Βικιπαίδεια

Ρωμαϊκός θρίαμβος

Ο ρωμαϊκός θρίαμβος, λατιν.: triumphus ήταν μία πολιτική τελετή και θρησκευτική ιεροτελεστία της αρχαίας Ρώμης, που πραγματοποιείτο για να εορτάσει και να αγιάσει δημόσια την επιτυχία ενός στρατιωτικού διοικητή, που είχε οδηγήσει τις ρωμαϊκές δυνάμεις στη νίκη, κάτω από την υπηρεσία του κράτους ή για ορισμένες ιστορικές παραδόσεις, ή εκείνου που είχε ολοκληρώσει επιτυχώς έναν ξένο πόλεμο.

Πλαίσιο από αναπαράσταση θριάμβου τού Αυτοκράτορα Μάρκου Αυρήλιου. Ένα φτερωτό πνεύμα αιωρείται επάνω από το κεφάλι του.
Σκηνή από τους θριάμβους του Καίσαρα του Aντρέα Μαντένια, 1482–94, Λονδίνο, Βασιλική Συλλογή.

Την ημέρα τού θριάμβου του, ο στρατηγός φορούσε ένα στέμμα από δάφνη και μία πορφυρή, χρυσοκεντημένη θριαμβευτική toga picta (ζωγραφισμένο ένδυμα), διακριτικά που τον προσδιόριζαν ως σχεδόν θεϊκό ή σχεδόν βασιλικό. Σε ορισμένες μαρτυρίες αναφέρεται, ότι το πρόσωπό του ήταν βαμμένο κόκκινο, ίσως σε μίμηση του υψηλότερου και ισχυρότερου θεού της Ρώμης, του Jupiter (Δία). Ο στρατηγός οδηγούσε ένα τέθριππο άρμα στους δρόμους της Ρώμης, σε άοπλη πομπή με τον στρατό του, τους αιχμαλώτους και τα λάφυρα τού πολέμου του. Στον ναό του Δία στον Καπιτωλίνο λόφο, πρόσφερε θυσία και αποδεικτικά της νίκης του στον θεό Δία.

Σύμφωνα με τη Δημοκρατική παράδοση, μόνο η Σύγκλητος μπορούσε να δώσει άδεια για θρίαμβο. Η προέλευση και η εξέλιξη αυτής της τιμής είναι σκοτεινή: οι Ρωμαίοι ιστορικοί τοποθετούν τον πρώτο θρίαμβο στο μυθικό παρελθόν. Η Δημοκρατική ηθική απαιτούσε από τον στρατηγό να συμπεριφέρεται με αξιοπρεπή ταπείνωση, ως θνητός πολίτης, που θριάμβευσε για λογαριασμό της Συγκλήτου, του λαού και των θεών της Ρώμης. Αναπόφευκτα, ο θρίαμβος πρόσφερε εξαιρετικές ευκαιρίες για αυτοδιαφήμιση, εκτός από τις θρησκευτικές και στρατιωτικές του διαστάσεις. Οι περισσότεροι θριαμβευτικοί εορτασμοί περιλάμβαναν μία σειρά από δημοφιλείς αγώνες και ψυχαγωγίες για το ρωμαϊκό πλήθος.

Οι περισσότερες Ρωμαϊκές εορτές ήταν ημερολογιακά σταθερές, συνδεδεμένα με τη λατρεία συγκεκριμένων θεοτήτων. Ενώ η θριαμβευτική πομπή κορυφωνόταν στον ναό του Δία, η ίδια η πομπή, οι συνοδευτικές εορτές και οι δημόσιοι αγώνες προωθούσαν το κύρος και το επίτευγμα του στρατηγού. Μέχρι την Ύστερη Δημοκρατική εποχή, οι θρίαμβοι ήταν παρατεταμένοι και υπερβολικοί, υποκινούμενοι από τον αυξανόμενο ανταγωνισμό μεταξύ των στρατιωτικών-πολιτικών ηγετών, που διοικούσαν την εκκολαπτόμενη Αυτοκρατορία της Ρώμης. Ορισμένοι θρίαμβοι παρατάθηκαν σε αρκετές ημέρες δημοσίων αγώνων και ψυχαγωγιών. Από την Ηγεμονία και μετά, ο θρίαμβος αντανακλούσε την Αυτοκρατορική τάξη και την υπεροχή της Αυτοκρατορικής οικογένειας. Τον θρίαμβο μιμήθηκαν συνειδητά τα μεσαιωνικά και μεταγενέστερα κράτη στη βασιλική είσοδο και σε άλλες τελετουργικές εκδηλώσεις.

Ιστορικό και τελετές Επεξεργασία

Ο θριαμβευτής ανήρ (vir triumphalis) Επεξεργασία

Στη Δημοκρατική Ρώμη, το πραγματικά εξαιρετικό στρατιωτικό επίτευγμα άξιζε τις υψηλότερες δυνατές τιμές, που συνέδεσαν τον άνδρα τού θριάμβου (vir triumphalis), αργότερα γνωστό ως θριαμβευτή (triumphator) με το μυθικό και ημι-μυθικό παρελθόν της Ρώμης. Ουσιαστικά, ο στρατηγός ήταν σχεδόν «βασιλιάς για μία ημέρα», και πιθανώς κοντά στη θεότητα. Φορούσε τα διακριτικά, που παραδοσιακά συνδέονταν τόσο με την αρχαία ρωμαϊκή μοναρχία, όσο και με το άγαλμα του Καπιτωλίνου Δία: την πορφυρή και χρυσή "toga picta", τον δάφνινο στέφανο, τα ερυθρά πέδιλα και, πιθανότατα και πάλι, είχε βαμμένο κόκκινο όπως το πρόσωπο της υπέρτατης θεότητας της Ρώμης. Οδηγείτο σε πομπή μέσα στην πόλη επάνω ένα τέθριππο άρμα, κάτω από το βλέμμα των ομοτίμων του και ένα πλήθος που χειροκροτούσε, προς τον ναό του Καπιτωλίνου Δία. Τα λάφυρα και οι αιχμάλωτοι της νίκης του πρωτοστατούσαν, ενώ οι στρατιώτες του ακολουθούσαν πίσω. Μία φορά στον ναό του Καπιτωλίου, ένας στρατηγός θυσίασε δύο λευκά βόδια στον Δία και έβαλε τα δείγματα της νίκης του στα πόδια του Δία, αφιερώνοντας τη νίκη του στη Ρωμαϊκή Σύγκλητο, στον λαό και στους θεούς. [1]

