Βικιπαίδεια

Ιστορία του αθεϊσμού

Η ιστορία του αθεϊσμού ξεκινάει περίπου την ίδια χρονική περίοδο στην Αρχαία Ελλάδα και την Κίνα. Επεκτάθηκε στην Αρχαία Ρώμη, αλλά εξασθένισε δραματικά κατά την περίοδο του Μεσαίωνα στην Ευρώπη.[1] Μετά την αναγέννηση και τον Διαφωτισμό, ο αθεϊσμός εμφανίστηκε εκ νέου στην Ευρώπη, και επηρέασε αρκετά φιλοσοφικά και πολιτικά ρεύματα του 19ου και 20ου αιώνα. Σήμερα οι άθεοι αριθμούν σημαντικά ποσοστά -αν και δύσκολο να καταμετρηθούν επακριβώς εξ αιτίας της πληθώρας ορισμών.[2]

Προτομή του Επίκουρου στο μουσείο του Λούβρου

Οι πρώτες αθεϊστικές απόψεις ξεπήδησαν από την Αρχαία Ελλάδα, με κύριους εκπροσώπους τον Πρωταγόρα και άλλους προσωκρατικούς φιλόσοφους. Την ίδια εποχή αναπτυσσόταν αθεϊστικές απόψεις στην Κίνα από τον Κομφουκιανισμό. Στην Αρχαία Ρώμη ήταν διαδεδομένες οι αθεϊστικές απόψεις, παράδειγμα αποτελούν ο Λουκρήτιος, ο Κικέρων, ο Οβίδιος, ο Σενέκας και ο Ιούλιος Καίσαρ[3] Με την επικράτηση του Χριστιανισμού, οι ανθρωπιστικές ιδέες θα υποχωρήσουν για να επανεμφανιστούν μετά τον Μεσαίωνα, κατά την Αναγέννηση. Κατά την εποχή του Διαφωτισμού η έννοια του αθεϊσμού αναδύθηκε εκ νέου ως κατηγορία εναντίον εκείνων που αμφισβητούσαν το θρησκευτικό status quo, αλλά μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα είχε γίνει ανεκτός και αποτέλεσε τη φιλοσοφική τοποθέτηση μιας μικρής αλλά αυξανόμενης μειονότητας. Μέχρι τον 20ο αιώνα, παράλληλα με την εξάπλωση του ορθολογισμού και του ανθρωπισμού, ο αθεϊσμός είχε γίνει μια κοινότοπη τοποθέτηση, με σημαντικά ποσοστά κυρίως μεταξύ των επιστημόνων και των ανώτερων τάξεων.[4]

Προϊστορία Επεξεργασία

Δεν υπάρχει τεκμηρίωση κατά πόσο ο πρωτόγονος άνθρωπος ήταν άθεος ή θρησκευόμενος. Ο κύριος λόγος είναι πως η νοοτροπία των πρϊστορικών λαών βρίκσται εκτός του πεδίου της επιστημονικής έρευνας καθώς υπάρχουν ελάχιστες, αμυδρές ενδείξεις, η ερμηνεία των οποίων εξαρτάται από τις υποθέσεις των ερευνητών.[5] Σύμφωνα με τον καθηγητή Ζωρζ Μινουά[α], αρχικά δεν υπήρχε ούτε πίστη, ούτε απιστία, αλλά ο άνθρωπος ζούσε στην μυθική συνείδηση. Ο μύθος είναι ο τρόπος ύπαρξης του ανθρώπου στον κόσμο, στην βάση του οποίου ο άνθρωπος βιώνει την παρεμβολή του σε ένα περιβάλλον. Μετά την άθρησκη αφετηρία της ανθρωπότητας, με την ανάδυση της σκέψης και αυτοσυνείδησης ξεκινά να ξεχωρίζει, διακρίνει, να αποσυνδέει και ταξινομεί, ότι ήταν πιο πριν ενιαίο: έτσι η μυθική σκέψη υποχωρεί και δίνει την θέση της σε δυο αντιτιθέμενες στάσεις που αποτελούν αμφότερες τους δυνητικούς φορείς της πίστης και της αθεϊας. [6] Έτσι η αθιεια είναι εξίσου αρχαία με την θρησκεία- ωστόσο μόνο τα ίχνη της θρησκείας προσφέρονται για εξειδικευμένη έρευνα. [7]

Αρχαιότητα Επεξεργασία

Αρχαία Ελλάδα Επεξεργασία

Κύριο λήμμα: Αθεϊσμός στην Αρχαία Ελλάδα

Όπως και οι ρίζες της Δυτικής Φιλοσοφίας, έτσι και της αθεΐας, βρίσκονται στην Αρχαία Ελλάδα του 6ου αιώνα ΠΚΕ. αιώνα. Στον ελληνικό κόσμο, εμφανίστηκε αρχικά με τα προσωκρατικά ρεύματα τα οποία προσπάθησαν να προσεγγίσουν την αλήθεια αναπτύσσοντας τον φυσιοκρατικό υλισμο, απέχοντας ουσιαστικά μια ανάσα από την αθεϊα.[8] Κύριος άξονας αυτών των φιλοσόφους ήταν πως υπήρχε μια ουσία, της οποίας όλα τα φαινόμενα είναι απλά μεταστοιχειώσεις. Αυτή η υλοζωϊκή άποψη θεωρείται η αφετηρία του υλισμού.[8] Χαρακτηριστικοί φιλόσοφοι αυτής της εποχής ήταν ο οΑναξίμανδρος ο Μιλήσιος, ο Ξενοφάνης ο Κολωφώνιος τον 6ο αιώνα π.Χ. ο οποίος άσκησε κριτική στον ανθρωπομορφισμό της θρησκείας ο Αναξαγόρας,(ισχυριζόταν πως ο Ήλιος ήτανε μια πύρινη μάζα μεγαλύτερη από την Πελοπόννησο, μια ιδέα που κρίθηκε ως αθεϊστική την εποχή του). O Ηράκλειτος πίστευε σε ένα ημιαυτόνομο σύμπαν το οποίο σβήνει και ανάβει εις το διηνεκές.[8] Την ίδια εποχή, ο Παρμενίδης δίδασκε πως ο κόσμος αυτός, ανεξαρτήτως αν αποκληθεί θεός ή μη, παραμένει η μόνη πραγματικότητα. Ο Claude Tresmontant τον χαρακτήρισε ως τον πατέρα του υλισμού και των υλιστών «...εφόσον πρεσβεύει πως ο φυσικός κόσμος είναι το απόλυτο ον»[9]

