Πύλη του Πίου

Η Πύλη του Πίου (ιταλ. Porta Pia) είναι πύλη στα Αυρηλιανά Τείχη της Ρώμης. Ονομάζεται έτσι από τον Πάπα Πίο Δ΄, όντας μία από τις δικές του αστικές βελτιώσεις στην πόλη. Ευρισκόμενη στο τέλος μιας αντιστοίχως νέας οδού, της «Βία Πία», σχεδιάσθηκε από τον Μιχαήλ Άγγελο ως αντικατάσταση της Πύλης Νομεντάνα. Η κατασκευή της Πύλης του Πίου άρχισε το 1561 και τελείωσε το 1565, μετά τον θάνατο του καλλιτέχνη. Αναμνηστικό μετάλλιο του 1561 φιλοτεχνημένο από τον Τζιανφεντερίκο Μποντσάνια (Gianfederico Bonzagna) δείχνει ένα πρώιμο σχέδιο του Μιχαήλ Αγγέλου για την πύλη, πολύ διαφορετικό από το τελικό του σχέδιο. Η σημερινή πρόσοψη της εξωτερικής πλευράς ολοκληρώθηκε το 1869 σε νεοκλασικό σχέδιο του Βιρτζίνιο Βεσπινιάνι.

Η εσωτερική πρόσοψη της Πύλης του Πίου

Ιστορία

Η εξωτερική πλευρά της Πύλης του Πίου

Η κατάρρευση των τειχών της Πύλης του Πίου, στα δεξιά της εικόνας, σε φωτογραφία της εποχής των γεγονότων του 1870

Μια αντικατάσταση χρειαζόταν εξαιτίας της νέας αστικής περιοχής, που δεν μπορούσε να έχει πρόσβαση από την αρχαία Πύλη Νομεντάνα. Σύμφωνα με τον Βαζάρι, ο Μιχαήλ Άγγελος παρουσίασε τρία διαφορετικά σχέδια στον Πάπα, τα οποία ήταν όμορφα, αλλά υπερβολικά, οπότε ο Πάπας επέλεξε το φθηνότερο από τα τρία. Δεν σώζεται κάποιο ίχνος από τα τρία αυτά σχέδια, εκτός από κάποια σκίτσα ορισμένων λεπτομερειών, ούτε είναι βέβαιο πως το έργο υλοποιήθηκε στην πραγματικότητα σύμφωνα με το αρχικό σχέδιο. Η σημερινή εμφάνιση προήλθε ως αποτέλεσμα αρκετών μεταβολών: το σχέδιο που αναπαριστά ένα αναμνηστικό μετάλλιο του 1561 και ένα χαρακτικό του 1568 (τα μοναδικά τεκμήρια από εκείνη την εποχή) παρουσιάζει την Πύλη αρκετά διαφορετική από τη σημερινή της μορφή. Επιπλέον, μόλις 40 χρόνια μετά την ολοκλήρωσή της, η Πύλη του Πίου σημειωνόταν σε χάρτες της Ρώμης σχεδόν ερειπωμένη. Η πύλη που απεικονίζεται στο μετάλλιο φαίνεται πως ήταν το πλησιέστερο στο αρχικό σχέδιο, μολονότι δεν μπορούμε να αποκλείσουμε την πιθανότητα στην πορεία των έργων να έγιναν κάποιες διαφοροποιήσεις και αναθεωρήσεις σε αυτό και τις λεπτομέρειές του. Αυτό υπήρξε και το τελευταίο αρχιτεκτονικό έργο του Μιχαήλ Αγγέλου, καθώς ο καλλιτέχνης απεβίωσε λίγο πριν από την ολοκλήρωση του έργου. Η Πύλη αποπερατώθηκε από τον Τζάκομο ντελ Ντούκα, ο οποίος είχε κατασκευάσει και την Πύλη του Αγίου Ιωάννη.

Οι περισσότεροι ειδικοί μελετητές θεωρούν ότι ο Μιχαήλ Άγγελος ενδιφερόταν να δημιουργήσει γραφικές και εντυπωσιακές προσόψεις προκειμένου να εκπληρώνουν τη σημαντική συμβολική λειτουργία τους ως είσοδοι στη Ρώμη. Η Πύλη του Πίου τονίζεται ειδικότερα από τη θέση της στο τέρμα της ομώνυμης οδού Πία, που ακολουθούσε τη διαδρομή της αρχαίας Alta Semita (= «Υψηλής Ατραπού»). Η οδός συνεχίζει προς το κέντρο της πόλεως ως η σημερινή οδός 20ής Σεπτεμβρίου (Via XX Settembre), καταλήγουσα σε επιβλητική ευθεία λεωφόρο στο Κυρινάλιο. Για εντονότερο σκηνικό αποτέλεσμα, η Πύλη ανεγέρθηκε ελαφρώς μέσα από τη γραμμή των τειχών, συνδεόμενη με δύο λοξούς πλευρικούς τοίχους με αυτά, ενώ είχε αρχικώς μόνο μία αψίδα (όπως εμφανίζεται στο μετάλλιο) με την αντίθετη πρόσοψη προς την πλευρά του εσωτερικού της πόλεως, ενώ στο εξωτερικό μέρος υπήρχε μόνο μία απλή fornix.