Οι θρίαμβοι δεν συνδέοντο με κάποια συγκεκριμένη ημέρα, εποχή ή θρησκευτική γιορτή τού ρωμαϊκού ημερολογίου. Οι περισσότεροι φαίνεται, ότι εορτάζοντο με την πρώτη δυνατή ευκαιρία, πιθανώς σε ημέρες που κρίνοντο ευοίωνες για την περίσταση. Η παράδοση απαιτούσε κατά τη διάρκεια ενός θριάμβου, κάθε ναός να ήταν ανοιχτός. Η τελετή ήταν έτσι, κατά κάποιο τρόπο, κοινή σε όλο το σύνολο των ρωμαϊκών θεών [2], αλλά οι επικαλύψεις ήταν αναπόφευκτες με συγκεκριμένες εορτές και επετείους. Κάποιες μπορεί να ήταν τυχαίες. άλλα σχεδιάστηκαν. Για παράδειγμα, η 1η Μαρτίου, που ήταν τα γενέθλια (dies natalis) τού θεού τού πολέμου Άρη, έγινε η επέτειος τού πρώτου θριάμβου τού Ποπλικόλα (504 π.Χ.), έξι άλλων θριάμβων των Δημοκρατικών και τού πρώτου ρωμαϊκού θριάμβου του Ρωμύλου. [3] Ο Πομπήιος ανέβαλε τον τρίτο και πιο υπέροχο θρίαμβό του για αρκετούς μήνες, για να συμπέσει με τα δικά του γενέθλια (dies natalis). [4] [5]

Πέρα από τις θρησκευτικές διαστάσεις, το επίκεντρο τού θριάμβου ήταν ο ίδιος ο στρατηγός. Η τελετή τον ανεδείκνυε –πρόσκαιρα όμως– επάνω από κάθε θνητό Ρωμαίο. Αυτή ήταν μία ευκαιρία, που διδόταν σε ελάχιστους. Από την εποχή του Π. Κ. Σκιπίωνα τού Αφρικανού, ο θριαμβευτής στρατηγός συνδεόταν (τουλάχιστον για τους ιστορικούς κατά τη διάρκεια της Ηγεμονίας) με τον Αλέξανδρο τον Μεγάλο και τον ημίθεο Hercules (Ηρακλή), οι οποίοι είχαν εργαστεί ανιδιοτελώς προς όφελος όλης της ανθρωπότητας. [6] [7] [8] Το πολυτελές θριαμβευτικό άρμα του ήταν στολισμένο με φυλακτά ενάντια στον πιθανό φθόνο (invidia) και την κακία των θεατών. [9] [10] Σε ορισμένες αφηγήσεις, ένας σύντροφος ή ένας δημόσιος σκλάβος τού υπενθύμιζε από καιρό σε καιρό τη δική του θνητότητα (ένα memento mori). [11]

Η πομπή Επεξεργασία

Οι πρώτοι «θρίαμβοι» της Ρώμης ήταν πιθανώς απλές νικηφόρες παρελάσεις, που εόρταζαν την επιστροφή ενός νικητή στρατηγού και τού στρατού του στην πόλη, μαζί με τους καρπούς της νίκης του, και τελείωναν με κάποια μορφή αφιέρωσης στους θεούς. Αυτό ισχύει πιθανώς για τους πρώτους μυθικούς και αργότερα ημι-μυθικούς θριάμβους της βασιλικής εποχής της Ρώμης, όταν ο βασιλιάς λειτουργούσε ως ο ανώτατος δικαστής και ηγέτης τουύ πολέμου της Ρώμης. Καθώς ο πληθυσμός, η δύναμη, η επιρροή και η επικράτεια της Ρώμης αυξανόταν, το ίδιο αυξανόταν και η κλίμακα, το μήκος, η ποικιλία και η υπερβολή των θριαμβευτικών πομπών της.

Η πομπή (pompa) συγκεντρωνόταν στον ανοιχτό χώρο του Campus Martius (Πεδίο του Άρη) πιθανότατα πολύ πριν το πρώτο φως. Από εκεί, εκτός από όλες τις απρόβλεπτες καθυστερήσεις και τα ατυχήματα, θα είχε καταφέρει στην καλύτερη περίπτωση έναν αργό ρυθμό περπατήματος, με διάφορες προγραμματισμένες στάσεις καθ' οδόν προς τον τελικό προορισμό του, τον ναό τού Καπιτωλίου, σε απόσταση σχεδόν 4 χλμ. Οι θριαμβευτικές πομπές ήταν διαβόητα μεγάλες και αργές: [12] η μεγαλύτερη θα μπορούσε να διαρκέσει για δύο ή τρεις ημέρες, και πιθανώς περισσότερες, και μερικές μπορεί να είχαν μεγαλύτερο μήκος από την ίδια τη διαδρομή. [13]

Ορισμένες αρχαίες και σύγχρονες πηγές προτείνουν μία αρκετά τυπική σειρά πομπής. Πρώτα ερχόταν οι αιχμάλωτοι ηγέτες, σύμμαχοι και στρατιώτες (και μερικές φορές οι οικογένειές τους) που συνήθως περπατούσαν αλυσοδεμένοι. Μερικοί προορίζοντο για εκτέλεση ή περαιτέρω προβολή. Τα κατασχεμένα τους όπλα, πανοπλίες, χρυσός, άργυρος, αγάλματα και περίεργοι ή εξωτικοί θησαυροί ήταν σε κάρα πίσω τους, μαζί με πίνακες, πλαίσια και αναπαραστάσεις που απεικόνιζαν σημαντικά μέρη και επεισόδια τού πολέμου. Στη συνέχεια στη σειρά, όλοι με τα πόδια, ερχόταν οι συγκλητικοί και οι αξιωματούχοι της Ρώμης, ακολουθούμενοι από τους ραβδούχους (lictores) τού στρατηγού με τις ερυθρές πολεμικές τους ενδυμασίες, τα πρόσωπά τους στεφανωμένα με δάφνη και μετά ο στρατηγός στο άρμα του με τα τέσσερα άλογα. Ένας σύντροφος ή ένας δημόσιος σκλάβος μπορεί να μοιραζόταν το άρμα μαζί του ή, σε ορισμένες περιπτώσεις, τα μικρότερα παιδιά του. Οι αξιωματικοί και οι μεγαλύτεροι γιοι του ήταν έφιπποι κοντά. Οι άοπλοι στρατιώτες του ακολούθησαν με ενδύματα (togas) και δάφνινα στεφάνια, φωνάζοντας "εγώ θριαμβεύω!" (io triumphe!) και τραγουδώντας ύμνους με έξοδα του στρατηγού τους. Κάπου στην πομπή οδηγούντο δύο αψεγάδιαστα λευκά βόδια για τη θυσία στον Δία, με γιρλάντες και με επίχρυσα κέρατα. Όλα αυτά γίνονταν με τη συνοδεία μουσικής, θυμιάματος και ρίψης λουλουδιών. [14]