Οι πρώτες πλήρως υλιστικές θεωρίες, εμφανίστηκαν από τους φιλόσοφους Λεύκιππο και τον μαθητής του, Δημόκρτιτο. Προσπάθησαν να εξηγήσουν τη δημιουργία του κόσμου μέσα από την κίνηση του ατόμου που κινείται σε ένα άπειρο σύμπαν και είναι αδιαίρετο, πλήρες, υλικο και πάρα πολύ μικρό. Τα άτομα αυτά συνδιάζονται και διαμορφώνουν όλα τα σώματα του κόσμου, αδρανή και έμβια - ακόμη και τον άνθρωπο, το σώμα του οποίου είναι απλώς μια πολυπλοκότερη δομή υλης.[9]

Τον πέμπτο αιώνα π.Χ., οι σοφιστές άρχισαν να αμφισβητούν αρκετές παραδοσιακές θεωρίες της Ελληνικής κουλτούρας. Ο Πρόδικος ο Κείος θεωρείται πως ισχυρίστηκε πως ο άνθρωπος επινόησε τις θεότητες, από ευγνωμοσύνη για τα αγαθά που του παρείχε η φύση.[εκκρεμεί παραπομπή] Ο Πρωταγόρας, από τα Άβδηρα της Θράκης, δήλωσε: «Για τους θεούς δε μπορώ να ξέρω ούτε αν υπάρχουν ούτε αν δεν υπάρχουν ούτε ποια είναι η μορφή τους. Γιατί πολλά πράγματα εμποδίζουν τη γνώση: η αδηλότητα των θεών και η βραχύτητα του ανθρωπίνου βίου».[εκκρεμεί παραπομπή]

Η αντιδράσεις για τον αθεϊσμό ήρθανε στην αρχαία Αθήνα, όπου η δυϊστική φιλοσοφική σχολή του Πλάτωνα κατηγορούσε τους άθεους για ελλειψη πατριωτισμού και για ανηθικότητα. Εκ μέρους του ιερατείου, πέρασε ένα ψήφισμα κατά το οποίο απαγορευόταν η αμφισβήτηση των παραδοσιακών θεών. Αυτό οδησε σε αρκετές διώξεις αθεων, ωστόσο τελικά δεν κατάφερε να σταματήσει την αμφισβήτηση των παραδοσιακων θεοτητων. Μετά την κατάρρευση της πόλης κράτους, ο στωικισμός και επικουρισμος, φιλοσοφίας που πλησίαζαν την αθεϊα, αναπτύχθηκαν ιδιαίτερα.[10]

Ινδικοί πολιτισμοί Επεξεργασία

Στην Ανατολή, μια στοχαστική ζωή, στο επίκεντρο της οποίας δεν υπήρχαν θεότητες, άρχισαν να τον έκτο αιώνα με την άνοδο του Τζαϊνισμού και του Βουδισμού και ορισμένες αιρέσεις του Ινδουισμού αλλά και με τον Ταοϊσμό στην Κίνα. Αυτές οι θρησκείες ισχυρίζονται ότι προσφέρουν ένα φιλοσοφικό μονοπάτι σωτηρίας, και δεν αφορούν λατρεία κάποιας θεότητας. Στη Βουδιστική παράδοση, οι θεότητες δεν είναι αναγκαίες για την σωτηρία, ενώ το κατά πόσο είναι πραγματικές, συχνά αμφισβητείται και πολλές φορές απορρίπτεται.[εκκρεμεί παραπομπή]

Μεσαίωνας, ο αθεϊσμός στον Ισλαμικό κόσμο και στην Χριστιανική Ευρώπη Επεξεργασία

Στη περίοδος του μεσαίωνα κατά την ιστορική θεώρηση δεν υπήρχε αθεϊστική σκέψη στην χριστιανική δύση. [11]Ωστόσο μπορούμε να βρούμε αρκετούς άθεους και σκεπτικιστές φιλόσοφους στο Ισλάμ το οποίο ήταν αρκετά ανεκτικό.[12]

Αραβική Χρυσή Εποχή Επεξεργασία

To Ισλάμ και ο αραβικός κόσμος είχαν την δική τους συμβολή στον αθεϊσμό. Ο μουσουλμανικός κόσμος εκείνη την εποχή ήταν πιο ανεκτικός συγκριτικά με τον χριστιανικό την αντίστοιχη εποχή.[13]

Ο Ιμπν αλ-Ραουαντί, ο οποίος έζησε τον 9ο αιώνα, αμφισβητούσε τις θρησκευτικές προφητείες, ακόμη και αυτές του Μωάμεθ, και επέμενε πως τα θρησκευτικά δόγματα δεν υπόκεινται στη λογική και πρέπει να απορριφθούν.[14] Άλλοι που ασκούσαν κριτική στον θεϊσμό ήτανε ο ιατρός και φιλόσοφος Αμπού Μπακρ αλ-Ραζί (865–925), ο ποιητής Αλ-Μααρί‎ (973–1057), και ο Αμπού Ισά αλ-Ουαρράκ (9ος αιώνας). Ο Αλ-Μααρί‎, για παράδειγμα έγραφε πως «η θρησκεία είναι ένα ψέμα που εφευρέθηκε από τους αρχαίους» και «υπάρχουν δύο είδη ανθρώπων, αυτοί με μυαλό αλλά χωρίς θρησκεία, και αυτοί με θρησκεία αλλά χωρίς μυαλό.»[15][16]

Κατά τον 11ο αιώνα ο Omar Khayyam έγραφε: «Σε αυτή την αναποδογυρισμένη λεκάνη που ονομάζουμε ουρανό και κάτω από αυτήν σέρνεται και πεθαίνει το ανθρώπινο γένος, μην υψώνετε τα χέρια προς αυτήν σαν ικεσία· γιατί είναι το ίδιο ανίσχυρη με εμάς» Οι Ibn Bajja, Ibn Tufayl ζητούσαν με τα έργα τους περισσότερη ανεκτικότητα στις φιλοσοφικές σκέψεις που σχετιζόντουσαν με τα θεία. Το ίδιο και ο Αβερρόης, ο οποίος επηρεάστηκε από τον Αριστοτέλη και υποστήριζε μια υλιστική θεωρία στην οποία ο Θεός ήταν ανίκανος να επέμβει στην ανθρωπότητα. [17] Οι απόψεις του επηρέασαν φιλόσοφους άλλων αβρααμικών θρησκειών, όπως τους ιουδαίους Μαϊμονίδης και ο Isaac Albalag. Ο Αβερρόης επίσης, είναι κατά πάσα πιθανότητα ο συγγραφέας του μυθικού και βλάσφημου συγγράματος De tribus impostoribus (οι τρεις απατεώνες) το οποίο χαρακτηρίζει τους Μωϋσή, Ιησού και Μωάμεθ ως ψεύτες.[18]

