Κρήτη κατά το θάνατό του το 1559.

Τα μέλη της οικογένειας Στρελίτζα-Μπάθα αποτελούνταν κυρίως από ζωγράφους, και η καταγωγή του επώνυμου είναι αρκετά πιθανό να είναι από το Μουχλί της Πελοποννήσου, όπου μετά την κατάκτηση του Δεσποτάτου του Μυστρά από τους Οθωμανούς το 1460 η οικογένεια μετακινήθηκε προς την Κρήτη.[3][13][12] Θεωρείται πιθανό πως το πραγματικό του όνομα ήταν Θεοφύλακτος, μια και κάτι τέτοιο ταιριάζει με τις λεπτομέρειες του γενεολογικού δέντρου του επιθέτου Στρελίτζας, καθώς και ήταν κοινή πρακτική το όνομα του μοναχού να διατηρεί το πρώτο γράμμα του κοσμικού ονόματος.[3][14]

 
Η Ανάληψη, μονή Σταυρονικήτα

Τεχνοτροπία Επεξεργασία

Όπως οι περισσότεροι κρητικοί ζωγράφοι της εποχής του, φαίνεται να έχει μερικώς επηρεαστεί στην τεχνοτροπία του από τη δυτικότροπη έκφραση,[5][15] όπως αυτή του Μαρκαντόνιο Ραϊμόντι στη Σφαγή των Νηπίων και του Τζοβάνι Μπελλίνι στο Δείπνο στους Εμμαούς,[2] καθώς και από τις ξυλογραφίες του Άλμπρεχτ Ντύρερ σε σχέση με τα έργα του που έχουν ως θεματολογία την Αποκάλυψη και βρίσκονται στη μονή της Μεγίστης Λαύρας.[16] Επίσης επιρροή στους ζωγράφους της Κρήτης έχει παρατηρηθεί και από τους ζωγράφους της Κωνσταντινούπολης, ιδιαίτερα μετά την άλωση το 1453.

Κάποια από τα πρόσωπα που απεικονίζονται στα έργα του, είναι προσωποποιημένα ή αντικρύζουν τον θεατή, και οι σχηματισμοί των εικόνων του αποτυπώνονται έτσι ώστε να αποδίδουν όγκο. Το έργο του είναι συγκεντρωμένο ως προς την οπτική προοπτική σε σύγκριση με παλαιότερους Βυζαντινούς ζωγράφους, αλλά δε χρησιμοποιεί την τεχνική της γεωμετρικής προοπτικής η οποία είχε εγκαθιδρυθεί στη Δύση την εποχή εκείνη.

Χαρακτηριστικό της τέχνης του είναι επίσης το γεγονός ότι επεκτάθηκε και σε μη καθιερωμένες παραστάσεις, όπως η ονομασία των ζώων από τον Αδάμ, ή η κοίμιση του Οσίου Εφραίμ.[2]

Το έργο και η τεχνοτροπία του άσκησαν σημαντική επιρροή στους μεταγενέστερους εικονογράφους του Αγίου Όρους, κάτι που μαρτυρείται και από το γεγονός ότι το εγχειρίδιο ζωγραφικής του 1730 με τίτλο Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης και αι κύριαι πηγαί αυτής που συντάχθηκε από τον Διονύσιο τον εκ Φουρνά, αναφέρει τον Θεοφάνη ως το πρότυπο προς μίμηση.[2][17][18]

Έργα Επεξεργασία

Οι νωπογραφίες οι οποίες φέρουν την υπογραφή του διασώζονται στα ελληνορθόδοξα μοναστήρια του Αγίου Όρους, ειδικά στη μονή Σταυρονικήτα και τη μονή Μεγίστης Λαύρας.[19] Έργα του υπάρχουν και στη μονή Αναπαυσά στα Μετέωρα όπου φιλοξενούνται τα παλαιότερα έργα του τα οποία χρονολογούνται από το 1527,[20][3] ενδεχομένως και στη μονή Βαρλαάμ όπου έχει όμως αμφισβητηθεί πως είναι αυτός ο πραγματικός δημιουργός στην περίπτωση αυτή και πως πρόκειται για έργο του Φράγκου Κατελάνου.[21]