Σχεδόν τίποτα δεν είναι γνωστό για την υποδομή και τη διαχείριση της πομπής. Το αναμφίβολα τεράστιο κόστος της πληρωνόταν εν μέρει από το κράτος, αλλά κυρίως από τα λάφυρα τού στρατηγού, στα οποία οι περισσότερες αρχαίες πηγές αναφέρονται με μεγάλη λεπτομέρεια και σε απίθανους υπερθετικούς βαθμούς. Μόλις το ποσό διετίθετο, αυτός ο κινητός πλούτος εισέφερε τεράστια ποσά στη ρωμαϊκή οικονομία: το ποσό που έφερε ο θρίαμβος του Οκταβιανού επί της Αιγύπτου προκάλεσε πτώση των επιτοκίων και απότομη άνοδο στις τιμές της γης. [15] Καμία αρχαία πηγή δεν ασχολείται με την επιμελητεία της πομπής: πού δηλ. οι στρατιώτες και οι αιχμάλωτοι, σε μία πομπή πολλών ημερών, θα μπορούσαν να κοιμηθούν και να φάνε, ή πώς αυτές οι πολλές χιλιάδες συν τους θεατές ήταν τοποθετημένοι για την τελική τελετή στον ναό του Καπιτωλίου. [16]

Η ΔΙΑΔΡΟΜΗ Επεξεργασία

Το παρακάτω σχηματικό είναι για τη διαδρομή, που ακολουθούσαν «μερικοί ή πολλοί» θρίαμβοι και βασίζεται σε τυπικές σύγχρονες ανακατασκευές. [17] Οποιαδήποτε πρωτότυπη ή παραδοσιακή διαδρομή θα είχε αλλάξει σε κάποιο βαθμό από τις πολλές ανακατασκευές και αλλαγές στην ανοικοδόμηση της πόλης, ή μερικές φορές από επιλογή. Το σημείο εκκίνησης (το Πεδίο του Άρεως) βρισκόταν έξω από το ιερό όριο της πόλης (pomerium), που συνορεύει με την ανατολική όχθη του Τίβερη. Η πομπή εισερχόταν στην πόλη μέσω μίας Θριαμβευτικής Πύλης (Porta Triumphalis), [18] και διέσχιζε το όριο (pomerium), όπου ο στρατηγός παρέδιδε τη διοίκησή του στη σύγκλητο και στους αξιωματούχος. Συνέχιζε μέσω της τοποθεσίας τού Ιπποδρόμου τού Φλαμινίου (Circus Flaminius), περνώντας τη νότια βάση τού λόφου τού Καπιτωλίου και του Velabrum, κατά μήκος μίας Θριαμβευτικής Οδού (Via Triumphalis) [19] προς τον Μέγιστο Ιππόδορμο (Circus Maximus), αφήνοντας ίσως τυχόν κρατούμενους που προορίζονταν για εκτέλεση στο Tullianum. [20] Περνούσε την Ιερά Οδό (Via Sacra) και μετά στην Αγορά (Forum). Τέλος, ανέβαινε στον λόφο του Καπιτωλίου, στον ναό του Καπιτωλίνου Δία. Μόλις ολοκληρώθηκαν οι θυσίες και οι αφιερώσεις, η πομπή και οι θεατές διασκορπίζοντο σε συμπόσια, αγώνες και άλλες διασκεδάσεις, που χορηγούσε ο θριαμβευτής στρατηγός.

Συμπόσια, παιχνίδια και ψυχαγωγία Επεξεργασία

Στους περισσότερους θριάμβους ο στρατηγός χρηματοδοτούσε οποιαδήποτε συμπόσια μετά την πομπή από το μερίδιό του από τα λάφυρα. Υπήρχαν εορτές για τους ανθρώπους και ξεχωριστές, πολύ πιο πλούσιες γιορτές για τους εξέχοντες. μερικές συνεχίζοντο για το μεγαλύτερο μέρος της νύχτας. Ο Διονύσιος Αλικαρνασσεύς προσφέρει μία αντίθεση με τα πλούσια θριαμβευτικά συμπόσια τής εποχής του, δίνοντας στον θρίαμβο του Ρωμύλου το πιο πρωτόγονο δυνατό «συμπόσιο» – οι απλοί Ρωμαίοι στήνουν τραπέζια για φαγητό ως «καλωσόρισμα στο σπίτι» και τα στρατεύματα που επέστρεφαν παίρνουν κουκούλες και δαγκώματα καθώς προχωρούσαν . Αναδημιουργεί το πρώτο θριαμβευτικό συμπόσιο των Ρεπουμπλικανών με την ίδια γραμμή. [21] Ο Varro ισχυρίζεται ότι η θεία του κέρδισε 20.000 σεστέρκες προμηθεύοντας 5.000 τσίχλες για τον θρίαμβο του Καικιλίου Μετέλλου το 71 π.Χ. [22]

Μερικοί θρίαμβοι περιλάμβαναν τις εορτές (lundi) ως εκπλήρωση τού όρκου τού στρατηγού προς έναν θεό ή θεά, που έγινε πριν από τη μάχη ή κατά τη διάρκεια της μάχης, σε αντάλλαγμα τη βοήθειά τους για την εξασφάλιση της νίκης. [23] Στη Δημοκρατία τις πλήρωνε ο θριαμβευτής στρατηγός. Ο Μάρκους Φούλβιους Νομπίλιορ ορκίστηκε εορτές ως αντάλλαγμα για τη νίκη επί της Αιτωλικής Συμπολιτείας και πλήρωσε για δέκα ημέρες αγώνων για τον θρίαμβό του.

Εορτασμός Επεξεργασία

 
Λεπτομέρεια από την Αψίδα του Τίτου που δείχνει τον θρίαμβό του, ο οποίος πραγματοποιήθηκε το 71 για την επιτυχημένη άλωση της Ιερουσαλήμ.

