Παράδεισος στη Δύση

Το Παράδεισος στη Δύση (γαλλόφωνος τίτλος: Eden à l' Ouest) είναι ελληνογαλλική δραματική ταινία του 2009, σε σκηνοθεσία Κώστα Γαβρά, και με κεντρικό ήρωα έναν παράνομο μετανάστη, η εθνικότητα του οποίου δεν καθορίζεται. Η προσπάθειά του να φτάσει από την άλλη άκρη της γης στο Παρίσι με πλοίο, λεωφορείο, τρακτέρ, ιστιοφόρο, φορτηγό, τρένο και κυρίως με τα πόδια, περιγράφεται γλαφυρά, με αρκετά δραματικά αλλά ακόμα περισσότερα χιουμοριστικά στοιχεία.

Παράδεισος στη Δύση Eden à l'ouest
Ξενόγλωσση κινηματογραφική αφίσα.
Σκηνοθεσία	Κώστας Γαβράς
Παραγωγή	Κώστας Γαβράς Μάνος Κρεζιάς Ζερόμ Σεντού
Σενάριο	Κώστας Γαβράς Ζαν-Κλοντ Γκρουμπέρ
Πρωταγωνιστές	Ρικάρντο Σκαρμάτσιο Οδυσσέας Παπασπηλιόπουλος Λέα Βιαζέμσκι Τες Σπέντζος Κρίστεν Ρος Στέλλα-Μελίνα Βασιλάκη
Μουσική	Αρμάντ Αμάρ
Φωτογραφία	Πατρίκ Μπλοσιέ
Μοντάζ	Γιανίκ Κεργκώ
Σκηνογραφία	Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου
Εταιρεία παραγωγής	K.G. Productions Pathé France 3 Cinéma
Διανομή	Odeon
Πρώτη προβολή	19 Φεβρουαρίου 2009 (Ελλάδα)
Κυκλοφορία	22 Σεπτεμβρίου 2009 (DVD) (Ελλάδα)
Διάρκεια	110΄
Προέλευση	Ελλάδα Γαλλία
Γλώσσα	Γαλλική Ελληνική Αγγλική Γερμανική
δεδομένα ()

Πλοκή

Μια ομάδα παράνομων μεταναστών μεταφέρεται με βάρκα από κάποια ακτή, πιθανόν της Μικράς Ασίας, χωρίς η αφετηρία να προσδιορίζεται, σε ένα φορτηγό πλοίο, κάπου στη Μεσόγειο. Το πλοίο είναι γεμάτο από παράνομους μετανάστες που επιβιβάστηκαν με τον ίδιο τρόπο από μικρότερα πλοιάρια με το όνειρο να βρουν μια καλύτερη τύχη. Δύο νεαροί που φαίνονται φίλοι προσπαθούν εν πλω να τελειοποιήσουν τα γαλλικά τους επειδή ειδικά ο ένας ονειρεύεται από πέρσι να πάει στο Παρίσι. Ενώ βλέπουν φώτα από ακτές και χαίρονται, τους προσεγγίζει μέσα στη νύχτα ένα σκάφος του λιμενικού. Ο κεντρικός ήρωας, που θέλει να πάει στο Παρίσι, βουτάει στο νερό για να μη συλληφθεί. Ακολουθεί το παράδειγμά του ο φίλος του και μερικοί ακόμα, παρότι ο κυβερνήτης του πλωτού φωνάζει να μην πέσουν στη θάλασσα γιατί θα πνιγούν.

