Βικιπαίδεια

Κρήνη (Ντυσάν)

έργο τέχνης του Μαρσέλ Ντυσάν

Η Κρήνη[2] (αγγλικά: Fountain‎‎) είναι ένα readymade γλυπτό του Μαρσέλ Ντυσάν του 1917, αποτελούμενο από ένα πορσελάνινο ουρητήριο με την υπογραφή "R. Mutt". Τον Απρίλιο του 1917, ένα απλό κομμάτι υδραυλικής εγκατάστασης που επέλεξε ο Ντυσάν υποβλήθηκε σε μία έκθεση της Εταιρείας Ανεξάρτητων Καλλιτεχνών, την εναρκτήρια έκθεση της Εταιρείας που θα γινόταν στο The Grand Central Palace στη Νέα Υόρκη. Εξηγώντας τον σκοπό των readymade γλυπτών του, ο Ντυσάν δήλωσε ότι πρόκειται για «καθημερινά αντικείμενα που αναδεικνύονται στην αξιοπρέπεια ενός έργου τέχνης από την πράξη επιλογής του καλλιτέχνη».[3] Στην παρουσίαση του Ντυσάν, o προσανατολισμός του ουρητηρίου είχε αλλάξει από τη συνηθισμένη του τοποθέτηση.[4][5][6] Η Κρήνη δεν απορρίφθηκε από την επιτροπή, καθώς οι κανόνες της Εταιρείας ανέφεραν ότι όλα τα έργα θα γίνονταν δεκτά από καλλιτέχνες που κατέβαλαν το ποσό, αλλά το έργο δεν τοποθετήθηκε ποτέ στον χώρο της έκθεσης. Μετά την απομάκρυνση αυτή, η Κρήνη φωτογραφήθηκε στο στούντιο του Άλφρεντ Στίγκλιτς και η φωτογραφία δημοσιεύθηκε στο περιοδικό The Blind Man του Νταντά. Το πρωτότυπο έχει χαθεί.

Η Κρήνη του Μαρσέλ Ντυσάν, 1917, φωτογραφία του Άλφρεντ Στίγκλιτς στην γκαλερί 291 μετά την έκθεση της Εταιρείας Ανεξάρτητων Καλλιτεχνών του 1917, με ορατή την ετικέτα εισόδου. Στο φόντο είναι το έργο The Warriors του Μάρσντεν Χάρτλεϊ.[1]

Το έργο θεωρείται από τους ιστορικούς τέχνης και τους θεωρητικούς της πρωτοπορίας ως ένα σημαντικό ορόσημο στην τέχνη του 20ού αιώνα. Δεκαέξι αντίγραφα παραγγέλθηκαν από τον Ντυσάν τις δεκαετίες του 1950 και του 1960 και κατασκευάστηκαν με την έγκρισή του.[7] Ορισμένοι έχουν προτείνει πως το πρωτότυπο έργο ήταν της καλλιτέχνιδας Έλσα φον Φρέιταγκ-Λόρινγκχοβεν[8][9] η οποία το είχε παραδώσει στον Ντυσάν ως φίλη, αλλά οι ιστορικοί τέχνης υποστηρίζουν ότι ο Ντυσάν ήταν ο μόνος υπεύθυνος για την παρουσίαση της Κρήνης.[4][10]

Το έργο Κρήνη περιλαμβάνεται στον κατάλογο του Αρτούρο Σβαρτς: The complete works of Marcel Duchamp (αριθμός 345).[11]

Προέλευση Επεξεργασία

 
Σχέδιο ουρητηρίου παρόμοιο με αυτό που χρησιμοποίησε ο Ντυσάν

Ο Μαρσέλ Ντυσάν έφτασε στις Ηνωμένες Πολιτείες λιγότερο από δύο χρόνια πριν από τη δημιουργία της Κρήνης και είχε συνεργαστεί με τον Φράνσις Πικαμπιά, τον Μαν Ραίη και την Μπεατρίς Γουντ (μεταξύ άλλων) στη δημιουργία ένός πολιτιστικού κινήματος κατά του ορθολογισμού, της τέχνης και του πρωτο-Dada στη Νέα Υόρκη.[12][13][14]

Στις αρχές του 1917, διαδόθηκαν φήμες ότι ο Ντυσάν δούλευε πάνω σε έναν κυβιστικό πίνακα με τίτλο Συντονισμός της υστερίας της τουλίπας, στο πλαίσιο της προετοιμασίας της μεγαλύτερης έκθεσης μοντέρνας τέχνης που έγινε ποτέ στις Ηνωμένες Πολιτείες.[15] Όταν ο πίνακας δεν εμφανίστηκε στην έκθεση, όσοι περίμεναν να τον δουν απογοητεύτηκαν.[16] Αλλά ο πίνακας πιθανότατα δεν υπήρξε ποτέ.[17]

 
The Blind Man, τχ. 2, Νέα Υόρκη, 1917, σελ. 5, από τη Λουίζ Νόρτον. Το άρθρο περιελάμβανε μια φωτογραφία του έργου και μια επιστολή του Άλφρεντ Στίγκλιτς και γραπτά των Λουίζ Νόρτον, Μπεατρίς Γουντ και Γουόλτερ Άρενσμπεργκ[18]
 
The Blind Man, τχ. 2, Νέα Υόρκη, 1917, σελ. 6, της Λουίζ Νόρτον
 
Η Κρήνη στο The Blind Man, τχ. 2, Νέα Υόρκη, 1917
 
Μικρογραφία της Κρήνης στο Boîte-en-valise του Ντυσάν, Μουσείο Τέχνης του Κλίβελαντ

Σύμφωνα με μια εκδοχή, η δημιουργία της Κρήνης ξεκίνησε όταν, συνοδευόμενος από τον καλλιτέχνη Τζόζεφ Στέλλα και τον συλλέκτη έργων τέχνης Γουόλτερ Άρενσμπεργκ, ο Ντυσάν αγόρασε ένα πρότυπο ουρητήριο τύπου Bedfordshire από το J. L. Mott Iron Works. Ο καλλιτέχνης έφερε το ουρητήριο στο στούντιό του, το έστρεψε κατά 90 μοίρες[4][5] από την αρχικά προβλεπόμενη θέση χρήσης του,[6][19] και έγραψε πάνω του, "R. Mutt 1917".[20][21] Ο Ντυσάν διευκρίνισε:

Το Mutt προέρχεται από το Mott Works, το όνομα ενός μεγάλου κατασκευαστή εξοπλισμού υγιεινής. Αλλά το Mott ήταν πολύ παραπλήσιο, οπότε το άλλαξα σε Mutt, από το καθημερινό σκιτσογράφημα "Mutt and Jeff" που εμφανιζόταν εκείνη την εποχή και με το οποίο όλοι ήταν εξοικειωμένοι. Έτσι, από την αρχή, υπήρχε μια αλληλεπίδραση του Mutt: ένας χοντρός μικρός αστείος άντρας, και του Jeff: ένας ψηλός λεπτός άντρας… Ήθελα ένα οποιοδήποτε όνομα. Και πρόσθεσα το Richard [γαλλική αργκό για τους λεφτάδες]. Αυτό δεν είναι κακό όνομα για ένα ουρητήριο. Το πιάσατε; Το αντίθετο της φτώχειας. Αλλά ούτε καν τόσο πολύ, απλά R. MUTT.[4][10]