Ευρώπη Επεξεργασία

Στους κόλπους της Ευρώπης δεν υπήρξε κατά την περίοδος του Μεσαίωνα αθεϊστική σκέψη μολονότι η μεταφορά ιδεών από ισλαμιστές φιλόσοφους, άρχισαν να δημιουργούν ένα ρεύμα πρόθυμο να αμφισβητήσει παραδοσιακές θεολογικές ιδέες από τον 13ο αιώνα. Το ρεύμα αυτό καταδικάστηκε το 1277 από τον Etiene Tempier, επίσκοπο Παρισιού κι λογόκρινε 219 θέσεις ως απαράδεκτες για την πίση. Ο στόχος της απόφασης λογοκρισίας ήτν τα έργ δυο φιλοσόφων, του Βοήθιου της Δακίας και του Σιγήρου της Βραβάνδης όπου η αυτονόμηση της λογικής από την πίστη οδηγεί στα πρώτα βήματα της φιλοσοφικής αθεϊας. Οι φιλόσοφοι αυτοί βασιζόντουσαν κυρίως σε έργα αρχαίων ελλήνων, κυρίως του Αριστοτέλη. Μια εστία απιστίας, φαίνεται πως υπήρξε η αυλή του αυτοκράτορα Φρειδερίκου Β'.Ο Φρειδερίκος έδωσε απόλυτη ελευθερία σε θέματα πίστης, με αποτέλεσμα χρονικοφράφοι να τον κατηγορούν ως άθεο. Άλλος βασιλειάς ο οπόιος είχε την φήμη του άθεου, ήταν ο Αλφόνσος Ι΄ της Καστίλης. Υπήρξαν και άλλοι λιγότερο γνωστοί για τους οποίους υπήρχαν φήμες πως ήταν άθεοι αλλά αυτές οι φήμες ήταν κατά βάση ανυπόστατες. Από τον 11ο αιώνα, οι θεολόγοι προσπάθησαν για να βρούνε αδιάσειστες αποδείξεις για την ύπαρξη του θεού. Ο αρχιεπίσκοπος του Καντέρμπουρου διατυπώνει την οντολογική απόδειξη. Ο Θωμάς ο Ακινάτης στο έργο του Summa theologica διατυπώνει 5 τρόπους πρόσβασης στον θεό. Η βαρύτητα των ποινών για απιστία και η λογοκρισία που υπήρχε, μαζί με την «ανάγκη για αποδείξεις» αποτελούν την κορυφη ενός παγόβουνου σκεπτικισμού ή αθεϊας.[19]

Την ίδια εποχή, στις τάξεις του λαού, κυριαρχεί μια ποικιλίως φυσιοκρατικών μύθων, διαφορετικής προέλευσης. Η θρησκεία του λαού περιείχε εξίσου στοιχεία φυσιοκρατίας και υλισμού.[20] Μια άλλη τάξη αμφισβητιων, προέκυψε από τους αφορισμένους, στους οποίους απαγορεύονταν η συμμετοχή στην εκκλησία ή τα μυστήρια. Σε ορισμένες ενορίες, οι αφορισμένοι υπερέβαιναν το ήμιση του συνόλου των ενοριτών, ωστόσο ζούσαν μια φυσιολογική ζωή και δεν επιζητούσαν την άφεση. [21]. Τα σκεπτικιστικά ρεύματα υπήρξαν σε μέρος του μεσαιωνικού κόσμου.[22]

Αναγέννηση και Μεταρρύθμιση Επεξεργασία

Στις αρχές του 16ου αιώνας η μη πίστη ήταν αδύνατη. Υπήρχαν μεμονωμένες περιπτώσεις προσώπων που προβληματίζονταν, ωστόσο η απιστία αυτή είναι άσχετη προς την σύγχρονη καθώς δεν είναι μεθοδική, και δεν καταλήγει στην αθεΐα. Η κατάσταση διαφοροποιείται στα μέσα του 16ου αιώνα.[23]

Την εποχή της συνειδητοποιημένης αθεΐας εγκαινιάζει ο Φρανσουά Ραμπελαί, αν και υπάρχουν διχογνωμίες ανάμεσα στους ιστορικούς για το συγκεκριμένο θέμα. Η αθεϊστική αντίληψη του κόσμου έγινε δυνατή εξ αιτίας κοινωνικό-οικονομικών, πολιτικών και θρησκευτικών αλλαγών της πρώιμης αναγέννησης. Τα ρεύματα του μεσαίωνα, όπως ο αβερροϊκός ορθολογισμός, η φυσιοκρατία της σχολής της Σαρτρ, η συζήτηση για τις αποδείξεις για την ύπαρξη του θεού, υπήρξαν οι προϋποθέσεις για την ύπαρξη μιας λανθάνουσας αθεΐας. Κέντρο ανάπτυξης αυτών των ιδεών ήταν το πανεπιστήμιο της Πάδοβας στην Ιταλία. Επιφανέστερος Παδουανός υπήρξε ο Pietro Pomponazzi o οποίος στο έργο του De immortalitate animae (Περί αθανασίας της ψυχής) υποστήριζε πως η αθανασία της ψυχής δεν προκύπτει δια της λογικής. Το σκάνδαλο που προκλήθηκε από το βιβλίο ήταν μεγάλο και οδηγήθηκε στην πυρά (το βιβλίο) και συμπεριλήφθηκε στον κατάλογο απαγορευμένων βιβλίων. Ο Pomporozzi άσκησε κριτική και για τα ψευδοθαύματα. Ωστόσο έκλεινε την κριτική του με το συμπέρασμα πως τα ευσεβή ψεύδη είναι χρήσιμα για την ενδυνάμωση της πίστης των λαών.[24] Ένας μεγάλος αμφισβητής ήταν ο Έρασμος. Αφού αμφισβήτησε μια σειρά κειμένων της Αγίας Γραφής ως αυθεντικά, αμφισβήτησε μέχρι και θεμελιώδη χριστιανικά δόγματα. Επιφανείς χριστιανοί τον χαρακτήρισαν ως «ιέρακα της αθεΐας».[24]