Ο ήρωας συνέρχεται το πρωί σε μια ακτή που τον ξέβρασε καταπονημένο το κύμα. Ανακαλύπτει ότι στην ακτή κολυμπούν διάφοροι γυμνοί άνδρες και γυναίκες. Πρόκειται για την ιδιωτική παραλία ενός ξενοδοχείου που λέγεται Eden Club-Paradise. Ο μετανάστης παριστάνει τον γυμνιστή, αφού έτσι κι αλλιώς στο πολύωρο κολύμπι του είχε χάσει σχεδόν όλα τα ρούχα του, αλλά μετά ξαναντύνεται για να παραστήσει τον υπάλληλο και μετά, όταν βλέπει έναν μπουφέ, τρώει παριστάνοντας τον πελάτη. Ένας υπάλληλος του ξενοδοχείου του λέει κάποια στιγμή "πάρε τις βαλίτσες" και τότε ο θεατής αντιλαμβάνεται ότι η στεριά αυτή αποτελεί ελληνικό έδαφος.

Το βράδυ ένας ταχυδακτυλουργός μάγος δίνει μια παράσταση για τους πελάτες του ξενοδοχείου και τότε ο ήρωας συστήνεται ως Ελίας -όταν τον αποκαλούν Αλίας, τους διορθώνει την προφορά. Ο μάγος τον αξιοποιεί ως κομπάρσο σε διάφορα ταχυδακτυλουργικά κόλπα του και επειδή ο Ελίας "τα πηγαίνει πολύ καλά" του δίνει μια κάρτα και του λέει "αν βρεθείς στο Παρίσι έλα να με βρεις στο Λίντο". Το Παρίσι τότε γίνεται για τον νεαρό παράνομο μετανάστη σκοπός της ύπαρξής του.

Όσο μένει στο ξενοδοχείο, οι αστυνομικοί περιπολούν τριγύρω για να βρουν παράνομους μετανάστες και το ξενοδοχείο αναλαμβάνει να δημιουργήσει "αποσπάσματα" με υπαλλήλους και πελάτες ώστε να ερευνήσουν εκείνοι τους χώρους του κλαμπ και να μην ενοχληθούν από την παρουσία ένστολων. Όσο μένει στο club Eden, ο Ελίας αναγκάζεται να ξεβουλώσει μια τουαλέτα με τα χέρια του, πέφτει θύμα βιασμού από τον υποδιευθυντή του ξενοδοχείου με την απειλή ενός λυκόσκυλου, βλέπει τον φίλο του να συλλαμβάνεται, αντικρίζει τα πτώματα δύο συνταξιδιωτών του μεταναστών στην ακτή και τελικά συμβιώνει για λίγο με μια αστή Γερμανίδα, την Κριστίνα, που τον θέλει για εραστή της. Η Κριστίνα τον συμπαθεί όμως αρκετά ώστε να του προσφέρει κάλυψη και κάποια στιγμή του βάζει κρυφά στην τσέπη περίπου 200 ευρώ.

Όταν ο Ελίας αποφασίζει να φύγει βρίσκει στο τσεπάκι τα χρήματα και ξεκινά με ωτοστόπ για το Παρίσι. Ένας οδηγός σταματά και καταλαβαίνοντας ότι ο μετανάστης είναι αφελής, του λέει ότι θα τον πάει στο Παρίσι αμέσως, αρκεί να μοιραστούν τα έξοδα. Αρπάζει όμως το φάκελο με τα χρήματα του Ελίας και φεύγει. Λίγο αργότερα περνάει με ένα τρακτέρ μια πλανώδια πωλήτρια ωδικών πτηνών με τα παιδιά της, που τον λυπάται και τον παίρνει μαζί. Και αυτή μιλά ελληνικά. Δείχνει να της αρέσει και του λέει ότι στον τόπο της «υπάρχει μεροκάματο ενώ στο Παρίσι δεν έχει δουλειές". Εκείνος όμως είτε επειδή δεν θέλει να γίνει εραστής της είτε επειδή έχει απόλυτο στόχο το Παρίσι, φεύγει.