Εκείνη την εποχή ο Ντυσάν ήταν μέλος του διοικητικού συμβουλίου της Εταιρείας Ανεξάρτητων Καλλιτεχνών. Μετά από μεγάλη συζήτηση από τα μέλη του διοικητικού συμβουλίου (τα περισσότερα από τα οποία δεν γνώριζαν ότι το είχε υποβάλει ο Ντυσάν, καθώς είχε υποβάλει το έργο «με ψευδώνυμο») σχετικά με το αν το έργο ήταν ή όχι τέχνη, η Κρήνη αποκρύφθηκε από την κοινή θέα κατά τη διάρκεια της έκθεσης.[22][23] Ο Ντυσάν παραιτήθηκε από το Διοικητικό Συμβούλιο και «απέσυρε» το έργο Tulip Hysteria Co-ordinating σε ένδειξη διαμαρτυρίας.[24] Για το λόγο αυτό το έργο «αποσιωπήθηκε» (έκφραση του Ντυσάν).[6]

Όχι, δεν απορρίφθηκε. Ένα έργο δεν μπορεί να απορριφθεί από τους Ανεξάρτητους. Απλώς αποσιωπήθηκε. Ήμουν στην κριτική επιτροπή, αλλά δεν με συμβουλεύτηκαν, επειδή οι υπεύθυνοι δεν γνώριζαν ότι εγώ ήμουν αυτός που το είχε στείλει - είχα γράψει το όνομα "Mutt" για να αποφύγω τη σύνδεση με το πρόσωπο. Η Κρήνη απλά τοποθετήθηκε πίσω από ένα διαχωριστικό και, κατά τη διάρκεια της έκθεσης, δεν ήξερα που βρισκόταν. Δεν μπορούσα να πω ότι το είχα στείλει, αλλά νομίζω ότι οι διοργανωτές το γνώριζαν μέσω κουτσομπολιού. Κανείς δεν τόλμησε να το αναφέρει. Τσακώθηκα μαζί τους και αποσύρθηκα από την οργάνωση. Μετά την έκθεση, ξαναβρήκαμε την Κρήνη, πίσω από ένα διαχωριστικό, και το πήρα πίσω! (Marcel Duchamp, 1971)[25]

Οι ντανταϊστές της Νέας Υόρκης προκάλεσαν διαμάχη για την Κρήνη και την απόρριψή της στο δεύτερο τεύχος του The Blind Man, το οποίο περιείχε μια φωτογραφία του έργου και μια επιστολή του Άλφρεντ Στίγκλιτς, καθώς και κείμενα των Λουίζ Νόρτον, Μπεατρίς Γουντ και Άρενσμπεργκ.[18] Ένα κύριο άρθρο, πιθανώς γραμμένο από τη Γουντ, που συνόδευε τη φωτογραφία, με τίτλο "The Richard Mutt Case",[26] διατύπωνε έναν ισχυρισμό που θα αποδεικνυόταν σημαντικός όσον αφορά ορισμένα έργα τέχνης που θα ακολουθούσαν:

Το αν ο κ. Mutt έφτιαξε με τα χέρια του το έργο ή όχι δεν έχει καμία σημασία. Αυτός το ΕΠΙΛΕΞΕ. Πήρε ένα συνηθισμένο καθημερινό αντικείμενο, το τοποθέτησε έτσι ώστε η χρήσιμη σημασία του να εξαφανιστεί κάτω από το νέο τίτλο και τη νέα οπτική γωνία - δημιούργησε μια νέα σκέψη για το αντικείμενο αυτό.[18]

Για να υπερασπιστεί το γεγονός ότι το έργο είναι τέχνη, το άρθρο συνεχίζει: «Τα μόνα έργα τέχνης που έχει δώσει η Αμερική είναι τα υδραυλικά της και οι γέφυρές της».[18] Ο Ντυσάν περιέγραψε ότι η πρόθεσή του με το έργο ήταν να μετατοπίσει το επίκεντρο της τέχνης από τη φυσική χειροτεχνία στη διανοητική ερμηνεία.

Σε επιστολή του με ημερομηνία 23 Απριλίου 1917, ο Στίγκλιτς έγραφε για τη φωτογραφία που τράβηξε για την Κρήνη: «Η φωτογραφία "Ουρητήριο" είναι πραγματικά ένα θαύμα - Όλοι όσοι την έχουν δει τη θεωρούν όμορφη - και είναι αλήθεια - είναι. Έχει μια ανατολίτικη όψη - μια διασταύρωση μεταξύ ενός Βούδα και μιας καλυμμένης γυναίκας».[4][27]

Το 1918, το Mercure de France δημοσίευσε ένα άρθρο που αποδίδεται στον Γκυγιώμ Απολλιναίρ, σύμφωνα με το οποίο η Κρήνη, με τον αρχικό τίτλο "le Bouddha de la salle de bain" (ο Βούδας του μπάνιου), αναπαριστούσε έναν καθιστό Βούδα.[28] Τα κίνητρα που επικαλέστηκαν για την απόρριψή του στους Ανεξάρτητους ήταν ότι η καταχώρηση ήταν (1) ανήθικη και χυδαία, (2) ήταν λογοκλοπή, μια εμπορική υδραυλική εργασία.[18] Ο R. Mutt απάντησε, σύμφωνα με τον Απολλιναίρ, ότι το έργο δεν ήταν ανήθικο, αφού παρόμοια έργα μπορούσε να δει κανείς καθημερινά εκτεθειμένα σε καταστήματα με είδη υγιεινής και μπάνιου.[18][28] Όσον αφορά το δεύτερο σημείο, ο R. Mutt επισήμανε ότι το γεγονός ότι η Κρήνη δεν ήταν φτιαγμένη από το χέρι του καλλιτέχνη ήταν ασήμαντο. Σημασία είχε η επιλογή που έκανε ο καλλιτέχνης.[28] Ο καλλιτέχνης επέλεξε ένα αντικείμενο της καθημερινότητας, κατήργησε τη συνήθη σημασία του δίνοντάς του έναν νέο τίτλο και, από αυτή την άποψη, έδωσε μια νέα καθαρά αισθητική σημασία στο αντικείμενο.[18][28]

Ο Μέννο Χούμπρεγκτσε υποστηρίζει ότι ο Ντυσάν μπορεί να επέλεξε την Κρήνη ως readymade επειδή παρωδούσε την εξύψωση των βιομηχανικών μηχανών ως καθαρών μορφών αμερικανικής τέχνης από τον Ρόμπερτ Τζ. Κόντι.[29] Ο Κόντι, ο οποίος υπεραμύνθηκε της έκκλησής του για την αμερικανική τέχνη στο περιοδικό του The Soil, τύπωσε στο τεύχος Δεκεμβρίου 1916 μια καυστική κριτική του Ζαν Κροτί για το Πορτρέτο του Μαρσέλ Ντυσάν (Γλυπτό φτιαγμένο σε πραγματικές διαστάσεις). Ο Χούμπρεγκτσε σημειώνει ότι το ουρητήριο του Ντυσάν μπορεί να ήταν μια έξυπνη απάντηση στη σύγκριση του Κόντι για το γλυπτό του Κροτί με «την απόλυτη έκφραση ενός υδραυλικού».[30]