Οι κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές, η βιομηχανική και εμπορική ανάπτυξη επιτάχυνε την άνοδο της αστικής τάξης η οποία αποχώρησε από το πλαίσιο της μεσαιωνικής ευσέβειας. Ο άνθρωπος της πόλης ήταν ορθολογιστής, πρακτικός, άπληστος, ατομικιστής, καχύποπτος και δύσπιστος, ενώ η τυπογραφία βοήθησε να διαδίδονται γρήγορα νέες ιδέες. Διανοούμενοι ανεξάρτητοι του εκκλησιαστικού χώρου, ξεκινούν και αποκτούν κύρος. Οι θρησκευτικοί πόλεμοι, ενώ αύξησε τον φανατισμό των αλληλοσπαρασσόμενων μειονοτήτων, ενέτεινε τον σκεπτικισμό και την αμφιβολία αλλά και την απάθεια για την θρησκεία. [24]

Ο όρος «αθεϊσμός» (athéisme) επινοήθηκε στη Γαλλία τον 16ο αιώνα. Στην Αγγλία εμφανίστηκε σε βιβλία για πρώτη φορά το 1566.[25] Η λέξη άθεος πάντως χρησιμοποιούνταν σαν προσβολή.[26] Πάντως οι περιπτώσεις βλασφημίας και ιεροσυλίας, που σηματοδοτούν το κλίμα αντιπαράθεσης στον χώρο της της θρησκείας, έλαβε μέγεθος πλημυρρίδας. Χρονογράφοι αναφέρουν συχνά περιπτώσεις βανδαλισμού. Ενδεικτικό είναι το λαϊκό θεατρικό Moralité des blasphémateurs de Dieu (η ηθικότητα των υβριστών του Θεού) όπου ο βλάσφημος καλεί για την απελευθέρωση και επιβεβαίωση αυτονομίας του ανθρώπου:«Είμαι πιο πάνω από τον Θεό. Αν Θέλω./Μπορώ ακόμα και κακό να του κάνω/και παλεύω μαζί του σώμα με σώμα/ ώσπου τον πετάω κάτω/Και σαν νικητής πια του λέω/ ότι οι άνθρωποι είναι πιο δυνατοί»[24]

Να κατηγορηθεί κάποιος για αθεϊσμό ήτανε αρκετά επικίνδυνο, αφού μπορούσε να οδηγήσει στην ποινή του θανάτου. Για αυτό τον λόγο στραγγαλίστηκε και κάηκε, μαζί με τα βιβλία του, ο γάλλος Ετιέν Ντολέ, το 1546. Παρομοίως και ο Λουκίλιος Βανίνι το 1619. Το 1689 ο Πολωνός Καζίμιες Ουιστσίνσκι, έγραψε το έργο «Η μη ύπαρξη του Θεού» και αποκεφαλίστηκε στη Βαρσοβία, μετά από μια σύντομη δίκη, αφού του κόψανε πρώτα τη γλώσσα με ζεστό σίδερο και του κάψανε αργά τα χέρια. Είχε γράψει πως «ΙΙ. ο Άνθρωπος είναι ο δημιουργός του Θεού, και ο Θεός είναι επινόηση του Ανθρώπου. Άρα οι Άνθρωποι είναι οι αρχιτέκτονες και μηχανικοί του Θεού, και ο Θεός δεν είναι αληθινή ύπαρξη, υπάρχει μόνο στο μυαλό. IV. Απλοί άνθρωποι ξεγελιούνται για την ύπαρξη του θεού από πονηρούς, οι οποίοι χρησιμοποιούν το γεγονός αυτό για να καταπιέζουν τους απλούς ανθρώπους. Η καταπίεση προστατεύεται από τον λαό με κάποιο τρόπο, και αν κάποιοι σοφοί προσπαθήσουν να τους ελευθερώσουν, θα τους λιντσάρει ο ίδιος ο λαός[27]». Ομοίως το 1766, ο Γάλλος Φρανσουά-Ζαν Λεφεβρ ντε λα Μπαρε, αφού βρέθηκε ένοχος για ασέβεια, βασανίστηκε, αποκεφαλίστηκε και το κορμί του κάηκε. Αργότερα έγινε σύμβολο της θρησκευτικής αδικίας και καταπίεσης.[28]

Ο Νικόλαος Κοπέρνικος, οποίος διατύπωσε το ηλιοκεντρικό μοντέλο του σύμπαντος, το 1543 με έργο του, «Περί των Περιστροφών των Ουράνιων Σφαιρών», αμφισβητώντας εμμέσως έτσι την αλήθεια της Καθολικής Εκκλησίας.[β] Καταδικάστηκε ως αιρετικός.[29] Ο φιλόσοφος και μαθηματικός Τζορντάνο Μπρούνο το 1600 καταδικάστηκε σε θάνατο μετά από επτά χρόνια φυλάκισης επειδή δεν αποκήρυξε τις ιδέες του οι οποίες βασιζόταν σε επέκταση των απόψεων του Κοπέρνικου. Ισχυριζόταν πως δεν υπάρχει κέντρο στο σύμπαν, το οποίο επεκτείνεται συνεχώς και πως τα άστρα ήταν απλά απομακρυσμένοι ήλιοι. Η Ιερά Εξέταση τον καταδίκασε σε θάνατο δια της πυράς.[30] Επίσης, ο Γαλιλαίος αναγκάστηκε να αποκηρύξει την ιδέα του πως η Γη κινείται, μπροστά από την Ιερά Εξέταση.

Ο Άγγλος φιλόσοφος Τόμας Χομπς (1588–1679) κατηγορήθηκε για αθεϊσμό αλλά το αρνήθηκε. Ο αθεϊσμός του ήτανε παράξενος, αφού έλεγε πως ο Θεός έχει υλική υπόσταση. Πιο πριν, ο άγγλος δραματουργός Κρίστοφερ Μάρλοου (1563–1593) κατηγορήθηκε για αθεϊσμό και δολοφονήθηκε κατά τη διάρκεια της δίκης.[31]

Διαφωτισμός Επεξεργασία

 
Ο[νεκρός σύνδεσμος] Ολλανδός φιλόσοφος Μπαρούχ Σπινόζα διακήρυξε πως ο Θεός συμπίπτει με το σύμπαν, δε διαχωρίζεται από αυτό και δεν επεμβαίνει στη λειτουργία του παρά μόνο ως η έμφυτη αιτία που δίνει ζωή στα πράγματα[32].