Μια δεύτερη αψίδα άνοιξε περί το 1575 προς διευκόλυνση της κυκλοφορίας, η οποία είχε αυξηθεί πολύ εξαιτίας του κλεισίματος της γειτονικής Πύλης Νομεντάνα, όπως δηλώνεται στην επιγραφή πάνω από την κεντρική αψίδα:

PIVS IV PONT MAXPORTAM PIAMSVBLATA NOMENTANA EXTRVXITVIAM PIAM AEQVATA ALTA SEMITA DVXIT

Οι απεικονίσεις έως το 1577 δείχνουν έναν πύργο στην εξωτερική πλευρά της πύλης. Είναι αμφίβολο αν αυτός χάθηκε εξαιτίας καταρρεύσεως ή εξαιτίας της απώλειας της επιθυμίας για αρχιτεκτονικά μοτίβα.

Στρατιώτες του Βασιλείου της Ιταλίας εισέρχονται από το άνοιγμα των Αυρηλιανών Τειχών δίπλα από την Πύλη του Πίου το 1870, σε πίνακα του Κάρλο Αντεμόλλο.

Η πρόσοψη της εξωτερικής πλευράς ολοκληρώθηκε το 1869 σε νεοκλασικό σχέδιο του Βιρτζίνιο Βεσπινιάνι, ο οποίος φαίνεται ότι εμπνεύσθηκε από ένα χαρακτικό του 1568 να ακολουθήσει αρκετά πιστά τα αρχικά σχέδια του Μιχαήλ Αγγέλου. Είχαν αρχίσει σχετικά έργα από το 1853 εξαιτίας μιας αποκαταστάσεως φθορών από κτύπημα κεραυνού του 1851. Τα έργα συμπεριέλαβαν την προσθήκη νέων κτισμάτων και ενός προαυλίου. Η νέα πρόσοψη, ακολουθώντας την παράδοση των τειχών της Ρώμης, φιλοξενεί δύο αγάλματα, το καθένα στη δική του κόγχη (σε αυτή την περίπτωση της Αγίας Αγνής και του Αγίου Αλεξάνδρου, σύμφωνα με τη θέληση του Πίου Θ΄), πλαισιούμενα από 4 στύλους. Ο Πάπας επιθυμούσε ένα μνημείο σε ανάμνηση της σωτηρίας του κατά την κατάρρευση της αίθουσας ακροάσεων στο Κοινόβιο της Αγίας Αγνής (ευρισκόμενο κοντά στην Πύλη) στις 12 Απριλίου 1855. Μια επιγραφή επάνω από την αψίδα στην εξωτερική πλευρά καταγράφει το γεγονός:

HIEROMARTYRIBVS MAGNIS ALEXANDRO PONT MAX AGNETI VIRGQVORVM TROPAEIS VIA NOMENTANA NOBILITATVRPIVS IX PONTIFEX MAXIMVS ANNO SACRI PRINC XXIIIPORTAM PIAM NOVIS OPERIBVS COMMVNITAM EXORNATAM DEDICAVITDECESSORI INVICTO SOSPITATRICI SVAEIOSEPHO FERRARIO ANTISTITE VRBANO PRAEFECTO AERARI

Μέσα από ένα άνοιγμα στα τείχη που έγινε με βολές πυροβολικού σαράντα μέτρα δυτικά από την Πύλη του Πίου, στις 20 Σεπτεμβρίου 1870 στρατιώτες του Βασιλείου της Ιταλίας (του σώματος των Bersaglieri) εισήλθαν στη Ρώμη, ολοκληρώνοντας έτσι την Ιταλική ενοποίηση. Μαρμάρινο και ορειχάλκινο μνημείο σε ανάμνηση αυτού του σημαντικού ιστορικού γεγονότος έχει ανεγερθεί στο ακριβές σημείο του ανοίγματος των τειχών. Απέναντι από την εξωτερική πλευρά της πύλης, στο κέντρο μικρής πλατείας βρίσκεται το «Monumento al Bersagliere», έργο του Πούμπλιο Μορμπιντούτσι (Publio Morbiducci), που ανεγέρθηκε το 1932 με παραγγελία του Μουσολίνι. Τα κτίσματα μεταξύ των δύο αψίδων της Πύλης στέγαζαν κάποτε τελωνείο και σήμερα το «Ιστορικό Μουσείο των Bersaglieri», με τον μνημειακό τάφο του ήρωα Ενρίκο Τότι.

Στην Πύλη του Πίου, στις 11 Σεπτεμβρίου 1926, ο αντιφασίστας αναρχικός επαναστάτης Τζίνο Λουτσέττι πέταξε μια βόμβα κατά του αυτοκινήτου ανοικτού τύπου που μετέφερε τον Μουσολίνι, χωρίς ο δικτάτορας να πάθει κάτι.