Στο δρόμο συναντά ένα ζευγάρι πλουσίων με τζιπ Μερσεντές, που επίσης μιλούν ελληνικά. Τον παίρνουν μαζί τους, αλλά αργότερα λογομαχούν και τελικά τον αποβιβάζουν στα βουνά, μέσα στα χιόνια. Εκεί τον βρίσκουν δύο Γερμανοί νταλικέρηδες που του δίνουν και ένα μπουφάν. Όταν τον αφήνουν σε μια διασταύρωση, τον περιμαζεύει ένα ημιφορτηγό και του προσφέρουν δουλειά. Πιάνει όντως δουλειά αλλά πρόκειται για ένα εργοστάσιο που εκμεταλλεύεται πολλούς αλλοδαπούς. Ο Ελίας μαθαίνει ότι οι επιστάτες υπόσχονται σε όλους τους εκεί εργαζόμενους παράνομους μετανάστες "κάρτα εργασίας" και "άδεια παραμονής", αλλά δεν υλοποιούν ποτέ την υπόσχεσή τους. Πηγαίνει να φάει στο σελφ σέρβις του εργοστασίου με το πρώτο βδομαδιάτικό του και όταν τον αντιμετωπίζουν ρατσιστικά, επακολουθεί συμπλοκή, οπότε το ξανασκάει τρέχοντας.

Βρίσκεται σε ένα χωριό και κλέβει ένα μπουφάν αλλά τον αντιλαμβάνονται αστυνομικοί και κάτοικοι, που τον κυνηγούν φωνάζοντας «καταραμένοι τσιγγάνοι». Τρέχει πάλι για να ξεφύγει και τον περιμαζεύει ένα ημιφορτηγό περαστικών τσιγγάνων που καταλαβαίνουν ότι δεν είναι δικός τους και ότι τον έσωσαν κατά λάθος. Τον πάνε πάντως μέχρι τον καταυλισμό τους και όταν του δείχνουν το δρόμο για το Παρίσι και φεύγει, ακούει αυτοκίνητα. Βλέπει ότι έχουν έρθει δύο αυτοκίνητα και οι επιβάτες τους κατεβαίνουν θυμωμένοι και τον αναζητούν. Οι τσιγγάνοι τους παραπλανούν και τους λένε ότι ο νεαρός πήγε προς την αντίθετη κατεύθυνση. Οι διώκτες του φεύγοντας, για να τιμωρήσουν τους τσιγγάνους που διευκόλυναν τον Ελίας με το ημιφορτηγό τους, πετάνε μια χειροβομβίδα και καίνε ένα από τα τροχόσπιτά τους.

Ο Ελίας βρίσκεται τελικά σε ένα χωριό όπου παρέχουν συσσίτιο σε άπορους και στην ουρά του συσσιτίου συναντά έναν μεσήλικα παράνομο μετανάστη που είναι συμπατριώτης του. Είναι η πρώτη και τελευταία φορά που ακούγεται η μητρική γλώσσα του Ελίας. Ο μεσήλικας είναι απογοητευμένος από την αναδουλειά στη Γαλλία και ετοιμάζεται να γυρίσει στην πατρίδα τους. Ο Ελίας αμετάπειστος παίρνει το τρένο για το Παρίσι και εκεί ρωτά "πού είναι το Λίντο". Τον κατευθύνουν "στα Ιλίσια Πεδία" όπου βρίσκει το "Λίντο" και ο θυρωρός του κλαμπ πράγματι γνωρίζει τον μάγο. Λέει "α, μόνο ένας μάγος μπορεί να σώσει τον κόσμο μας από τα χάλια του» και υποδεικνύει στο νεαρό το σημείο στο οποίο δίνει παράσταση ο ταχυδακτυλουργός.