Ορισμένοι αμφισβητούν ότι ο Ντυσάν δημιούργησε την Κρήνη, αλλά μάλλον βοήθησε στην υποβολή του έργου στην Εταιρεία των Ανεξάρτητων Καλλιτεχνών για μια φίλη του. Σε μια επιστολή με ημερομηνία 11 Απριλίου 1917 ο Ντυσάν έγραψε στην αδελφή του Σουζάν: "Une de mes amies sous un pseudonyme masculin, Richard Mutt, avait envoyé une pissotière en porcelaine comme sculpture" («Μια από τις φίλες μου με αντρικό ψευδώνυμο, ο Ρίτσαρντ Μουτ, έστειλε ένα πορσελάνινο ουρητήριο ως γλυπτό»)[31][32][33] Ο Ντυσάν δεν κατονόμασε ποτέ τη γυναίκα φίλη του, αλλά έχουν προταθεί τρεις υποψήφιες: μια αρχική εμφάνιση του θηλυκού alter ego του Ντυσάν Ρόουζ Σελαβί[4][10] η ντανταϊστρια Έλσα φον Φρέιταγκ-Λόρινγκχοβεν[32][34] ή η Λουίζ Νόρτον (ποιήτρια του Νταντά και στενή φίλη του Ντυσάν,[35] παντρεμένη αργότερα με τον avant-garde Γάλλο συνθέτη Εντγκάρ Βαρέζ),[36] η οποία συνέβαλε με ένα δοκίμιο The Blind Man συζητώντας το Fountain,[18] και της οποίας η διεύθυνση διακρίνεται εν μέρει στο χάρτινο εισιτήριο εισόδου στη φωτογραφία του Στίγκλιτς.[37] Από τη μία πλευρά, το γεγονός ότι ο Ντυσάν έγραψε «έστειλε» και όχι «έφτιαξε», δεν υποδηλώνει ότι κάποιος άλλος δημιούργησε το έργο.[4] Επιπλέον, δεν υπάρχει κανένα έγγραφο ή μαρτυρικό στοιχείο που να υποδηλώνει ότι o φον Φρέϊταγκ δημιούργησε την Κρήνη.[4]

Λίγο μετά την αρχική της έκθεση, η Κρήνη χάθηκε. Σύμφωνα με τον βιογράφο του Ντυσάν, Κάλβιν Τόμκινς, η πιθανότερη εκδοχή είναι ότι πετάχτηκε ως σκουπίδι από τον Στίγκλιτς, γεγονός που αποτελεί κάτι σύνηθες για τα πρώτα readymades του Ντυσάν.[38] Ωστόσο, ο μύθος λέει ότι το πρωτότυπο Fountain στην πραγματικότητα δεν πετάχτηκε αλλά επιστράφηκε στον Ρίτσαρντ Μουτ από τον Ντυσάν.[31][32][33]

Οι αντιδράσεις που προκάλεσε η Κρήνη συνεχίστηκαν για εβδομάδες μετά την ολοκλήρωση της έκθεσης. Στις 25 Απριλίου 1917 δημοσιεύθηκε ένα άρθρο στη Βοστώνη:

Ένας κάτοικος της Φιλαδέλφειας, ο Ρίτσαρντ Μουτ, μέλος της εταιρείας και όχι συγγενής του φίλου μας από τα καρτούν "Mutt and Jeff", υπέβαλε ένα έπιπλο μπάνιου ως «έργο τέχνης». Η επίσημη καταγραφή του επεισοδίου της απομάκρυνσής του λέει: "Το διαμαντάκι είναι ένα από τα πιο σημαντικά αντικείμενα που έχουν απομείνει στην ιστορία:

"Ο Ρίτσαρντ Μουτ απειλεί να μηνύσει τους διευθυντές επειδή αφαίρεσαν το έπιπλο μπάνιου, τοποθετημένο σε βάθρο, το οποίο υπέβαλε ως "έργο τέχνης". Κάποιοι από τα μέλη ήθελαν να παραμείνει, ενόψει της απόφασης της εταιρείας ότι "δεν υπάρχει κριτική επιτροπή" για να αποφασίσει για την αξία των 2.500 έργων ζωγραφικής και γλυπτικής που υποβλήθηκαν. Άλλα μέλη υποστήριξαν ότι ήταν απρεπές σε μια συνέλευση και η πλειοψηφία το καταψήφισε. Ως αποτέλεσμα αυτού ο Μαρσέλ Ντυσάν αποχώρησε από το διοικητικό συμβούλιο. Ο κ. Μουτ θέλει τώρα να του επιστραφούν παραπάνω από τις συνδρομές του. Θέλει αποζημίωση".[39][40]

Ο Ντυσάν άρχισε να φτιάχνει μινιατούρες αναπαραγωγές της Κρήνης το 1935, αρχικά σε χαρτί και στη συνέχεια σε πορσελάνη,[41] για τις πολλαπλές εκδόσεις της «αναδρομικής έκθεσης» του μουσείου με τίτλο Boîte-en-valise ή «κουτί σε βαλίτσα», το 1935-66.[42][43][44] Ο Ντυσάν μετέφερε πολλά από αυτά τα έργα-μινιατούρες μέσα στη βαλίτσα, τα οποία ήταν αντίγραφα ορισμένων από τα πιο γνωστά έργα του.[45] Η πρώτη αναπαραγωγή 1:1 της Κρήνης εγκρίθηκε από τον Ντυσάν το 1950 για μια έκθεση στη Νέα Υόρκη. Ακολούθησαν δύο ακόμη μεμονωμένα κομμάτια το 1953 και το 1963, και στη συνέχεια κατασκευάστηκε ένα αντίγραφο του καλλιτέχνη σε μια έκδοση οκτώ τεμαχίων το 1964.[46][47][48] Οι εκδόσεις αυτές κατέληξαν σε πολλές σημαντικές δημόσιες συλλογές: Μουσείο Τέχνης του Πανεπιστημίου της Ιντιάνα, Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης του Σαν Φρανσίσκο, Εθνική Πινακοθήκη του Καναδά, Κέντρο Ζωρζ Πομπιντού και Tate Modern. Η έκδοση των οκτώ κατασκευάστηκε από υαλωμένο πήλινο σκεύος βαμμένο έτσι ώστε να μοιάζει με την αρχική πορσελάνη, με μια υπογραφή, που αποτυπώθηκε με μαύρο χρώμα.[4]

Ερμηνείες Επεξεργασία

Από όλα τα έργα αυτής της σειράς readymades, η Κρήνη είναι ίσως το πιο γνωστό, επειδή η συμβολική σημασία της τουαλέτας οδηγεί την εννοιολογική πρόκληση που θέτουν τα readymades στο πιο ακραίο σημείο.[49] Ομοίως, ο φιλόσοφος Στίβεν Χικς[50] υποστήριξε ότι ο Ντυσάν, ο οποίος ήταν αρκετά εξοικειωμένος με την ιστορία της ευρωπαϊκής τέχνης, έκανε προφανώς μια προκλητική δήλωση με την Κρήνη:

Ο καλλιτέχνης δεν είναι σπουδαίος δημιουργός - ο Ντυσάν πήγε για ψώνια σε ένα κατάστημα υδραυλικών ειδών. Το έργο τέχνης δεν είναι ένα ιδιαίτερο αντικείμενο - έχει παραχθεί μαζικά σε ένα εργοστάσιο. Η εμπειρία της τέχνης δεν είναι συναρπαστική και εξευγενιστική - στην καλύτερη περίπτωση είναι αινιγματική και κυρίως αφήνει μια αίσθηση αποστροφής. Πέρα όμως από αυτό, ο Ντυσάν δεν επέλεξε οποιοδήποτε έτοιμο αντικείμενο για να το εκθέσει. Επιλέγοντας το ουρητήριο, το μήνυμά του ήταν σαφές: η τέχνη είναι κάτι στο οποίο κατουράς.[50]

Ο αντίκτυπος της Κρήνης του Ντυσάν άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι βλέπουν την τέχνη λόγω της εστίασής του στην «εγκεφαλική τέχνη» σε αντίθεση με την απλή «τέχνη του αμφιβληστροειδούς», καθώς αυτό ήταν ένα μέσο για να εμπλέξει το μελλοντικό κοινό με έναν τρόπο που προκαλεί τη σκέψη, σε αντίθεση με την ικανοποίηση του αισθητικού status quo «περνώντας από τον κλασικισμό στον μοντερνισμό».[51]

Δεδομένου ότι η φωτογραφία που τράβηξε ο Στίγκλιτς είναι η μόνη εικόνα του πρωτότυπου γλυπτού, υπάρχουν ορισμένες ερμηνείες της Κρήνης όχι μόνο από τις αντιγραφές αλλά και από τη συγκεκριμένη φωτογραφία. Ο Τόμκινς σημειώνει:

«Ο Άρενσμπεργκ είχε αναφερθεί σε μια "υπέροχη μορφή" και δεν χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια της φαντασίας για να δει κανείς στις ομαλά ρέουσες καμπύλες του αναποδογυρισμένου ουρητηρίου το καλυμμένο κεφάλι μιας κλασικής αναγεννησιακής Μαντόνας ή ενός καθιστού Βούδα ή, ίσως περισσότερο, μια από τις γυαλισμένες ερωτικές μορφές του Μπρανκούζι»".[1]

Αναπτύσσοντας την ερωτική ερμηνεία που συνδέεται με το έργο του Μπρανκούζι, ο Τιμ Μάρτιν υποστήριξε ότι υπήρχαν ισχυροί σεξουαλικοί συνειρμοί με την Κρήνη, που συνδέονται με την οριζόντια τοποθέτησή του. Συνεχίζει λέγοντας:

«Με την οριζόντια τοποθέτηση του ουρητηρίου εμφανίζεται πιο παθητικό και θηλυκό, ενώ παραμένει ένα δοχείο σχεδιασμένο για τη λειτουργία του ανδρικού πέους».[52]

Το νόημα (αν υπάρχει) και η πρόθεση τόσο του κομματιού όσο και της υπογραφής "R. Mutt", είναι δύσκολο να προσδιοριστεί με ακρίβεια. Δεν είναι σαφές αν ο Ντυσάν είχε στο μυαλό του το γερμανικό "Armut" (που σημαίνει «φτώχεια»), ή ενδεχομένως το "Urmutter" (που σημαίνει «μεγάλη μητέρα»).[32] Το όνομα R. Mutt θα μπορούσε επίσης να είναι ένα παιχνίδι με την εμπορική του προέλευση ή με το διάσημο κόμικ της εποχής, Mutt and Jeff (καθιστώντας το ουρητήριο ίσως το πρώτο έργο τέχνης που βασίζεται σε κόμικ).[53] Ο Ντυσάν δήλωσε ότι το R σήμαινε Richard, γαλλική αργκό για τους «λεφτάδες», γεγονός που καθιστά την Κρήνη ένα είδος σκατολογικού Χρυσού Μόσχου.[21]

Η Ρόντα Ρόλαντ Σίρερ στο διαδικτυακό περιοδικό Tout-Fait (2000) υποψιάζεται ότι η φωτογραφία του Στίγκλιτς είναι σύνθεση διαφορετικών φωτογραφιών, ενώ άλλοι μελετητές, όπως ο Γουίλιαμ Κάμφιλντ, δεν μπόρεσαν ποτέ να αντιστοιχίσουν το ουρητήριο που απεικονίζεται στη φωτογραφία με οποιοδήποτε ουρητήριο που βρέθηκε στους καταλόγους της εποχής.[10]

Σε μια συνέντευξη που έδωσε το 1964 στον Ότο Χαν, ο Ντυσάν πρότεινε ότι επέλεξε σκόπιμα ένα ουρητήριο επειδή ήταν δυσάρεστο. Η επιλογή ενός ουρητηρίου, σύμφωνα με τον Ντυσάν, «ξεπήδησε από την ιδέα να κάνω ένα πείραμα σχετικά με το γούστο: να επιλέξω το αντικείμενο που έχει τις λιγότερες πιθανότητες να αρέσει. Ένα ουρητήριο - πολύ λίγοι άνθρωποι πιστεύουν ότι υπάρχει κάτι υπέροχο σε ένα ουρητήριο».[19][54]

Ο Ρούντολφ Κούντσλι αναφέρει, στο βιβλίο του Dada and Surrealist Film (1996), αφού περιγράφει πώς παρουσιάζονται ή προβάλλονται διάφορα readymades: «Αυτή η αποσύνδεση της λειτουργικής θέσης του αντικειμένου εφιστά την προσοχή στη δημιουργία του καλλιτεχνικού του νοήματος με την επιλογή του σκηνικού και της τοποθέτησης που αποδίδεται στο αντικείμενο». Στη συνέχεια εξηγεί τη σημασία της ονομασίας του αντικειμένου (απόδοση τίτλου). Τουλάχιστον τρεις παράγοντες έπαιζαν ρόλο: η επιλογή του αντικειμένου, ο τίτλος και ο τρόπος με τον οποίο αυτό τροποποιήθηκε, αν μεταβλήθηκε καθόλου, από την «κανονική» του θέση και τοποθεσία. Με την τοποθέτηση ενός ουρητηρίου σε ένα βάθρο σε μια έκθεση τέχνης, δημιουργήθηκε η ψευδαίσθηση ενός έργου τέχνης.[55]

Ο Ντυσάν ζωγράφισε ένα αντίγραφο με μελάνι της φωτογραφίας του Στίγκλιτς του 1917 το 1964 για το εξώφυλλο του καταλόγου της έκθεσης Marcel Duchamp: Ready-mades, etc., 1913-1964. Η εικόνα εμφανίστηκε ως φωτογραφικό αρνητικό. Αργότερα, ο Ντυσάν έφτιαξε μια θετική εκδοχή, με τίτλο Mirrorical Return (Renvoi miroirique, 1964). Γράφει η Ντάλια Γιούντοβιτς:

Δομημένα ως έμβλημα, τα οπτικά και γλωσσικά στοιχεία δημιουργούν μια διασκεδαστική αλληλεπίδραση που μας βοηθά να διερευνήσουμε περαιτέρω τους μηχανισμούς που η Κρήνη αναπτύσσει ενεργά. Από τη μία πλευρά, υπάρχει η κατοπτρική επίδραση του σχεδίου και της χαρακτικής, τα οποία, αν και οπτικά είναι σχεδόν πανομοιότυπα, συνεπάγονται μια ενεργή εναλλαγή από το ένα καλλιτεχνικό μέσο στο άλλο. Από την άλλη πλευρά, υπάρχει η εσωτερική κατοπτρική επιστροφή της ίδιας της εικόνας, αφού αυτό το ουρητήριο, όπως και εκείνο του 1917, έχει περιστραφεί κατά ενενήντα μοίρες. Αυτή η εσωτερική περιστροφή αποκλείει το αντικείμενο από την κοινή του χρήση ως ουρητήριο και επανενεργοποιεί το ποιητικό του δυναμικό ως κρήνη, δηλαδή ως μηχανή υδροδότησης. Ο «παφλασμός» που παράγεται από την Κρήνη συνδέεται έτσι με την «κατοπτρική επιστροφή» του, όπως η βάνα του τίτλου.[6]

Κατά τη διάρκεια των δεκαετιών του 1950 και 1960, καθώς η Κρήνη και άλλα readymades ανακαλύφθηκαν εκ νέου, ο Ντυσάν έγινε ένα πολιτιστικό είδωλο στον κόσμο της τέχνης, με χαρακτηριστικό παράδειγμα έναν «κατακλυσμό δημοσιεύσεων», όπως σημείωσε ο Κάμφιλντ, «ένα απαράμιλλο παράδειγμα συγχρονισμού κατά το οποίο το αναδυόμενο ενδιαφέρον για τον Ντυσάν συνέπεσε με τις συναρπαστικές εξελίξεις στην avant-guard τέχνη, σχεδόν όλες από τις οποίες παρουσίαζαν κάποιου είδους δεσμούς με τον Ντυσάν». Η τέχνη του μετατράπηκε από «ένα δευτερεύον, ανώμαλο φαινόμενο στην ιστορία της σύγχρονης τέχνης στην πιο ισχυρή δυναμική δύναμη της σύγχρονης τέχνης».[10][36]