Κατά την εποχή του Διαφωτισμού, ο αθεϊσμός συνέχισε να αναπτύσσεται κυρίως λόγω της θρησκευτικής ανεκτικότητας που υπήρχε την περίοδο εκείνη. Η θρησκευτική αδιαφορία δεν ήταν έγκλημα, έγκλημα ήταν η άρνηση της ύπαρξης του Θεού. Ωστόσο οι κατηγορίες για αθεϊσμό ήταν αρκετές.[33]

Η άνοδος της ανεκτικότητας οφείλεται, σύμφωνα με ακαδημαϊκούς, τόσο στη φιλοσοφία του διαφωτισμού, αλλά και στην κόπωση των συνεχόμενων θρησκευτικών πολέμων της εποχής[34]. Υπήρχαν πάντως ανησυχίες πως η ανοχή των θρησκειών θα οδηγούσε σε εμφυλίους πολέμους.[35] Η ανεκτικότητα πάντως διαχωρίστηκε σε δυο τάσεις, την κυρίαρχη, με εκφραστές τον Καντ, Τζων Λοκ, Βολταίρο και Ντεϊβιντ Χιουμ, όπου η ελευθερία της πίστης και ειρηνική συνύπαρξη ήτανε οι βασικές αρχές. Η δεύτερη απαιτούσε την ελευθερία της σκέψης και της έκφρασης, με κύριους εκφραστές τον Ντιντερό και τον Σπινόζα.

O Μπαρούχ Σπινόζα (1632–1677), έγραψε το 1670 το έργο Tractatus Theologico-Politicus, με το οποίο ασκούσε κριτική στον Ιουδαϊσμό, τη μητρική του θρησκεία, αλλά και σε κάθε οργανωμένη θρησκεία. Αργότερα η φιλοσοφική του τάση χαρακτηρίστηκε ως «πανθεϊσμός», ενώ η σκέψη του επηρέασε τον αθεϊσμό, τον υλισμό και τον ντεϊσμό, μεταξύ άλλων.[εκκρεμεί παραπομπή] Ο Ντέιβιντ Χιουμ (1711–1776) ήταν επιφυλακτικός απέναντι στις θρησκείες και γελοιοποιούσε τα λεγόμενα θαύματα, παρόλο που ήταν προσεκτικός να μη θίξει τον Χριστιανισμό. Με τον Ντέιβιντ Χιουμ, το Εδιμβούργο ονομαζόταν «ο παράδεισος των άθεων».[36] Ο Ντιντερό έγραφε αρκετά εναντίον της θρησκείας, αλλά και αυτός ήταν προσεκτικός να τα κυκλοφορεί μόνο ανάμεσα σε φίλους. Ήταν ο εκδότης της περίφημης Εγκυκλοπαίδειας (Encyclopédie), στην οποία το λήμμα του αθεϊσμού είχε γραφτεί από δύο ιερείς, οι οποίοι χαρακτήριζαν ηλίθιους και αμόρφωτους τους οπαδούς του αθεϊσμού και έγραφαν πως ο αθεϊσμός διαβρώνει τις ηθικές αξίες[37].

19ος αιώνας και οι δύο τάσεις του αθεϊσμού Επεξεργασία

«Ο Θεός είναι νεκρός!… παραμένει νεκρός!… τον έχουμε σκοτώσει! Πώς θα παρηγορηθούμε, οι δολοφόνοι όλων των δολοφόνων; Ό,τι ήταν ιερότερο και τρανότερο στον κόσμο πέθανε ματωμένο από τα μαχαίρια μας. Ποιος θα σκουπίσει αυτό το αίμα από πάνω μας; …Δεν είναι το μεγαλείο αυτής της πράξης πολύ μεγάλο για μας; Δεν πρέπει εμείς οι ίδιοι να γίνουμε Θεοί, ώστε να φανούμε αντάξιοι της πράξης μας; Αυτό το τρομερό γεγονός είναι ακόμα καθ΄οδόν, προχωράει, δεν έφτασε ακόμα στα αυτιά των ανθρώπων»

Χαρούμενη Γνώση, Φριντριχ Νίτσε

Μετά τη Γαλλική Επανάσταση, η αθεϊστική σκέψη εντάχθηκε στις πολιτικές διεργασίες, κυρίως του ορθολογισμού (ρασιοναλισμού), ελευθεροσκεπτικισμού και φιλελευθερισμού (liberalism). Στην Αγγλία έκανε την εμφάνιση του με το έργο του 19χρονου τότε Σελλεϋ «Η αναγκαιότητα του Αθεϊσμού» (The Necessity of Atheism), ένα έργο το οποίο αρνήθηκε να αποκηρύξει και οδήγησε στην αποβολή του από το πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Την ίδια εποχή, γινόταν γνωστό στη Γερμανία το έργο του Λούντβιχ Φόιερμπαχ «η ουσία του Χριστιανισμού» έργο που θα επηρέαζε τους Καρλ Μαρξ, Μαξ Στίρνερ, Άρθουρ Σοπενχάουερ και Φρίντριχ Νίτσε.[38]

 
Το έργο του Λούντβιχ Φόιερμπαχ (1804-1872) "Η Ουσία του Χριστιανισμού" (Das Wesen des Christentums, 1841) είχε καταλυτική επίδραση στην ευρωπαϊκή σκέψη.

O Λούντβιχ Φόιερμπαχ έλεγε πως «η θρησκεία είναι το όνειρο του ανθρώπινου νου». Εξηγούσε τη θρησκεία σαν προβολή των αναγκών του ανθρώπου στο Σύμπαν και τον Θεό σαν αποξένωση του ανθρώπου από τη συνείδηση του, και υποστήριζε ότι όλες οι ιδιότητες του Θεού ήταν προεκτάσεις της θέλησης των ανθρώπων που τις θέλανε για τους ίδιους. Η επίδραση του Φόιερμπαχ ήτανε τεράστια την εποχή του και συνέχισε να επηρεάζει μέχρι σήμερα.[39]

Ο Καρλ Μαρξ έβλεπε τη θρησκεία ως κάτι το οποίο θα εξαφανιζόταν όταν εξαφανίζονταν οι αιτίες της δυστυχίας του κόσμου. Πίστευε πως η θρησκεία λειτουργούσε σαν καταπραϋντικό των δυσκολιών που προκαλούσε ο πραγματικός κόσμος. Έγραφε «Η θρησκευτική οδύνη είναι έκφραση της πραγματικής οδύνης και συνάμα διαμαρτυρία ενάντια στην πραγματική οδύνη. Η θρησκεία είναι ο στεναγμός του καταπιεσμένου πλάσματος, η καρδιά ενός άκαρδου κόσμου, η ψυχή άψυχων συνθηκών. Η θρησκεία είναι το όπιο του λαού. Η κατάργηση της θρησκείας ως απατηλής ευτυχίας του λαού σημαίνει αξίωση της πραγματικής του ευτυχίας. Η αξίωση να εγκαταλειφθούν οι αυταπάτες γα την υπάρχουσα κατάστασή του σημαίνει αξίωση να εγκαταλειφθεί μια κατάσταση που έχει ανάγκη τις αυταπάτες. Η κριτική της θρησκείας είναι λοιπόν εμβρυωδώς η κριτική της κοιλάδας των δακρύων που φωτοστέφανό της είναι η θρησκεία».[40] Ο αναρχικός Μιχαήλ Μπακούνιν είχε παρόμοια άποψη, την οποία περιέγραψε στο βιβλίο του «Θεός και Κράτος».[41]