Οι περισσότεροι Ρωμαίοι δεν θα είχαν δει ποτέ θρίαμβο, αλλά ο συμβολισμός του διαπέρασε τη ρωμαϊκή φαντασία και τον υλικό πολιτισμό. Οι θριαμβευτές στρατηγοί έκοβαν και κυκλοφορούσαν νομίσματα υψηλής αξίας, για να διαδώσουν τη φήμη του θριάμβου και τη γενναιοδωρία τους σε ολόκληρη την Αυτοκρατορία. Είναι χαρακτηριστικά τα θέματα του Πομπήιου για τους τρεις θριάμβους του: το πρώτο είναι ένα χρυσό νόμισμα (aureus), που έχει στη μία όψη του ένα περίγραμμα με δάφνινο στεφάνι, που περικλείει ένα κεφάλι, το οποίο προσωποποιεί την Αφρική. Δίπλα του, ο τίτλος τού Πομπήιου: Magnus (Μέγας), με τη ράβδο και την κανάτα ως σύμβολα του ότι ήταν οιωνοσκόπος. Το πίσω μέρος τον προσδιορίζει ως ανθύπατο σε ένα θριαμβευτικό άρμα, στο οποίο βρίσκεται η Νίκη. Το δεύτερο είναι ένα θριαμβευτικό δηνάριο (αργυρό νόμισμα), που δείχνει τα τρία τρόπαια από τα όπλα των ηττημένων, με τη ράβδο και την κανάτα της οιωνοσκοπίας του. Ένα άλλο νόμισμα δείχνει μία σφαίρα, που περιβάλλεται από θριαμβευτικά στεφάνια, που συμβολίζουν την «παγκόσμια κατάκτησή» του και ένα στάχυ, για να δείξει ότι η νίκη του προστάτευσε την προμήθεια σιτηρών της Ρώμης. [24]

Σύμφωνα με την παράδοση των Δημοκρατικών, ένας στρατηγός αναμενόταν να φορέσει τα διακριτικά τού βασιλιά μόνο την ημέρα τού θριάμβου του. Στη συνέχεια, προφανώς εκτίθεντο στο αίθριο τού οικογενειακού του σπιτιού. Ως ένας από τους ευγενείς, είχε δικαίωμα σε ένα συγκεκριμένο είδος κηδείας, στην οποία μία σειρά από ηθοποιούς περπατούσαν πίσω από τη σορό του, φορώντας τις μάσκες των προγόνων του. Ένας άλλος ηθοποιός αντιπροσώπευε τον ίδιο τον στρατηγό και το υψηλότερο επίτευγμά του στη ζωή, φορώντας τη νεκρική μάσκα του, τις δάφνες τού θριάμβου του και την toga picta. [25] Οτιδήποτε περισσότερο, ήταν βαθιά ύποπτο. Ο Πομπήιος είχε το προνόμιο να φορέσει το θριαμβευτικό στεφάνι του στον Ιππόδρομο, αλλά συνάντησε εχθρική υποδοχή. [26] Η τάση του Ιουλίου Καίσαρα να φοράει τα θριαμβευτικά του διακριτικά «όπου και όποτε νόμιζε», θεωρήθηκε ένα από τα πολλά σημάδια μοναρχικών προθέσεων, που για ορισμένους δικαιολογούσαν τη δολοφονία του. Στην Αυτοκρατορική εποχή, οι Αυτοκράτορες φορούσαν τέτοια διακριτικά, για να υποδηλώσουν την υψηλή θέση και το αξίωμά τους και να ταυτιστούν με τους ρωμαϊκούς θεούς και την Αυτοκρατορική τάξη: ήταν ένα κεντρικό χαρακτηριστικό της Αυτοκρατορικής λατρείας.

Η οικοδόμηση και η αφιέρωση μνημειακών δημόσιων έργων προσέφεραν τοπικές, μόνιμες ευκαιρίες για θριαμβευτική μνήμη. Το 55 π.Χ. ο Πομπήιος εγκαινίασε το πρώτο λιθόκτιστο θέατρο της Ρώμης, ως δώρο στον λαό της Ρώμης, χρηματοδοτούμενο από τα λάφυρά του. Η στοές και οι κιονοστοιχίες του διπλασιάστηκαν ως εκθεσιακός χώρος και πιθανότατα περιείχαν αγάλματα, πίνακες και άλλα τρόπαια, που έφερε στους διάφορους θριάμβους του. [27] Περιείχε έναν νέο ναό στην προστάτιδα θεά του Πομπήιου, την Νικηφόρο Αφροδίτη (Venus Victrix): τον προηγούμενο χρόνο είχε εκδώσει ένα νόμισμα, που την έδειχνε στεφανωμένη με θριαμβευτικές δάφνες. [28] Ο Ιούλιος Καίσαρας ισχυρίστηκε την Αφροδίτη ως προστάτιδα και θεϊκή πρόγονο, χρηματοδότησε έναν νέο ναό και τής τον αφιέρωσε κατά τη διάρκεια του τετραπλού θριάμβου του το 46 π.Χ. Έπλεξε έτσι την προστάτιδά του θεά και υποτιθέμενη πρόγονό του στη θριαμβευτική επέτειό του.

Ο Οκταβιανός Αύγουστος, κληρονόμος του Ι. Καίσαρα και πρώτος Αυτοκράτορας της Ρώμης, έκτισε ένα τεράστιο θριαμβευτικό μνημείο στην ελληνική ακτή στο Άκτιο, με θέα τη σκηνή της αποφασιστικής ναυμαχίας του ενάντια στον Αντώνιο και την Αίγυπτο. Τα χάλκινα έμβολα των αιχμαλωτισμένων αιγυπτιακών πολεμικών πλοίων προβάλλονταν από το τείχος του προς τη θάλασσα. Η αυτοκρατορική εικονογραφία ταύτιζε ολοένα και περισσότερο τους Αυτοκράτορες με τους θεούς, ξεκινώντας από την επανεφεύρεση της Ρώμης από τον Αύγουστο ως εικονικής μοναρχίας (της Ηγεμονίας). Γλυπτά πάνελ στην αψίδα του Τίτου (κτισμένη από τον Δομιτιανό) εορτάζουν τον κοινό θρίαμβο τού Τίτου και τού Βεσπασιανού επί των Εβραίων μετά την πολιορκία της Ιερουσαλήμ, με μία θριαμβευτική πομπή αιχμαλώτων και θησαυρών, που κατασχέθηκαν από τον ναό της Ιερουσαλήμ, μερικοί από τους οποίους χρηματοδότησαν το κτίριο του Φλαβιανού Αμφιθεάτρου. Ένα άλλο πλαίσιο δείχνει την κηδεία και την αποθέωση τού θεοποιημένου Τίτου. Πριν από αυτό, η Σύγκλητος επέτρεψε στον Τίτο την ανέγερση μίας τρίτοξης Αψίδας στον Μέγιστο Ιππόδορμο, για να εορτάσει ή να τιμήσει τη νίκη αυτή ή τον θρίαμβο. [29]