Κληρονομιά Επεξεργασία

Τον Δεκέμβριο του 2004, η Κρήνη του Ντυσάν ψηφίστηκε ως το έργο τέχνης με τη μεγαλύτερη επιρροή του 20ού αιώνα από 500 επιλεγμένους Βρετανούς επαγγελματίες του κόσμου της τέχνης. Η δεύτερη θέση δόθηκε στο έργο Οι Δεσποινίδες της Αβινιόν (1907) του Πικάσο και η τρίτη στο Δίπτυχο Marilyn (1962) του Άντι Γουόρχολ.[56] Ο Independent σημείωσε σε άρθρο του τον Φεβρουάριο του 2008 ότι με αυτό το μοναδικό έργο, ο Ντυσάν εφηύρε την εννοιολογική τέχνη και «διέκοψε για πάντα την παραδοσιακή σχέση μεταξύ της εργασίας του καλλιτέχνη και της αξίας του έργου».[57]

Ο Τζέρι Σαλτζ έγραψε στο The Village Voice το 2006:

Ο Ντυσάν υποστήριξε κατηγορηματικά ότι ήθελε να "απενοχοποιήσει" τον καλλιτέχνη. Τα readymades παρέχουν μια διέξοδο γύρω από τις άκαμπτες είτε αισθητικές προθέσεις. Αντιπροσωπεύουν μια κοπερνίκεια μετατόπιση στην τέχνη. Η Κρήνη είναι αυτό που λέγεται «αχειροποίητο», [sic] μια εικόνα που δεν έχει διαμορφωθεί από τα χέρια ενός καλλιτέχνη. Η Κρήνη μας φέρνει σε επαφή με ένα πρωτότυπο που εξακολουθεί να είναι πρωτότυπο αλλά που υπάρχει επίσης σε μια τροποποιημένη φιλοσοφική και μεταφυσική κατάσταση. Είναι μια εκδήλωση του καντιανού μεγαλείου: Ένα έργο τέχνης που υπερβαίνει μια μορφή αλλά είναι επίσης κατανοητό, ένα αντικείμενο που καταστρέφει μια ιδέα ενώ της επιτρέπει να αναγεννηθεί ισχυρότερη.[21]

Άλλοι αμφισβήτησαν αν η Κρήνη του Ντυσάν θα μπορούσε πραγματικά να αποτελεί έργο τέχνης. Ο Γκρέισον Πέρι δήλωσε στο Playing to The Gallery το 2014: «Όταν αποφάσισε ότι οτιδήποτε θα μπορούσε να είναι τέχνη, πήρε ένα ουρητήριο και το έφερε σε μια γκαλερί τέχνης… Το βρίσκω αρκετά αλαζονικό, αυτή την ιδέα του να δείχνεις απλά κάτι και να λες "Αυτό είναι τέχνη"».[58]

Παρεμβάσεις Επεξεργασία

 
Ένα ανακριβές αντίγραφο της Κρήνης, Εθνική Πινακοθήκη Μοντέρνας Τέχνης της Σκωτίας.

Αρκετοί καλλιτέχνες έχουν προσπαθήσει να συνεισφέρουν στο έργο ουρώντας μέσα σε αυτό. Ο νοτιοαφρικανικής καταγωγής καλλιτέχνης Κέντελ Γκερς έγινε διεθνώς γνωστός το 1993 όταν, σε μια έκθεση στη Βενετία, ούρησε στην Κρήνη.[59] Ο καλλιτέχνης/μουσικός Μπράιαν Ίνο δήλωσε ότι ούρησε με επιτυχία στην Κρήνη, ενώ αυτή εκτίθετο στο MoMA το 1993. Παραδέχτηκε ότι επρόκειτο μόνο για έναν τεχνικό θρίαμβο, επειδή έπρεπε να ουρήσει εκ των προτέρων σε έναν σωλήνα, ώστε να μπορέσει να μεταφέρει το υγρό μέσα από ένα κενό ανάμεσα στο προστατευτικό γυαλί.[60] Ο Σουηδός καλλιτέχνης Μπγιορν Κιέλτοφτ ούρησε στην Κρήνη στο Moderna Museet της Στοκχόλμης το 1999.[61]

Την άνοιξη του 2000, ο Γιουάν Τσάι και ο Τζιαν Τζουν Σι, δύο καλλιτέχνες της περφόρμανς, οι οποίοι το 1999 είχαν πηδήξει πάνω στην εγκατάσταση-γλυπτό My Bed της Τρέισι Έμιν στην έκθεση των Βραβείων Τέρνερ στην Tate Britain, πήγαν στη νεοσύστατη Tate Modern και προσπάθησαν να ουρήσουν πάνω στην Κρήνη που εκτίθετο. Ωστόσο, δεν μπόρεσαν να λερώσουν άμεσα το γλυπτό λόγω της θήκης του από πολυμεθακρυλικό μεθύλιο. Η Tate, η οποία αρνήθηκε ότι το δίδυμο είχε καταφέρει να ουρήσει στο ίδιο το γλυπτό,[62] τους απαγόρευσε την είσοδο στους χώρους δηλώνοντας ότι απειλούσαν «τα έργα τέχνης και το προσωπικό μας». Όταν ρωτήθηκαν γιατί αισθάνθηκαν ότι έπρεπε να προσβάλουν το έργο του Ντυσάν, ο Τσάι είπε: «Το ουρητήριο είναι εκεί - είναι μια πρόσκληση. Όπως είπε και ο ίδιος ο Ντυσάν, είναι επιλογή του καλλιτέχνη. Αυτός επιλέγει τι είναι τέχνη. Εμείς απλώς το συμπληρώσαμε».[57]

Στις 4 Ιανουαρίου 2006, ενώ εκτίθετο στην έκθεση Dada στο Κέντρο Ζωρζ Πομπιντού στο Παρίσι, η Κρήνη δέχτηκε επίθεση από τον Πιέρ Πινονσελί, έναν 76χρονο Γάλλο καλλιτέχνη περφόρμανς, ο οποίος έγινε γνωστός για την καταστροφή δύο από τα οκτώ αντίγραφα της Κρήνης. Το σφυρί που χρησιμοποίησε κατά τη διάρκεια της επίθεσης στο έργο τέχνης προκάλεσε ένα ελαφρύ θραύσμα.[63] Ο Πινονσελί, ο οποίος συνελήφθη, δήλωσε ότι η επίθεση ήταν ένα έργο performance art που ο ίδιος ο Μαρσέλ Ντυσάν θα εκτιμούσε.[64] Το 1993 ο Πινονσελί ούρησε μέσα στο έργο, ενώ αυτό εκτίθετο στη Νιμ, στη νότια Γαλλία. Και οι δύο περφόρμανς του Πινονσελί προέρχονται από την παρέμβαση ή τον ελιγμό των νεο-ντανταϊστών και των βιεννέζων ακτιβιστών.[65]

Επανερμηνείες Επεξεργασία

 
Κρήνη (Βούδας), χάλκινη αναδημιουργία από τη Σέρι Λεβίν, 1996

Η καλλιτέχνης Σέρι Λεβίν δημιούργησε χάλκινα αντίγραφα το 1991 και το 1996 με τους τίτλους Κρήνη (Μαντόνα) και Κρήνη (Βούδας) αντίστοιχα.[66][67] Θεωρούνται ως «φόρος τιμής στο διάσημο readymade του Ντυσάν. Με τον τρόπο αυτό, η Λεβίν επαναξιολογεί τα τρισδιάστατα αντικείμενα στο πλαίσιο της οικειοποίησης, όπως και τα readymades, στη μαζική φωτογραφική τέχνη.[68] Προσθέτοντας στην τολμηρή κίνηση του Ντυσάν, η Λεβίν μετατρέπει τη χειρονομία του ξανά σε "αντικείμενο τέχνης" αναβαθμίζοντας την υλικότητα και το φινίρισμά της. Ως φεμινίστρια καλλιτέχνης, η Λεβίν αναδιαμορφώνει έργα ειδικά από άνδρες καλλιτέχνες που επιτάχθηκαν στην πατριαρχική κυριαρχία στην ιστορία της τέχνης».[69]