Ο Ελίας όλο προσμονή πλησιάζει τον μάγο και του λέει "είπατε να έρθω να σας βρω όταν φτάσω στο Παρίσι". Ο μάγος τον κοιτάζει διφορούμενα και λέει ότι έγιναν και τα δύο, δηλαδή "και εμένα με είδες λοιπόν και στο Παρίσι ήρθες". Στη συνέχεια του δίνει ένα μαγικό ραβδάκι και φεύγει. Ο Ελίας αμήχανα παίζει με το ραβδάκι σημαδεύοντας τον Πύργο του Άιφελ. Είναι κατά σύμπτωση η ώρα που ο πύργος φωταγωγείται και ο Ελιας νομίζει ότι το ραβδάκι του έχει όντως μαγικές δυνάμεις. Βλέπει να παρατάσσεται μια διμοιρία ΜΑΤ στο απέναντι πεζοδρόμιο και προσπαθεί να κάνει κάποιο κόλπο με το μαγικό ραβδί, όμως αυτή τη φορά δεν αλλάζει τίποτε, η διμοιρία μένει εκεί, και ο Ελίας βάζει το ραβδί στην τσέπη και κατευθύνεται προς τον πύργο του ΄Αιφελ που λαμπιρίζει.

Διανομή

• Ρικάρντο Σκαρμάτσιο ως Ελίας
• Οδυσσέας Παπασπηλιόπουλος ως φίλος του Ελίας
• Ζυλιέν Κιέλερ ως Κριστίνα
• Ούλριχ Τούκουρ ως ταχυδακτυλουργός μάγος
• Ερίκ Καραβακά ως υποδιευθυντής του κλαμπ Eden-Paradise
• Κωνσταντίνος Μαρκουλάκης ως υπεύθυνος ασφαλείας του κλαμπ
• Ιεροκλής Μιχαηλίδης ως οδηγός του τζιπ-μερσεντές
• Αννυ Λούλου ως σύζυγος του Μιχαηλίδη
• Αχμέτ Ζιγιρέκ ως ο συμπατριώτης του Ελίας

Ενδιαφέροντα στοιχεία

Είναι η πρώτη ταινία του Γαβρά που γυρίζεται στην Ελλάδα και η πρεμιέρα της έγινε στο μεν Παρίσι στις 11 Φεβρουαρίου 2009 στην δε Αθήνα στο Μέγαρο Μουσικής στις 18 Φεβρουαρίου του ιδίου έτους. Οι διάλογοι είναι λίγοι και οι περισσότερες σκηνές στηρίζονται σε αυτά που δεν λέγονται. Οσοι μιλούν χρησιμοποιούν σπαστά αγγλικά ή σπαστά γαλλικά και επειδή ακριβώς πάντα υπάρχει πρόβλημα συνεννόησης, εντείνεται το πολύγλωσσο στοιχείο που παραπέμπει στην παγκοσμιοποίηση. Στο τέλος όταν συναντιέται με έναν συμπατριώτη του ακούγεται η μητρική του γλώσσα, χωρίς όμως να ξεκαθαρίζεται ποια είναι αυτή.

Καθώς αναφέρει το όνομά του στους ΄Ελληνες αλλά και στους ξένους πελάτες του παραλιακού ξενοδοχείου ο ήρωας της ταινίας, κάποιος το προφέρει Αλίας αντί Ελίας, εκείνος επιμένει στο Ελίας και ακούγεται το λογοπαίγνιο "ελίας, αλίας, χελάς" - helas σημαινει αλίμονο αλλά είναι και η προφορά της ονομασίας της Ελλάδας.

Ο τίτλος για πολλούς δημιουργεί αντίθεση με την ταινία Ανατολικά της Εδέμ (East of Eden) του Ηλία Καζάν (1955) αλλά και με την αντίστοιχη βιβλική φράση, σύμφωνα με την οποία ο Κάιν έφυγε "από το πρόσωπο του Θεού για να κατοικήσει ανατολικά της Εδέμ". Ο Γαβράς πάντως είπε σχετικά ότι επέλεξε τον τίτλο επειδή οι μετανάστες συρρέουν στη Δύση θεωρώντας την παράδεισο συγκριτικά με τις συνθήκες που αντιμετωπίζουν στις πατρίδες τους.