Ο Φρίντριχ Νίτσε ήτανε γνωστός άθεος και κατήγορος του Χριστιανισμού. Έζησε στα τέλη του 19ου αιώνα και πολέμησε την ηθική που προσπαθεί να επιβάλει ο Χριστιανισμός, η οποία οδήγησε τη Δύση να είναι μια παρωδία του εαυτού της.[42]

Η βασική γραμμή του Σίγκμουντ Φρόυντ κατά του θεϊσμού ήτανε, πως αν μπορεί κανείς να εξηγήσει την ύπαρξη της θρησκείας από τη δομή της ψυχολογίας του ανθρώπου, τότε δεν πρέπει να επικαλούμαστε τον Θεό. Ο Φρόυντ προχωρά πέρα από την άρνηση της θρησκείας ως αναληθούς, ισχυρίζεται πως η θρησκεία είναι επικίνδυνη. Αντιπαραβάλλει τη θρησκευτική πίστη στον Θεό ως αποζημίωσή μας για τον ατελή πατέρα μας. Επιπλέον η πίστη στον Θεό διαιωνίζει την παιδική επιθυμία για μια τέλεια αγάπη, άνετη γονική φιγούρα και εν τέλει, καθυστερεί την ανθρώπινη ανάπτυξη.[39]

Το 1859 ο Κάρολος Δαρβίνος δημοσιεύει το έργο του «Η καταγωγή των Ειδών» 1859 (The Origin of Species).Ο Κάρολος Δαρβίνος, ντροπαλός και ασθενικός, δε συζητούσε στη δημόσια σφαίρα τις επιπτώσεις της θεωρίας του. Τη θέση αυτήν την ανέλαβε ο Τόμας Χάξλεϋ, ο επονομαζόμενος «το μπουλντόγκ του Δαρβίνου». Οι ιδέες του Δαρβίνου συνδέθηκαν περισσότερο με την ανάπτυξη του Φιλελευθερισμού (Liberalism)[43].

Κοιτάζοντας τον 19ο αιώνα, μπορεί κανείς να διακρίνει δυο τάσεις, οι οποίες αποτελούνε τις ρίζες των σημερινών αθεϊστικών ομάδων. Η πρώτη τάση είναι ο επιστημονικός αθεϊσμός, ο οποίος εκφράζεται κυρίως από τον Δαρβινισμό και τον ορθολογισμό του διαφωτισμού. Η δεύτερη τάση είναι ο ανθρωπιστικός αθεϊσμός, ο οποίος ταυτίζεται με την άνοδο των κοινωνικών επιστημών και κυρίως με τον Καρλ Μαρξ και τον Λούντβιχ Φόιερμπαχ.[43]

20ός Αιώνας και Ψυχρός Πόλεμος Επεξεργασία

Τον 20ό αιώνα, αθεϊστικές ιδέες επηρέασαν αρκετά φιλοσοφικά ρεύματα, όπως τον υπαρξισμό, αντικειμενισμό, ανθρωπισμό, μηδενισμό, νεοθετικισμό, μαρξισμό, φεμινισμό και γενικά αρκετά επιστημονικά και ορθολογιστικά ρεύματα. Υπερασπιστές του αθεϊσμού όπως ο Μπερτραντ Ράσελ, ο Λούντβιχ Βίτγκενσταϊν και ο Άλφρεντ Έϋερ (A. J. Ayer), εμφατικά απέρριπταν την ύπαρξη Θεού ή Θεοτήτων, επιμένοντας στο γεγονός πως δε μπορούσε να επιβεβαιωθεί η θρησκεία με κάποιο τρόπο, αλλά και ότι το περιεχόμενο των θρησκειών ήτανε κενό νοήματος.

Οι υπαρξιστές φιλόσοφοι, ιδίως ο Ζαν-Πωλ Σαρτρ, ισχυρίζονταν πως «η ύπαρξη προηγείται της Ουσίας», μια ιδέα αντίθετη με όσα διδάσκει ο παραδοσιακός θεϊσμός. Η ανθρώπινη ύπαρξη δεν είχε σταθερές και απόλυτες ιδιότητες ή σκοπούς. Αυτό το κενό είναι ελεύθερος να το γεμίσει ο Άνθρωπος με ότι θέλει. Όμως, συνεχίζει ο Σαρτρ, αυτή η ελευθερία του ανθρώπου του προκαλεί άγχος και φόβο, αφού χωρίς εξωτερικό θεό η ανθρωπότητα μοιάζει χαμένη, χωρίς σταθερό στόχο και πορεία. Ο υπαρξισμός παρακινεί τους ανθρώπους να φτιάξουν οι ίδιοι το νόημα της ζωής τους, χωρίς τους θεούς που είναι απλά μια επινόηση.[44]

Ο Ανθρωπισμός μοιράζεται πολλές πεποιθήσεις των Υπαρξιστών, η ειδοποιός διαφορά μεταξύ των δύο είναι πως οι πρώτοι πιστεύουν πως ο Άνθρωπος είναι ενδογενώς καλός και μοιράζονται όλοι περίπου τις ίδιες Αξίες.[45]

O Αντικειμενισμός της Άυν Ραντ, δεν αναγνωρίζει κάτι υπαρκτό πέρα από την Ύλη (υλιστική θεωρία). Καταρρίπτει κάθε απόπειρα θεϊσμού και υπερβατικότητας άμεσα. Πιστεύει μόνο στη Λογική ως πηγή γνώσης.[46] Ο μηδενισμός διακήρυξε πως «απορρίπτει όλες τις θρησκείες και τις ηθικές αξίες», επίσης «η ζωή δεν έχει νόημα», άρα ενώ θα μπορούσε να είναι συμβατός με τον Ντεϊσμό, οι μηδενιστές είναι κατά κύριο λόγο άθεοι.[47] O Νεοθετικισμός υποστηρίζει την επαληθευσιμότητα της κάθε θεωρίας, οπότε απορρίπτει κάθε ισχυρισμό για θεϊσμό ή ντεϊσμό. Ο Μαρξισμός (και συνεπακόλουθα ο Λενινισμός) είναι υλιστική θεωρία, και απέρριψε τη θρησκεία- τόσο ο Μαρξ όσο και ο Λένιν υπήρξαν πολέμιοι της.[48] Στη φεμινιστική θεωρία, η θρησκεία αντιμετωπίζονταν σαν κύρια πηγή καταπίεσης.[49]