Ο Τζον Μπαλντεσάρι δημιούργησε μια έκδοση από πολύχρωμα κεραμικά σκεύη με το κείμενο: «Ο καλλιτέχνης είναι μια κρήνη», το 2002.[70]

Το 2003 ο Σαούλ Μέλμαν κατασκεύασε μια μαζικά μεγεθυμένη εκδοχή του, το Johnny on the Spot, για το Burning Man και στη συνέχεια το έκαψε.[71]

Το 2015 ο Μάικ Μπίντλο δημιούργησε μια ραγισμένη «μπρούτζινη απομίμηση» της Κρήνης με τίτλο Fractured Fountain (Not Duchamp Fountain 1917), η οποία εκτέθηκε στο Francis M. Naumann Fine Art το 2016.[72] «Η εκδοχή του Μπίντλο είναι ένα με αγάπη χειροποίητο αντίγραφο από πορσελάνη που στη συνέχεια έσπασε, ανασυστάθηκε και χυτεύτηκε σε μπρούντζο».[73]

Ακριβώς 100 χρόνια μετά τα εγκαίνια της πρώτης έκθεσης της Εταιρείας Ανεξάρτητων Καλλιτεχνών, η Francis M. Naumann Fine Art εγκαινίασε την έκθεση "Marcel Duchamp Fountain: Ένα αφιέρωμα" στις 10 Απριλίου 2017.[74] Η έκθεση περιελάμβανε το Urinal Cake της Σοφί Ματίς, ρωσικά κονστρουκτιβιστικά ουρητήρια του Αλεξάντερ Κοσολάποφ και ένα έργο του 2015 του Άι Γουέι Γουέι.[75][76]

Επίλογος Επεξεργασία

Από τη δεκαετία του 1950, η επιρροή του Ντυσάν στους Αμερικανούς καλλιτέχνες είχε αυξηθεί εκθετικά. Το περιοδικό Life τον ανέφερε ως «ίσως τον πιο επιφανή ντανταϊστή στον κόσμο», τον «πνευματικό ηγέτη» του Νταντά, τον «μπαμπά του Νταντά» σε ένα εκτενές άρθρο που δημοσιεύτηκε στις 28 Απριλίου 1952.[77][78] Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του '50 τα readymades του υπήρχαν σε μόνιμες συλλογές αμερικανικών μουσείων.[78]

Το 1961, ο Ντυσάν έγραψε ένα γράμμα στον συνάδελφό του ντανταϊστή Χανς Ρίχτερ, στο οποίο υποτίθεται ότι έλεγε:

Αυτό το Νεο-Dada, το οποίο αποκαλούν Νέο Ρεαλισμό, Pop Art, Assemblage, κ.λπ., είναι μια εύκολη διέξοδος, και ζει από αυτό που έκανε το Dada. Όταν ανακάλυψα τα readymades προσπάθησα να αποφύγω την αισθητική. Στο Νεο-Dada πήραν τα readymades μου και βρήκαν αισθητική ομορφιά σε αυτά, τους πέταξα το ράφι με τα μπουκάλια και το ουρητήριο στα μούτρα ως πρόκληση και τώρα τα θαυμάζουν για την αισθητική τους ομορφιά.[79][80]

Ο Ρίχτερ, ωστόσο, χρόνια αργότερα ισχυρίστηκε ότι τα λόγια αυτά δεν ήταν του Ντυσάν. Ο Ρίχτερ είχε στείλει στον Ντυσάν αυτή την παράγραφο για σχολιασμό, γράφοντας: «Πέταξες το ράφι με τα μπουκάλια και το ουρητήριο στα μούτρα τους…» κ.λπ. Ο Ντυσάν έγραψε απλώς: "Ok, ça va très bien" («Εντάξει, αυτό είναι πολύ καλό») στις άκρες.[78][81]

Σε αντίθεση με το απόσπασμα του Ρίχτερ, ο Ντυσάν έγραφε θετικά για την pop art το 1964, αν και αδιαφορούσε για το χιούμορ ή τα υλικά των pop καλλιτεχνών

Η pop art είναι μια επιστροφή στην «εννοιολογική» ζωγραφική, που ουσιαστικά εγκαταλείφθηκε, εκτός από τους σουρεαλιστές, από την εποχή του Κουρμπέ, υπέρ της αμφιβληστροειδούς ζωγραφικής... Αν πάρεις ένα κουτί σούπας Campbell και το ξανακοιτάξεις 50 φορές, δεν σε ενδιαφέρει η αμφιβληστροειδής εικόνα. Αυτό που σε ενδιαφέρει είναι η ιδέα που θέλει να βάλει 50 κουτιά σούπας Campbell σε έναν καμβά.[78][82]

Αγορά τέχνης Επεξεργασία

Οι τιμές των αντιγράφων, των εκθέσεων ή των έργων που έχουν κάποιο εφήμερο ίχνος του Ντυσάν έφτασαν σε ρεκόρ με την αγορά ενός από τα οκτώ αντίγραφα της Κρήνης του 1964.[83] Στις 17 Νοεμβρίου 1999, μια έκδοση της Κρήνης (που ανήκε στον Αρτούρο Σβαρτς) πωλήθηκε στον οίκο Sotheby's της Νέας Υόρκης έναντι 1.762.500 δολαρίων στον Δημήτρη Δασκαλόπουλο, ο οποίος δήλωσε ότι η Κρήνη αντιπροσωπεύει «την απαρχή της σύγχρονης τέχνης». Η τιμή αυτή αποτέλεσε, εκείνη την εποχή, παγκόσμιο ρεκόρ για έργο του Μαρσέλ Ντυσάν σε δημόσια δημοπρασία.[84][85] Το ρεκόρ αυτό ξεπεράστηκε το 2009 από το readymade Belle Haleine, Eau de Voilette του 1921, ένα μπουκάλι αρώματος στο κουτί του, το οποίο πωλήθηκε για 11,4 εκατομμύρια δολάρια.[86]