Απονομή θριάμβου Επεξεργασία

Σύμφωνα με την παράδοση των Δημοκρατικών, μόνο η Σύγκλητος μπορούσε να επιτρέψει θρίαμβο. Ένας στρατηγός που ήθελε έναν θρίαμβο, θα έστελνε το αίτημά του και θα αναφερόταν στη Σύγκλητο. Επισήμως, οι θρίαμβοι χορηγούντο για εξαιρετική στρατιωτική αξία. Το κράτος πλήρωνε για την τελετή, εάν πληρούνταν αυτή η προϋπόθεση και ορισμένες άλλες προϋποθέσεις –και αυτές φαίνεται να διέφεραν από καιρό σε καιρό και από περίπτωση σε περίπτωση– ή η Γερουσία θα πλήρωνε τουλάχιστον για την επίσημη πομπή. Οι περισσότεροι Ρωμαίοι ιστορικοί αναφέρουν τον θρίαμβο ως αποτέλεσμα μίας ανοικτής συζήτησης και ψηφοφορίας στη Σύγκλητο, η νομιμότητα της οποίας επιβεβαιώνεται από μία από τις λαϊκές συνελεύσεις. Η Σύγκλητος και ο λαός εξέταζαν τα ταμεία τού κράτους και επιβράβευαν ή συγκρατούσαν τους στρατηγούς. Μερικοί θρίαμβοι φαίνεται να έχουν δοθεί άμεσα, με ελάχιστη συζήτηση. Κάποιοι απορρίφθηκαν, αλλά τελέστηκαν ούτως ή άλλως, με την άμεση έκκληση τού στρατηγού προς τον λαό για τη Σύγκλητο και την υπόσχεση για δημόσιους αγώνες με δικά του έξοδα. Άλλα εμποδίστηκαν ή παραχωρήθηκαν μόνο μετά από ατελείωτες διαφωνίες. Οι συγκλητικοί και οι στρατηγοί ήταν πολιτικοί και η ρωμαϊκή πολιτική ήταν διαβόητη για τους ανταγωνισμούς της, τις μεταβαλλόμενες συμμαχίες, τις παρασκηνιακές συναλλαγές και την απροκάλυπτη δημόσια δωροδοκία. [30] Οι συζητήσεις της Συγκλήτου πιθανότατα θα εξαρτιόνταν από τη θριαμβευτική παράδοση, τους προηγούμενους θριάμβους και την ευπρέπεια. Λιγότερο φανερά, αλλά πιο ανήσυχα, θα εξαρτιόταν από την έκταση των πολιτικών και στρατιωτικών δυνάμεων και τη δημοτικότητα του στρατηγού, και τις πιθανές συνέπειες της υποστήριξης ή παρεμπόδισης της περαιτέρω σταδιοδρομίας του. Δεν υπάρχει καμία σταθερή απόδειξη, ότι η Σύγκλητος εφάρμοζε ένα προδιαγεγραμμένο σύνολο «θριαμβικών νόμων» κατά τη λήψη των αποφάσεών της. [31] [32] Ο Βαλέριος Μάξιμος διαμόρφωσε διάφορους «θριαμβικούς νόμους» από αμφισβητούμενες ιστορικές αναφορές πραγματικής πρακτικής. Περιλάμβαναν έναν νόμο, ότι ο στρατηγός πρέπει να είχε σκοτώσει τουλάχιστον 5.000 εχθρούς σε μία μόνο μάχη, και έναν άλλον ότι έπρεπε να ορκιστεί, ότι η αναφορά του ήταν αληθής. Δεν υπάρχουν αποδείξεις για κανέναν από αυτούς τους νόμους ή άλλους νόμους που σχετίζονται με θριάμβους. [33]

Πανηγυρική υποδοχή Επεξεργασία

Κύριο λήμμα: Ovation

Ένας στρατηγός μπορεί να λάβει έναν «μικρότερο θρίαμβο», γνωστό ως πανηγυρική υποδοχή (ovation). Έμπαινε στην πόλη με τα πόδια, χωρίς τα στρατεύματά του, με το ένδυμα (toga) του αξιώματός του και φορώντας ένα στεφάνι από μυρτιά της Αφροδίτης. Το 211 π.Χ. η Σύγκλητος απέρριψε το αίτημα του Μάρκου Μάρκελλου για θρίαμβο μετά τη νίκη του επί των Καρχηδονίων και των Σικελο-ελλήνων συμμάχων τους, προφανώς επειδή ο στρατός του βρισκόταν ακόμη στη Σικελία και δεν μπορούσε να τον ενώσει. Αντ' αυτού του πρόσφεραν ευχαριστίες (supplicatio) και επευφημίες. Την προηγούμενη ημέρα, πανηγύρισε έναν ανεπίσημο θρίαμβο στο Αλβανόν όρος. Η πανηγυρική υποδοχή του ήταν θριαμβικών διαστάσεων. Περιλάμβανε έναν μεγάλο πίνακα, που έδειχνε την πολιορκία του στις Συρακούσες, τις ίδιες τις πολιορκητικές μηχανές, κατασχεμένες πλάκες, χρυσό, άργυρο και βασιλικά στολίδια, καθώς και τα αγάλματα και τα πολυτελή έπιπλα, για τα οποία ήταν διάσημες οι Συρακούσες. Οκτώ ελέφαντες οδηγούσαν την πομπή, σύμβολα της νίκης του επί των Καρχηδονίων. Οι Ισπανοί και οι Συρακούσιοι σύμμαχοί του πρωτοστάτησαν φορώντας χρυσά στεφάνια. Τους παραχωρήθηκε η ρωμαϊκή υπηκοότητα και εδάφη στη Σικελία. [34]

Το 71 π.Χ. ο Κράσσος κέρδισε πανηγυρική υποδοχή για την καταστολή της εξέγερσης του Σπάρτακου και αύξησε τις τιμές του φορώντας ένα στέμμα από τη «θριαμβική» δάφνη του Δία. [35] Οι πανηγυρικές υποδοχές παρατίθενται μαζί με τους θριάμβους στο Fasti Triumphales.

Πηγές Επεξεργασία

 
Το τμήμα XX των θριάμβων του Fasti, ένα τμήμα που καταγράφει θριάμβους κατά τη διάρκεια του Α΄ Καρχηδονιακού Πολέμου.