Τον 20ο αιώνα, ο κόσμος παρακολούθησε την άνοδο πολιτικών οι οποίες χρησιμοποιώντας ερμηνείες του Μαρξ και του Έγκελς, καταπίεσαν τα θρησκευτικά δικαιώματα, μερικές φορές με βίαιους τρόπους (π.χ. Σταλινισμός, Μαοϊσμός). Την ίδια περίοδο, στις ΗΠΑ, ο χριστιανισμός κράτησε την κυρίαρχή του θέση. Κατά τον Ψυχρό Πόλεμο, η Δύση θεωρήθηκε ως προστάτιδα του «ελεύθερου κόσμου» και άρα της θρησκευτικής πίστης απέναντι στον εχθρικό και άθεο κομμουνισμό. Οι άθεοι χαρακτηρίζονταν ως κομμουνιστές τότε, και ενισχύθηκε το στερεότυπο πως είναι υποκινούμενοι από ξένες δυνάμεις και μη πατριώτες.[εκκρεμεί παραπομπή]

Νέος Αθεϊσμός Επεξεργασία

 
Οι[νεκρός σύνδεσμος] «τέσσερις καβαλάρηδες» του Νέου Αθεϊσμού: Ρίτσαρντ Ντόκινς, Κρίστοφερ Χίτσενς, Σαμ Χάρις και Ντάνιελ Ντένετ . Σύμφωνα με τον Ντόκινς: «Είμαστε όλοι άθεοι για τους περισσότερους Θεούς που πίστεψαν ποτέ οι κοινωνίες. Μερικοί από μας πάνε ένα βήμα παραπάνω»[50]

Ο νέος αθεϊσμός είναι ένα αθεϊστικό ρεύμα που εμφανίστηκε στα τέλη του 20ού και αρχές 21ου αιώνα, με κύριο χαρακτηριστικά τη δριμεία κριτική στη θρησκεία και την επίδραση της στην πολιτική και τη δημόσια σφαίρα. Κύριοι εκπρόσωποι αυτού του κύματος είναι οι Σαμ Χάρρις (Sam Harris), Ρίτσαρντ Ντόκινς, (Richard Dawkins), Ντάνιελ Ντένετ (Daniel Dennett), και Κρίστοφερ Χίτσενς (Christopher Hitchens), ονομαζόμενοι και «τέσσερις καβαλάρηδες του Νέου Αθεϊσμού». Οι Νέοι Άθεοι μοιράζονται την πεποίθηση ότι δεν υπάρχει καμία υπερφυσική ή θεϊκή πραγματικότητα και κάθε η θρησκευτική πίστη είναι παράλογη, και πως η θρησκεία δεν είναι μόνο λάθος, αλλά είναι και επικίνδυνη. Είναι επικίνδυνη διότι είναι λάθος και παρά ταύτα δίνει εντολές που επιδιώκουν να ρυθμίσουν την ιδιωτική και δημόσια σφαίρα.[51] Επιπλέον, ισχυρίζονται πως υπάρχει ένα αντικειμενικό κοσμικό ηθικό πρότυπο. [52]

 
«Ο[νεκρός σύνδεσμος] καλύτερος ορισμός για τους Νέους Άθεους που άκουσα, είναι ότι οι Νέοι Άθεοι μοιάζουν με τους παλιότερους μόνο που η Εκκλησία δεν μπορεί να τους ρίξει στη φωτιά» O PZ Myers είναι καθηγητής βιολογίας στο University of Minnesota Morris.[53]

Σημειώσεις Επεξεργασία

  1. ↑ Ο Ζωρζ Μινουά ειναι πανεπιστημιακός καθηγητής ιστορίας και θρησκευτικής συμπεριφοράς
  2. ↑ Ο Κοπέρνικος δεν ήταν ο πρώτος που πρότεινε το ηλιοκεντρικό σύστημα. Ο Έλληνας μαθηματικός και αστρονόμος Αρίσταρχος ο Σάμιος, για παράδειγμα, είναι γνωστό ότι είχε προτείνει ένα τέτοιο σύστημα κατά τη διάρκεια του 3ου αιώνα π.Χ. αλλά υπάρχουν λίγα στοιχεία ότι οι ιδέες του αναπτύχθηκαν πέρα από ένα βασικό περίγραμμα. Ο Κοπέρνικος γνώριζε την ηλιοκεντρική θεωρία του Αρίσταρχου και τον αναφέρει σε ένα πρώιμο (αδημοσίευτο) χειρόγραφο του De Revolutionibus (το οποίο σώζεται), αν και ο ίδιος αφαίρεσε την παραπομπή από την τελική έκδοση του χειρόγραφου.