Παραπομπές Επεξεργασία

  1. ↑ 1,0 1,1 Tomkins, Duchamp: A Biography, σελ. 186.
  2. ↑ «Ο ουρητήρας του Μαρσέλ Ντυσάν ήταν τελικά φτιαγμένος από άλλον | LiFO». www.lifo.gr. 12 Ιουλίου 2018. Ανακτήθηκε στις 11 Αυγούστου 2022. 
  3. ↑ Martin, Tim (1999). Essential Surrealists. Bath: Dempsey Parr. σελ. 42. ISBN 1-84084-513-9. 
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 4,8 «Fountain, Marcel Duchamp, 1917, replica, 1964». tate.org.uk. Tate. Ανακτήθηκε στις 10 Αυγούστου 2022. 
  5. ↑ 5,0 5,1 Parkinson, Gavin (2008). The Duchamp Book: Tate Essential Artists Series. New York: Harry N. Abrams. σελ. 61. ISBN 978-1-85437-766-1. 
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Judovitz, Dalia (1998). Unpacking Duchamp: Art in Transit. Berkeley: University of California Press. σελ. 124, 133. ISBN 978-0-520-21376-0. 
  7. ↑ «An Overview of the Seventeen Known Versions of Fountain». cabinetmagazine.org. 2007. Ανακτήθηκε στις 10 Αυγούστου 2022. 
  8. ↑ Frizzell, Nell (7 Νοεμβρίου 2014). «Duchamp and the pissoir-taking sexual politics of the art world». The Guardian. Ανακτήθηκε στις 10 Αυγούστου 2022. 
  9. ↑ Hustvedt, Siri (2019-03-29). «When will the art world recognise the real artist behind Duchamp's Fountain?». The Guardian. ISSN 0261-3077. https://www.theguardian.com/books/2019/mar/29/marcel-duchamp-fountain-women-art-history. Ανακτήθηκε στις 2022-08-10. 
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 Camfield, William A. (1989). Marcel Duchamp, Fountain. Houston, TX: Houston Fine Art Press. σελίδες 183. ISBN 0939594102. 
  11. ↑ Arturo Schwarz, The complete works of Marcel Duchamp, New York, Delano Greenidge, 2000
  12. ↑ Gaffney, Peter D (2006-01-01). «Demiurgic Machines: The Mechanics of New York Dada. A Study of the Machine art of Francis Picabia, Marcel Duchamp, and Other Members of New York Dada During the Period, 1912–1922». Dissertations available from ProQuest: 1–251. https://repository.upenn.edu/dissertations/AAI3211072. 
  13. ↑ Hopkins, David (1998). Marcel Duchamp and Max Ernst: The Bride Shared. Oxford: Clarendon Press. σελ. 74. ISBN 978-0-19-817513-1. 
  14. ↑ Biro, Matthew (2009). The Dada Cyborg: Visions of the New Human in Weimar Berlin. Minneapolis: U of Minnesota Press. σελ. 27. ISBN 978-0-8166-3619-8. 
  15. ↑ Harvard University (1917). Catalogue of the ... Annual Exhibition of the Society of Independent Artists ... The Society. 
  16. ↑ Roe, Sue (2018). In Montparnasse: The Emergence of Surrealism in Paris, from Duchamp to Dali. Penguin Books Limited. ISBN 978-0-241-97659-3. 
  17. ↑ «Duchamp piège l'avant-garde» (στα γαλλικά). Le Monde.fr. 2006-08-17. https://www.lemonde.fr/ete-2007/article/2006/08/17/duchamp-piege-l-avant-garde_804171_781732.html. Ανακτήθηκε στις 2022-08-10. 
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 18,5 18,6 18,7 «Blindman». sdrc.lib.uiowa.edu. Ανακτήθηκε στις 10 Αυγούστου 2022. 
  19. ↑ 19,0 19,1 Adcock, Craig. Duchamp's Eroticism: A Mathematical Analysis, Dada/Surrealism 16 (1987): 149–167, Iowa Research Online, ISSN 0084-9537
  20. ↑ Tomkins, Duchamp: A Biography, σελ. 181.
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 Saltz, Jerry (2006-02-21). «Idol Thoughts: The glory of Fountain, Marcel Duchamp's ground-breaking 'moneybags piss pot'». The Village Voice. https://www.villagevoice.com/2006/02/21/idol-thoughts/. 
  22. ↑ Cabanne, Dialogs with Marcel Duchamp, σελ. 55
  23. ↑ Levine and Halle, Sherrie and Howard (1992). «Fountain (After Duchamp: 1-6) La Fortune (After Duchamp: 1-6) La Fortune (After Man Ray: 1-6)». Grand Street 1 (42): 81–95. doi:10.2307/25007559. https://www.jstor.org/stable/25007559. Ανακτήθηκε στις 2022-08-10. 
  24. ↑ ανυπόγραφη κριτική, "His Art Too Crude for Independents", The New York Herald, 14 Απριλίου 1917 (στο Camfield, 1989, ό.π., 27)
  25. ↑ Cabanne, Pierre, & Duchamp, Marcel, Dialogues With Marcel Duchamp, Hudson, 1971, σελ. 25
  26. ↑ Tomkins, Duchamp: A Biography, σελ. 185.
  27. ↑ Naumann, Francis M., The Recurrent, Haunting Ghost: Essays on the Art, Life and Legacy of Marcel Duchamp, New York, 2012, σσ. 70–81
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 Guillaume Apollinaire, Le Cas de Richard Mutt, Mercure de France, 16 Ιουνίου 1918, Gallica, Bibliothèque Nationale de France.
  29. ↑ Hubregtse, Menno (2009). «Robert J. Coady's The Soil and Marcel Duchamp's Fountain: Taste, Nationalism, Capitalism, and New York Dada». Revue d'art canadienne/Canadian Art Review 34 (2): 28–42. doi:10.7202/1069487ar. https://www.erudit.org/en/journals/racar/2009-v34-n2-racar05296/1069487ar/. 
  30. ↑ Hubregtse, "Robert J. Coady's The Soil and Marcel Duchamp's Fountain," 32
  31. ↑ 31,0 31,1 Marcel Duchamp to Suzanne, 11 April 1917. Jean Crotti papers, 1913–1973, bulk 1913–1961. Archives of American Art, Smithsonian Institution
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 32,3 Gammel, Irene (2002). Baroness Elsa: Gender, Dada, and Everyday Modernity. Cambridge: The MIT Press. σελ. 222–227. ISBN 0-262-07231-9. 
  33. ↑ 33,0 33,1 Marcel Duchamp, Affectionately, Marcel: The Selected Correspondence of Marcel Duchamp, ed. Francis M. Naumann and Hector Obalk (Ghent: Ludion Press, 2000), σελ. 47
  34. ↑ Robert Reiss, "My Baroness: Elsa von Freytag-Loringhoven" στο New York Dada, edited by Rudolf E. Kuenzli (New York: Willis Locker & Owens, 1986), σσ. 81–101.
  35. ↑ Tate. «'Fountain', Marcel Duchamp, 1917, replica 1964». Tate (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 11 Αυγούστου 2022. 
  36. ↑ 36,0 36,1 Lubin, David M. (2016). Grand Illusions: American Art and the First World War. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-021861-4. 
  37. ↑ Francis M. Naumann, New York Dada, 1915–23 (New York: Harry N. Abrams, 1994), σελ. 239, σημ. 17.
  38. ↑ Gayford, Martin (2008-02-16). «The practical joke that launched an artistic revolution». The Daily Telegraph (London): σελ. 10-11. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2022-01-12. https://ghostarchive.org/archive/20220112/https://www.telegraph.co.uk/culture/art/3671180/Duchamps-Fountain-The-practical-joke-that-launched-an-artistic-revolution.html. Ανακτήθηκε στις 2022-08-11. 
  39. ↑ Franklin Clarkin, "Two Miles of Funny Pictures," Boston Evening Transcript, 25 April 1917.
  40. ↑ William A. Camfield, Marcel Duchamp's Fountain, Its History and Aesthetics in the Context of 1917 (Part 1), Dada/Surrealism 16 (1987): σσ. 64–94.
  41. ↑ Filipovic, Elena (2009). «A Museum That is Not». www.e-flux.com (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 11 Αυγούστου 2022. 
  42. ↑ Duchamp, Marcel. «Boîte-en-valise [The box in a valise]». Item held by National Gallery of Australia. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 29 Μαρτίου 2012. Ανακτήθηκε στις 11 Αυγούστου 2022. 