Οι Fasti Triumphales (ονομάζονται επίσης Acta Triumphalia) είναι λίθινες πλάκες, που είχαν στηθεί στη Ρωμαϊκή Αγορά (Forum Romanum) γύρω στο 12 π.Χ., κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Αυτοκράτορα Αυγούστου. Δίνουν το επίσημο όνομα του στρατηγού, τα ονόματα τού πατέρα και τού παππού του, των ανθρώπων ή της επαρχίας διοίκησης όταν απονεμήθηκε ο θρίαμβος και την ημερομηνία της θριαμβευτικής πομπής. Καταγράφουν πάνω από 200 θριάμβους, ξεκινώντας με τρεις μυθικούς θριάμβους του Ρωμύλου το 753 π.Χ. και τελειώνοντας με αυτόν του Λεύκιου Κορνήλιου Βάλβου (19 π.Χ.). [36] Θραύσματα παρόμοιων χρονολογιών και ύφους από τη Ρώμη και την επαρχιακή Ιταλία φαίνεται να διαμορφώνονται στο πρότυπο των Εορτών (Fasti) τού Αυγούστου και έχουν χρησιμοποιηθεί από τους ερευνητές για να καλύψουν ορισμένα από τα κενά του. [37]

Πολλές αρχαίες ιστορικές μαρτυρίες αναφέρουν επίσης θριάμβους. Οι περισσότερες ρωμαϊκές αφηγήσεις για θριάμβους γράφτηκαν για να παρέχουν στους αναγνώστες τους ένα ηθικό δίδαγμα, αντί για να παρέχουν μία ακριβή περιγραφή της θριαμβευτικής διαδικασίας, της πομπής, των τελετουργιών και της σημασίας της. Αυτή η έλλειψη επιτρέπει μόνο μία προσεγγιστική και γενικευμένη (πιθανώς παραπλανητική) ανασυγκρότηση της θριαμβευτικής τελετής, που βασίζεται στον συνδυασμό διαφόρων ημιτελών αφηγήσεων από διαφορετικές περιόδους της Ρωμαϊκής ιστορίας.

Εξέλιξη Επεξεργασία

Απαρχές και βασιλική εποχή Επεξεργασία

 
Ο Θρίαμβος του Βάκχου, ένα ρωμαϊκό ψηφιδωτό από την Ανθυπατική Αφρική, χρονολογημένο στον 3ο αι. μ.Χ., τώρα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Σους, Τυνησία.

Η προέλευση και η εξέλιξη αυτής της τιμής είναι σκοτεινές. Οι Ρωμαίοι ιστορικοί τοποθέτησαν τον πρώτο θρίαμβο στο μυθικό παρελθόν. Κάποιοι νόμιζαν ότι χρονολογείται από την ίδρυση της Ρώμης, άλλοι το θεωρούσαν αρχαιότερο από αυτό. Οι Ρωμαίοι ετυμολόγοι πίστευαν, ότι το άσμα του triumpe των στρατιωτών ήταν δανεισμός μέσω των Ετρούσκων του ελληνικού θριάμβου, που φώναζαν οι σάτυροι και άλλοι συνοδοί στις διονυσιακές και βακχικές πομπές. [38] Ο Πλούταρχος και ορισμένες ρωμαϊκές πηγές εντόπισαν τον πρώτο ρωμαϊκό θρίαμβο και τη «βασιλική» ενδυμασία τού θριαμβευτή στον πρώτο βασιλιά της Ρώμης Ρωμύλο, του οποίου η νίκη επί του βασιλιά Άκρωνος των Καινινών θεωρήθηκε συνομήλικη με την ίδρυση της Ρώμης το 753 π.Χ. [39] Ο Οβίδιος πρόβαλε ένα παραμυθένιο και ποιητικό θριαμβευτικό προηγούμενο στην επιστροφή του θεού Βάκχου / Διονύσου από την κατάκτηση της Ινδίας, συρμένος σε ένα χρυσό άρμα από τίγρεις και περιτριγυρισμένος από μαινάδες, σάτυρους και διάφορους μέθυσους. [40] [41] [42] Ο Αρριανός απέδωσε παρόμοια διονυσιακά και «ρωμαϊκά» στοιχεία σε μία πομπή νίκης του Αλεξάνδρου του Μεγάλου. [43] Όπως πολλά στον ρωμαϊκό πολιτισμό, τα στοιχεία του θριάμβου βασίστηκαν σε ετρουσκικούς και ελληνικούς προδρόμους. Συγκεκριμένα, η πορφυρή, κεντημένη toga picta που φορούσε ο θριαμβευτής στρατηγός, θεωρήθηκε ότι προερχόταν από τη βασιλική toga των (Ετρουσκικής καταγωγής) βασιλέων της Ρώμης.

Για τους θριάμβους της ρωμαϊκής βασιλικής εποχής, οι διασωθείσες Αυτοκρατορικές Θριαμβευτικές Εορτές (Fasti Triumphales) είναι ατελείς. Μετά από τρεις συμμετοχές τού θρυλικού ιδρυτή της πόλης Ρωμύλου, λείπουν ένδεκα γραμμές από τη λίστα. Ακολουθούν στη σειρά οι Aνκος Μάρκιος, Tαρκύνιος Πρίσκος, Σέρβιος Τούλλιος και τέλος ο Ταρκύνιος ο Υπερήφανος, ο τελευταίος βασιλιάς. Οι Εορτές (Fasti) συντάχθηκαν περίπου πέντε αιώνες μετά τη βασιλική εποχή και πιθανώς αντιπροσωπεύουν μία εγκεκριμένη, επίσημη εκδοχή πολλών διαφορετικών ιστορικών παραδόσεων. Ομοίως, οι πρώτες σωζόμενες γραπτές ιστορίες της βασιλικής εποχής, που γράφτηκαν μερικούς αιώνες μετά από αυτήν, επιχειρούν να συμφιλιώσουν διάφορες παραδόσεις ή να συζητήσουν τα πλεονεκτήματά τους. Ο Διονύσιος Αλικαρνασσεύς, για παράδειγμα, δίνει στον Ρωμύλο τρεις θριάμβους, τον ίδιο αριθμό που δίνεται στις Εορτές (Fasti). Ο Λίβιος δεν τού δίνει τίποτε, και αντ' αυτού τού πιστώνει τα πρώτα πλούσια λάφυρα (spolia opima), στα οποία τα όπλα και η πανοπλία είχαν αφαιρεθεί από έναν ηττημένο εχθρό, και αδιερώθηκαν στη συνέχεια στον Δία. Ο Πλούταρχος του δίνει έναν θρίαμβο πλήρη, με άρμα. Ο Ταρκύνιος έχει δύο θριάμβους στις Εορτές (Fasti), αλλά κανέναν στον Διονύσιο Αλικαρνασσέα. [44] Καμία αρχαία πηγή δεν δίνει θρίαμβο στον διάδοχο του Ρωμύλου, τον φιλήσυχο βασιλιά Νουμά Πομπίλιο.