Στη συγγραφή του σεναρίου ο Γαβράς συνεργάστηκε με τον Ζαν Κλοντ Γκρινμπεργκ (Jean-Claude Grumberg). Η ηχοληψία είναι του Θανάση Αρβανίτη, γνωστού στην Ελλάδα κυρίως από τις συνεργασίες του με τον Θόδωρο Αγγελόπουλο, ενώ τα σκηνικά για τα γυρίσματα της ταινίας στην Ελλάδα σχεδίασε ο Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου.

Προς το τέλος της ταινίας κάνει και μία σύντομη εμφάνιση η κόρη του Κώστα Γαβρά, Ιουλία ή Ζουλί Γαβρά -είναι η μητέρα με το καρότσι και το νήπιο, η οποία μιλά στο κινητό και δεν δίνει σημασία στον Ελίας που ψάχνει το κλαμπ "Λίντο".

Κριτική

Η ταινία έγινε δεκτή με ιδιαίτερα θετικά σχόλια στην Ελλάδα, αφού «ο Γαβράς σκηνοθέτησε στα 76 του χρόνια σαν έφηβος» και «έπιασε το βαρύ θέμα της παράνομης μετανάστευσης με έναν τρόπο μοναδικό, έξω από κλισέ». Η εφημερίδα Καθημερινή το βαθμολόγησε με 7 στα 10 αστέρια, η εφημερίδα Τα Νέα με 8 στα 10 αστέρια, και το περιοδικό Σινεμά με 3,5 στα 4 αστέρια. Πολύ θετική κριτική είχε και από την Ελευθεροτυπία και το Βήμα -η μόνη ελληνική εφημερίδα που δημοσίευσε αρνητική κριτική ήταν ο Ριζοσπάστης. Στο κινηματογραφικό σάιτ Rotten Tomatoes η βαθμολογία του είναι 100 σε μια κλίμακα από το 0 έως το 100. Επίσης θετική κριτική είχε από το Variety αν και γενικά τα αμερικανικά σάιτ και έντυπα δεν ασχολήθηκαν ιδιαίτερα μέχρι στιγμής με την ταινία, θεωρώντας την μάλλον κατεξοχήν ευρωπαϊκή. Τα περισσότερα γαλλόφωνα έντυπα όμως, με εξαίρεση το Nouvel Observateur και την εφημερίδα Liberation, υποδέχτηκαν την ταινία αδιάφορα και κάποιες απορριπτικά, θεωρώντας ότι ο Γαβράς έπιασε ανώδυνα ένα πολύ οδυνηρό θέμα. Πιθανόν όμως να ενοχλήθηκαν για τον ακριβώς αντίθετο λόγο, δηλαδή για τον έντονο ρατσισμό που στηλιτεύει ο Γαβράς στην ταινία του, σε μια εποχή που οι ευρωπαϊκές κοινωνίες διακατέχονται από πολλές ανασφάλειες. Ο ίδιος σε συνέντευξή του απάντησε στην κατηγορία ότι η ταινία του είναι επιφανειακή λέγοντας ότι η δραματική εκδοχή για την παράνομη μετανάστευση έχει αποδοθεί από άλλους και μάλιστα από πολλούς. Εκείνος -είπε- ήθελε να δώσει τη δική του γλυκόπικρη και φαινομενικά ανάλαφρη σκοπιά, γιατί όντας και ο ίδιος μετανάστης, είχε προσωπικά βιώματα για το όλο ζήτημα και ήξερε «κάτι παραπάνω από τους Γάλλους συναδέλφους του»

Διακρίσεις

Η ταινία έκλεισε το φεστιβάλ Βερολίνου 2009 όπου προβλήθηκε εκτός συναγωνισμού. Βραβεύθηκε με το βραβείο των κριτικών τον Απρίλιο του 2009 στο φεστιβάλ «City of Lights, City of Los Angeles” (COL-COA).