Παραπομπές Επεξεργασία

  1. ↑ Μινουά 2007, σελ. 91.
  2. ↑ Martin 2006, σελ. 47.
  3. ↑ Martin 2006, σελ. 11-22.
  4. ↑ McGrath 2008, σελ. 156-157.
  5. ↑ Μινουά 2007, κεφαλαιο πρώτο- Στην αρχή: πίστη ή απιστία, σελ. 31.
  6. ↑ Μινουά 2007, κεφαλαιο πρώτο- Στην αρχή: πίστη ή απιστία, σελ. 37-40.
  7. ↑ Μινουά 2007, κεφαλαιο πρώτο- Στην αρχή: πίστη ή απιστία, σελ. 48.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Μινουά 2007, σελ. 56.
  9. ↑ 9,0 9,1 Μινουά 2007, σελ. 57.
  10. ↑ Μινουά 2007, σελ. 70-80.
  11. ↑ Μινουά 2007, σελ. 95-97.
  12. ↑ Stroumsa 1999, σελ. 121-3:«Διάφοροι μουσουλμάνοι θεολόγοι στις πρώτες περιόδους των Αββασίδων έγραψαν κείμενα « εναντίον των απίστων ». « ... το παλαιότερο έργο που φέρει αυτόν τον τίτλο είναι ίσως το Radd ala al-mulhid του θεολόγου Zaydi al-Qasim του ένατου αιώνα. Ωστόσο, στις συζητήσεις για την ύπαρξη του Θεού οι πραγματικοί αντίπαλοι δεν αναγνωρίζονται ως άτομα. Αντιθέτως, σαν ομάδα αναφέρονται μερικές φορές ως αιρετικοί, άπιστοι, υλιστές ή σκεπτικιστές. Αυτές οι ορολογίες συχνά εμφανίζονται μαζί και δεν φαίνονται πάντα να είναι αρκετά σαφείς και διακριτές στο μυαλό των συγγραφέων.»
  13. ↑ Μινουά 2007, σελ. 96.
  14. ↑ Encyclopaedia of Islam, 1971, Volume 3, page 905.
  15. ↑ Whitehead 2012.
  16. ↑ Glasse.
  17. ↑ Μινουά 2007, σελ. 97.
  18. ↑ Μινουά 2007, σελ. 96-100.
  19. ↑ Μινουά 2007, σελ. 100-110.
  20. ↑ Μινουά 2007, σελ. 124.
  21. ↑ Μινουά 2007, σελ. 130-1.
  22. ↑ Μινουά 2007, σελ. 133.
  23. ↑ Μινουά 2007, σελ. 144.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 Μινουά.
  25. ↑ Marshall 1566, σελ. 51.
  26. ↑ Armstrong 1999, σελ. 288.
  27. ↑ Nowicki 1957, σελ. 72–81.ps=:Człowiek jest twórcą Boga, a Bóg jest tworem i dziełem człowieka. Tak więc to ludzie są twórcami i stwórcami Boga, a Bóg nie jest bytem rzeczywistym, lecz bytem istniejącym tylko w umyśle, a przy tym bytem chimerycznym, bo Bóg i chimera są tym samym.IV – Prosty lud oszukiwany jest przez mądrzejszych wymysłem wiary w Boga na swoje uciemiężenie; tego samego uciemiężenia broni jednak lud, w taki sposób, że gdyby mędrcy chcieli prawdą wyzwolić lud z tego uciemiężenia, zostaliby zdławieni przez sam lud..
  28. ↑ Chesworht.
  29. ↑ το Βήμα 2010.
  30. ↑ Aquilecchia.
  31. ↑ Meres 1598, 286v-287r..
  32. ↑ Nicola Ubaldo (2007). Εικονογραφημένος Άτλας της Φιλοσοφίας Αρχειοθετήθηκε 2013-08-24 στο Wayback Machine.. Εκδόσεις Ενάλιος, σελ. 250-256. ISBN 978-960-536-349-9.
  33. ↑ Claude Yvon and Jean-Henri-Samuel Formey, "Atheisme," in Encyclopédie, ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers, ed. Denis Diderot and Jean le Rond D'Alembert. University of Chicago: ARTFL Encyclopédie Projet (Winter 2008 Edition), Robert Morrissey (ed), http://encyclopedie.uchicago.edu/.
  34. ↑ Michael J. Buckley, At the Origins of Modern Atheism (London: Yale University Press, 1987), 39.
  35. ↑ Linton, 158.
  36. ↑ Douglas Nobbs, 'The Political Ideas of William Cleghorn, Hume's Academic Rival', in Journal of the History of Ideas, (1965), Vol. 26, No. 4: 575–586; Boswell, J. Boswell in Extremes, 1776–1778.
  37. ↑ Claude Yvon, "Athées," in "Encyclopédie, ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers", ed. by Denis Diderot and Jean le Rond D'Alembert. University of Chicago: ARTFL Encyclopédie Project (Winter 2008 Edition), Robert Morrissey (ed), http://encyclopedie.uchicago.edu/.
  38. ↑ «HISTORY OF ATHEISM». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 25 Μαΐου 2017. Ανακτήθηκε στις 26 Μαΐου 2017. 
  39. ↑ 39,0 39,1 «Religion from New Perspectives». Wildman's Wild Web. Ανακτήθηκε στις 26 Μαΐου 2017. 
  40. ↑ «Μαρξ: H θρησκεία ως όπιο του λαού». nostimo imar. Ανακτήθηκε στις 26 Μαΐου 2017. 
  41. ↑ «Θεός και Κράτος». anarkismo.net. 16 Μαΐου 2008. Ανακτήθηκε στις 26 Μαΐου 2017. 
  42. ↑ Γιώργου Λαμπράκου (23 Οκτωβρίου 2014). ««Χριστιανισμός, η μεγαλύτερη συμφορά της ανθρωπότητας»». bookpress. Ανακτήθηκε στις 26 Μαΐου 2017. 
  43. ↑ 43,0 43,1 LeDrew, Stephen (2012). «The evolution of atheism scientific and humanistic approaches». History of the Human Sciences. doi:10.1177/0952695112441301. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2015-10-05. https://web.archive.org/web/20151005025311/http://connection.sagepub.com/blog/history/2012/07/11/the-evolution-of-atheism-scientific-and-humanistic-approaches/. Ανακτήθηκε στις 2017-05-24. 
  44. ↑ Cline, Austin (23 Μαρτίου 2017). «Atheism and Existentialism». ThoughCo. Ανακτήθηκε στις 26 Μαΐου 2017. 
  45. ↑ «Humanism and Existentialism». infidels.com. 1995. Ανακτήθηκε στις 27 Μαΐου 2017. 
  46. ↑ Peikoff, Leonard. «Atheism». 
  47. ↑ «Doesn't atheism inevitably lead to nihilism?». ATHEIST FAQ. 21 Φεβρουαρίου 2008. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 7 Ιουνίου 2017. Ανακτήθηκε στις 27 Μαΐου 2017. 
  48. ↑ «THE ATHEISM OF KARL MARX». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 27 Δεκεμβρίου 2018. 
  49. ↑ «EARLY FEMINISTS AND ATHEISM». 
  50. ↑ Richard Dawkins, documentary film The Root of All Evil?, January 2006. See the quotation (Wikiquote).
  51. ↑ Torres, Phil (2016-02-23). [New Atheism, Meet Existential Risk Studies «New Atheism, Meet Existential Risk Studies»]. New Humanist. New Atheism, Meet Existential Risk Studies. Ανακτήθηκε στις 2017-05-23. 
  52. ↑ James E. Taylor. «The New Atheists». Internet Encyclopedia of Philosophy (IEP). Ανακτήθηκε στις 23 Μαΐου 2017. 
  53. ↑ «New Atheism». RationalWiki. Ανακτήθηκε στις 23 Μαΐου 2017. 

Πηγές Επεξεργασία

Πρωτογενείς πηγές Επεξεργασία

Βιβλία Επεξεργασία

Διαδίκτυο Επεξεργασία

Εγκυκλοπαίδιες Επεξεργασία

Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Ιστορία_του_αθεϊσμού&oldid=10356311"