Η Δημοκρατία Επεξεργασία

Οι αριστοκράτες της Ρώμης έδιωξαν τον τελευταίο τους βασιλιά ως τύραννο και εξοστράκισαν τη μοναρχία από το πολίτευμά τους. Μοιράζονταν μεταξύ τους τις προηγούμενες εξουσίες και την εξουσία της βασιλείας με τη μορφή αξιωμάτων. Στη Δημοκρατία, το υψηλότερο δυνατό αξίωμα ήταν μία υπατεία, η οποίο μπορούσε να κρατηθεί για όχι περισσότερο από ένα χρόνο τη φορά. Σε περιόδους κρίσης ή έκτακτης ανάγκης, η Σύγκλητος μπορούσε να διορίσει έναν δικτάτορα για μεγαλύτερη θητεία, αλλά αυτό θα μπορούσε να φαίνεται επικίνδυνα κοντά στη ισόβια δύναμη των βασιλέων: ο δικτάτορας Μ. Φ. Κάμιλλος τιμήθηκε με τέσσερις θριάμβους, αλλά τελικά εξορίστηκε. Μεταγενέστερες ρωμαϊκές πηγές αναφέρουν τον θρίαμβό του το 396 π.Χ. ως αιτία προσβολής, καθώς το άρμα το έσερναν τέσσερα λευκά άλογα, ένας συνδυασμός που αναφέρεται στον Δία και τον Απόλλωνα, τουλάχιστον στη μεταγενέστερη παράδοση και ποίηση. [45] Η συμπεριφορά ενός θριαμβευτή Δημοκρατικού στρατηγού θα είχε εξεταστεί προσεκτικά από τους αριστοκράτες συνομηλίκους του, καθώς και τα σύμβολα που είχε χρησιμοποιήσει στον θρίαμβό του. Θα ήταν σε εγρήγορση για οποιοδήποτε σημάδι, που θα μπορούσε να φιλοδοξεί να είναι κάτι περισσότερο από «βασιλιάς για μία ημέρα».

Στη Μέση έως Ύστερη Δημοκρατία, η επέκταση της Ρώμης μέσω της κατάκτησης πρόσφερε στους πολιτικο-στρατιωτικούς ρέκτες της εξαιρετικές ευκαιρίες για αυτοδιαφήμιση. Η μακροχρόνια σειρά πολέμων μεταξύ Ρώμης και Καρχηδόνας –οι Καρχηδονιακοί Πόλεμοι– προκάλεσε δώδεκα θριάμβους σε δέκα χρόνια. Προς το τέλος της Δημοκρατίας, οι θρίαμβοι έγιναν ακόμη πιο συχνοί, [46] πλούσιοι και ανταγωνιστικοί, με κάθε εμφάνιση να είναι μία προσπάθεια (συνήθως επιτυχημένη) να ξεπεράσει την προηγούμενη. Το να έχει κάποιος έναν θριαμβευτή πρόγονο –έστω και έναν από καιρό νεκρό– μετρούσε πολύ στη ρωμαϊκή κοινωνία και πολιτική, και ο Μ. Τ. Κικέρων παρατήρησε ότι, στον αγώνα για εξουσία και επιρροή, ορισμένα άτομα δεν ήταν πιο άξιοι από το να φέρουν θριαμβευτικό μεγαλείο και αξιοπρέπεια από έναν θριαμβευτή πρόγονο, διαστρεβλώνοντας μία ήδη αποσπασματική και αναξιόπιστη ιστορική παράδοση. [47] [48] [49]

Για τους Ρωμαίους ιστορικούς, η ανάπτυξη της θριαμβευτικής επίδειξης υπονόμευσε τις αρχαίες «αγροτικές αρετές» της Ρώμης. [50] Ο Διονύσιος Αλικαρνασσεύς (π. 60 π.Χ. - μετά το 7 π.Χ.) αναφέρει, ότι οι θρίαμβοι της εποχής του είχαν «απομακρυνθεί από κάθε άποψη από την αρχαία παράδοση της λιτότητας». [51] Οι ηθικολόγοι παραπονιόταν, ότι οι επιτυχημένοι ξένοι πόλεμοι μπορεί να αύξησαν τη δύναμη, την ασφάλεια και τον πλούτο της Ρώμης, αλλά δημιούργησαν και τροφοδοτούσαν επίσης μία εκφυλισμένη όρεξη για έκρηξη επίδειξης και ρηχή καινοτομία. Ο Λίβιος εντοπίζει την αρχή της φθοράς με τον θρίαμβο του Γναίου Μάνλιου Βούλσο το 186, ο οποίος εισήγαγε τους απλούς Ρωμαίους σε τέτοια γαλατικά φανταχτερά, όπως εξειδικευμένους μαγείρους, κορίτσια με φλάουτα και άλλες «σαγηνευτικές διασκεδάσεις για συμπόσια». Ο Πλίνιος προσθέτει "μπουφέδες και τραπέζια με ένα πόδι" στον κατάλογο, [52] αλλά φέρει την ευθύνη για την ολίσθηση της Ρώμης στην πολυτέλεια στα "1400 λίβρες κατασχεμένων αργυρών σκευών και 1500 λίβρες χρυσών αγγείων", που έφερε κάπως νωρίτερα ο Σκιπίων ο Ασιατικός για τον θρίαμβό του το 189 π.Χ. [53]

Οι τρεις θρίαμβοι που απονεμήθηκαν στον Γ. Πομπήιο τον Μέγα ήταν πλούσιοι και αμφιλεγόμενοι. Ο πρώτος το 80 ή το 81 π.Χ. ήταν για τη νίκη του επί του βασιλιά Χιάρβα της Νουμιδίας το 79 π.Χ., που παραχωρήθηκε από μία αγελαία και διχασμένη Σύγκλητο υπό τη δικτατορία του προστάτη του Πομπήιου, Σύλλα. Ο Γ. Πομπήιος ήταν μόλις 24 ετών και ένας απλός ιππέας. [54] Οι Ρωμαίοι συντηρητικοί αποδοκίμασαν μία τέτοια πρωιμότητα [55], αλλά άλλοι είδαν τη νεανική του επιτυχία ως το σημάδι ενός καταπληκτικού στρατιωτικού ταλέντου, της θεϊκής εύνοιας και της προσωπικής του ικανότητας και είχε επίσης ενθουσιώδεις, λαϊκούς οπαδούς. Ωστόσο ο θρίαμβός του δεν πήγε καλά στο σχέδιο. Το άρμα του συρόταν από μία ομάδα ελεφάντων, για να αναπαραστήσει την αφρικανική κατάκτησή του και ίσως να ξεπεράσει ακόμη και τον θρυλικό θρίαμβο του Βάκχου. Αυτοί αποδείχτηκαν πολύ ογκώδεις για να περάσουν από τη θριαμβευτική πύλη, έτσι ο Πομπήιος έπρεπε να κατέβει, ενώ μία ομάδα αλόγων βρισκόταν σε ζυγό στη θέση τους. [56] Αυτή η αμηχανία θα είχε χαροποιήσει τους επικριτές του, και πιθανώς μερικούς από τους στρατιώτες του, των οποίων οι απαιτήσεις για μετρητά ήταν σχεδόν ανταρσιακές. [57] Ακόμη κι έτσι, η σταθερή του στάση στο θέμα των χρημάτων αύξησε τη θέση του μεταξύ των συντηρητικών και ο Πομπήιος φαίνεται ότι πήρε ένα μάθημα στη λαϊκιστική πολιτική. Για τον δεύτερο θρίαμβό του (71 π.Χ., ο τελευταίος σε μία σειρά τεσσάρων, που πραγματοποιήθηκαν εκείνη τη χρονιά) τα χρηματικά του δώρα στον στρατό του λέγεται ότι έσπασαν όλα τα ρεκόρ, αν και τα ποσά στον λογαριασμό του Πλούταρχου είναι απίστευτα υψηλά: 6.000 σεστέρτιοι σε κάθε στρατιώτη (περίπου έξι φορές την ετήσια αμοιβή τους) και περίπου 5.000.000 σε κάθε αξιωματικό. [58]