  43. ↑ «MoMA.org | Interactives | Exhibitions | 1999 | Museum as Muse | Duchamp». www.moma.org. Ανακτήθηκε στις 11 Αυγούστου 2022. 
  44. ↑ «From or by Marcel Duchamp or Rrose Sélavy». Cleveland Museum of Art. 31 Οκτωβρίου 2018. Ανακτήθηκε στις 11 Αυγούστου 2022. 
  45. ↑ Martin, Tim (1999). Essential Surrealists. Bath: Dempsey Parr. σελίδες 42–47. ISBN 1-84084-513-9. 
  46. ↑ «An Overview of the Seventeen Known Versions of Fountain». www.cabinetmagazine.org (στα Αγγλικά). Fall 2007. Ανακτήθηκε στις 11 Αυγούστου 2022. 
  47. ↑ Essay on Fountain Αρχειοθετήθηκε 2004-10-12 στο Wayback Machine.
  48. ↑ Funcke, Bettina (2013). Not Objects so much as Images. σελ. 279. 
  49. ↑ See Praeger, Dave (2007). Poop Culture: How America is Shaped by its Grossest National Product. Los Angeles, Calif.: Feral House. ISBN 978-1-932595-21-5. 
  50. ↑ 50,0 50,1 Hicks, Stephen R. C. (2004). Explaining Postmodernism: Skepticism and Socialism from Rousseau to Foucault. Tempe, AZ: Scholargy Press. σελ. 196. ISBN 1-59247-646-5. 
  51. ↑ Rescher, Nicholas (2015). A Journey through Philosophy in 101 Anecdotes. University of Pittsburgh Press. σελίδες 223. ISBN 978-0-8229-8044-5. 
  52. ↑ Martin, Tim (1999). Essential Surrealists. Bath: Dempsey Parr. σελ. 42. ISBN 1-84084-513-9. 
  53. ↑ Francis M. Naumann, Beth Venn, Making mischief: Dada invades New York, Harry N. Abrams, Whitney Museum of American Art, 1997, σελ. 20.
  54. ↑ Hahn, Otto, Marcel Duchamp, L'Express, Paris, τχ. 684, 23 Ιουλίου 1964, σελ. 22. Παρατίθεται στο Arturo Schwarz, The Complete Works of Marcel Duchamp, New York, Abrams, 1970, σελ. 466
  55. ↑ Kuenzli, Rudolf E. (1996). Dada and Surrealist Film. Cambridge: MIT Press. σελ. 47. ISBN 978-0-262-61121-3. 
  56. ↑ «Duchamp's urinal tops art survey». BBC News. 2004-12-01. http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/4059997.stm. Ανακτήθηκε στις 2022-08-11. 
  57. ↑ 57,0 57,1 Hensher, Philip (2008-02-20). «The loo that shook the world: Duchamp, Man Ray, Picabia». The Independent (London): σελ. 2–5. https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/art-and-architecture/features/the-loo-that-shook-the-world-duchamp-man-ray-picabi-784384.html. 
  58. ↑ Perry, Grayson (2016). Playing to the Gallery. Penguin Books. σελ. 46. ISBN 978-0-141-97961-8. 
  59. ↑ «Kendell Geers- Conceptual Artist». www.onepeople.com. Ανακτήθηκε στις 11 Αυγούστου 2022. 
  60. ↑ Blacklock, Mark (2003-06-26). «Art attacks». The Daily Telegraph. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2022-01-12. https://ghostarchive.org/archive/20220112/https://www.telegraph.co.uk/culture/art/3597350/Art-attacks.html. Ανακτήθηκε στις 2022-08-11. 
  61. ↑ Årets största konsthändelse Αρχειοθετήθηκε 2011-05-17 στο Wayback Machine.
  62. ↑ «Tate focus for artistic debate». Press Association, University of Glasgow. 21 Μαΐου 2000. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Δεκεμβρίου 2002. Ανακτήθηκε στις 11 Αυγούστου 2022. 
  63. ↑ "Pierre Pinoncelli: This man is not an artist" at infoshop.org Αρχειοθετήθηκε 2014-12-04 στο Wayback Machine.
  64. ↑ «Man held for hitting urinal work». BBC News. 2006-01-06. http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/4587988.stm. Ανακτήθηκε στις 2022-08-11. 
  65. ↑ Revue Internationale du Droit d'Auteur, Issues 197–198, Association française pour la diffusion du droit d'auteur national et international, 2003, σελ. 30.
  66. ↑ «SHERRIE LEVINE: MAYHEM». whitney.org (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 11 Αυγούστου 2022. 
  67. ↑ «Fountain (Buddha)». Museo Jumex (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 11 Αυγούστου 2022. 
  68. ↑ Levine and Halle, Sherrie and Howard (1992). «Fountain (After Duchamp: 1-6) La Fortune (After Man Ray: 1-6)». Grand Street 42 (1): 81–95. doi:10.2307/25007559. https://www.jstor.org/stable/25007559. 
  69. ↑ «Fountain (Buddha) - Sherrie Levine | The Broad». www.thebroad.org. Ανακτήθηκε στις 11 Αυγούστου 2022. 
  70. ↑ «John Baldessari - Repository (Orange/Blue); and Repository (Red/Green), 2002». Phillips (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 11 Αυγούστου 2022. 
  71. ↑ Chun, Kimberly (15 Αυγούστου 2013). «Approach of Burning Man sparks an outbreak of art». SFGate. Ανακτήθηκε στις 11 Αυγούστου 2022. 
  72. ↑ Greenberger, Alex (16 Φεβρουαρίου 2016). «Mike Bidlo at Francis M. Naumann Fine Art». ARTnews.com (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 11 Αυγούστου 2022. 
  73. ↑ «Mike Bidlo: Not Duchamp Fountain and Bottle Rack | Francis M. Naumann Fine Art | Artsy». www.artsy.net (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 11 Αυγούστου 2022. 
  74. ↑ «Marcel Duchamp, Fountain: An Homage « ARTEIDOLIA». arteidolia.com. Ανακτήθηκε στις 11 Αυγούστου 2022. 
  75. ↑ «"Fountain: An Homage" at Francis M. Naumann Fine Art». artnet News (στα Αγγλικά). 11 Απριλίου 2017. Ανακτήθηκε στις 11 Αυγούστου 2022. 
  76. ↑ «Marcel Duchamp FOUNTAIN An Homage | Francis M. Naumann Fine Art | Artsy». www.artsy.net (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 11 Αυγούστου 2022. 
  77. ↑ Winthrop Sargeant, Dada's Daddy, A new tribute is paid to Duchamp, pioneer on nonsense and nihilism, Life, 28 Απριλίου 1952, σσ. 100–111
  78. ↑ 78,0 78,1 78,2 78,3 Girst, Thomas (April 2003). «(Ab)Using Marcel Duchamp: The concept of the Readymade in post-War and contemporary American art». Tout-fait: The Marcel Duchamp Studies Online Journal (5). http://www.toutfait.com/issues/volume2/issue_5/articles/girst2/girst1.html. 
  79. ↑ Alan Young, Dada and After: Extremist Modernism and English Literature, Manchester University Press, 1983, σελ. 202, (ISBN 071900943X)
  80. ↑ Duchamp, in Hans Richter, Dada: Art and Anti-Art, New York, McGraw Hill, 1965: σσ. 207–208.
  81. ↑ Hans Richter, Begegnungen von Dada bis Heute, Köln, DuMont: σσ. 155ff.
  82. ↑ Rosalind Constable, New York’s Avant-garde, and How It Got There, cited in Jennifer Gough-Cooper and Jacques Caumont, Ephemerides on and about Marcel Duchamp and Rrose Sélavy, 1887–1968, στο Pontus Hulten, επιμ., Marcel Duchamp, Cambridge, MIT Press, 1993, entry for May 17, 1964.
  83. ↑ Marquis, Marcel Duchamp: The Bachelor Stripped Bare A Biography, σελ. 5.
  84. ↑ Francis M. Naumann, The Art Defying the Art Market, Tout-fait: The Marcel Duchamp Studies Online Journal, τόμ. 2, 5, Απρίλιος 2003
  85. ↑ «Art/Auctions: Contemporary Art and Marcel Duchamp Readymades evening auction May 13, 2002 at Phillips de Pury & Luxembourg». www.thecityreview.com. Ανακτήθηκε στις 11 Αυγούστου 2022. 
  86. ↑ Hurwitz, Laurie (3 Μαρτίου 2009). «Saint Laurent Collection Soars at Christie's Paris». ARTnews.com (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 11 Αυγούστου 2022. 

Βιβλιογραφία Επεξεργασία

Περαιτέρω ανάγνωση Επεξεργασία

Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Κρήνη_(Ντυσάν)&oldid=10357503"