Παραπομπές Επεξεργασία

  1. «Theophanes the Cretan» 13  Δεκεμβρίου 2017.
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Speake, Graham (2000). Τheophanes of Crete - Encyclopedia of Greece and the Hellenic Tradition. Routledge. σελίδες 1629-1630. ISBN 978-1579581411. 
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Μανολόπουλος, Γρηγόριος (Οκτώβριος 2012). «Οι μετακινήσεις μιας οικογένειας ζωγράφων του 16ου αιώνα: οι Στρελίτζα-Μπαθά». Περιοδικό Συλλογές, τεύχος 327. 
  4. 4,0 4,1 (Αγγλικά) A History of Byzantium, Timothy E. Gregory, John Wiley & Sons, 2011, σελ 408
  5. 5,0 5,1 (Αγγλικά) Rembrandt Duits - Byzantine Art and Renaissance Europe, Angeliki Lymberopoulou, Ashgate Publishing, Ltd., 2013, σελ. 34-35
  6. «Θεοφάνης Μπαθάς Στρελίτζας - Ψηφιακή πύλη Οδυσσεύς, Υπουργείο Πολιτισμού». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 27 Δεκεμβρίου 2017. 
  7. (Αγγλικά) «N.H.Baynes - H.St.L.B. Moss (ed.), Byzantium, An Introduction to East Roman Civilization». Oxford Univ. Press, Oxford. 1948. 
  8. (Αγγλικά) «Icons of the Dodekaorton - Rhythm, metre and tempo in early music». 
  9. «Μονή Αγίου Νικολάου Αναπαυσά Μετεώρων - odysseus.culture.gr». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 28 Νοεμβρίου 2018. 
  10. (Αγγλικά) «Theophanes of Crete - Benezit Dictionary of Artists -». Oxford University Press. [νεκρός σύνδεσμος]
  11. (Αγγλικά) Holton, David (1991). Literature and Society in Renaissance Crete. Cambridge University Press. σελίδες 8. ISBN 9780521325790. 
  12. 12,0 12,1 12,2 «Στρελίτζας-Μπαθάς Θεοφάνης - Ψηφιακή πύλη Πανδέκτης, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών». 
  13. (Γαλλικά) M. Manoussacas, Un acte de donation l'eglise Sainte-Kyriaki de Mouchli (1457), Travaux et Mimoires 8(1981), 315-319
  14. Χ. Πατρινέλης - Ο Θεόδωρος Αγαλλιανός ταυτιζόμενος προς τον Θεοφάνην Μηδείας και οι ανέκδοτοι λόγοι του, Αθήνα 1966, σελ. 14-15
  15. (Αγγλικά) «Kim Woods, Carol M. Richardson, Angeliki Lymberopoulou - Viewing Renaissance Art - Yale University Press, 2007, σελ. 184-187». 
  16. (Αγγλικά) KAZHDAN, ALEXANDER P. (2002). The Oxford History Of Byzantium. Λονδίνο: Oxford University Press. σελ. 305. ISBN 9780198140986. 
  17. (Αγγλικά) Dionysios of Phourna, Hermeneia / The Painter's Manual of Dionysios of Phourna, London 1974, Saggitarius Press
  18. «Διονυσίου του εκ Φουρνά Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης» (PDF). 
  19. (Αγγλικά) «Janina K. Darling - Architecture of Greece, Greenwood Publishing Group, 2004, σελ 82 / 89, ISBN 0313321523, ISBN 9780313321528». 
  20. (Αγγλικά) «Liz James - A Companion to Byzantium - John Wiley & Sons, 2010 - σελ. 358-359, 364-365 ISBN 1444320025, ISBN 9781444320022». 
  21. (Αγγλικά) «Karla Pollmann, Meredith Jane Gill - Augustine Beyond the Book: Intermediality, Transmediality and Reception, Brill Publications, 2012, σελ. 44». 

Προτεινόμενη βιβλιογραφία Επεξεργασία

Εξωτερικοί σύνδεσμοι Επεξεργασία

Στα ελληνικά Επεξεργασία

Ξενόγλωσσοι Επεξεργασία