Στον Πομπήιο δόθηκε ένας τρίτος θρίαμβος το 61 π.Χ. για να εορτάσει τη νίκη του επί του Μιθριδάτη ΣΤ΄ του Πόντου. Ήταν μία ευκαιρία να ξεπεράσει όλους τους αντιπάλους, ακόμη και τον εαυτό του. Οι θρίαμβοι διαρκούσαν παραδοσιακά για μία ημέρα, αλλά τού Πομπήιου συνεχίστηκε για δύο, σε μία άνευ προηγουμένου επίδειξη πλούτου και πολυτέλειας. [59] Ο Πλούταρχος υποστήριξε, ότι αυτός ο θρίαμβος αντιπροσώπευε την κυριαρχία τού Πομπήιου σε ολόκληρο τον κόσμο, για λογαριασμό της Ρώμης και ένα επίτευγμα που ξεπέρασε ακόμη και τού Αλέξανδρου. [60] [61] Η αφήγηση αυτού τού θριάμβου από τον Πλίνιου έχει το -δυσοίωνο εκ των υστέρων- γιγαντιαίο πορτρέτο/προτομή του θριαμβευτή στρατηγού, ένα πράγμα «ανατολικής λαμπρότητας» εξ ολοκλήρου καλυμμένο με μαργαριτάρια, που επέφερε την μετέπειτα ταπείνωση και τον αποκεφαλισμό του. [62]

Αυτοκρατορική εποχή Επεξεργασία

 
Φλαμανδική ταπετσαρία στο δωμάτιο καπνίσματος του ανακτόρου του μαρκησίου τού Ντος Αγούας.

Μετά τη δολοφονία του Καίσαρα, ο Οκταβιανός ανέλαβε τον μόνιμο τίτλο του Αυτοκράτορα και έγινε ο μόνιμος πρώτος (prinvceps) της Συγκλήτου από το 27 π.Χ. Μόλις τον προηγούμενο χρόνο, είχε εμποδίσει τη συγκλητική απονομή ενός θριάμβου στον Μάρκο Λικίνιο Κράσσο τον Νεότερο, παρά την αναγνώριση του τελευταίου στο πεδίο ως αυτοκράτορα και την εκπλήρωση όλων των παραδοσιακών, Δημοκρατικών κριτηρίων καταλληλότητας, εκτός από την πλήρη υπατεία. Τεχνικά, οι στρατηγοί στην Αυτοκρατορική εποχή ήταν αντιπρόσωποι (legatus) του κυβερνώντος Αυτοκράτορα (Imperator). [63] Ο Αύγουστος διεκδίκησε τη νίκη ως δική του, αλλά επέτρεψε στον M. Λ. Κράσσο μία δεύτερη, η οποία είναι καταχωρημένη στις Εορτές (Fasti) για το 27 π.Χ. [64] Ο Κράσσος αρνήθηκε επίσης τη σπάνια (και τεχνικά επιτρεπτή, στην περίπτωσή του) τιμή να αφιερώσει τα πολύτιμα λάφυρα (spolia opima) αυτής της εκστρατείας στον Δία Φερέτριο. [65]

Ο τελευταίος θρίαμβος που αναφέρεται στο Fasti Triumphales είναι για το 19 π.Χ. Μέχρι τότε, ο θρίαμβος είχε απορροφηθεί στο σύστημα λατρείας του Αυτοκράτορα, στο οποίο μόνο στον αύγουστο [66] θα απονεμόταν μία τέτοια υπέρτατη τιμή, καθώς ήταν ο ανώτατος αυτοκράτορας . Η Σύγκλητος, σε αληθινό δημοκρατικό ύφος, θα είχε πραγματοποιήσει συνεδρίαση για να συζητήσει και να αποφασίσει τα πλεονεκτήματα τού υποψηφίου. αλλά αυτό ήταν κάτι περισσότερο από τυπικό. Η αυτοκρατορική ιδεολογία επέμενε, ότι ο Αύγουστος είχε σώσει και αποκαταστήσει τη Δημοκρατία και εόρταζε τον θρίαμβό του ως μόνιμη συνθήκη και τη στρατιωτική, πολιτική και θρησκευτική του ηγεσία ως υπεύθυνη για μία άνευ προηγουμένου εποχή σταθερότητας, ειρήνης και ευημερίας. Από τότε, οι Αυτοκράτορες διεκδίκησαν, χωρίς να φαίνεται ότι διεκδικούν, τον θρίαμβο ως αυτοκρατορικό προνόμιο. Σε εκείνους εκτός της Αυτοκρατορικής οικογένειας μπορεί να απονεμηθούν "θριαμβευτικοί στολισμοί" (οrnamenta triumphalia) ή ένα χειροκρότημα, όπως ο Αύλος Πλαύτιος υπό τον Κλαύδιο. Η Σύγκλητος εξακολουθούσε να συζητά και να ψηφίζει για τέτοια θέματα, αν και το αποτέλεσμα πιθανότατα είχε ήδη αποφασιστεί. Στην Αυτοκρατορική εποχή, ο αριθμός των θριάμβων μειώθηκε απότομα. [67]

Οι αυτοκρατορικές πανηγύρεις της μεταγενέστερης αυτοκρατορικής εποχής συνδυάζουν θριαμβευτικά στοιχεία με αυτοκρατορικές τελετές, όπως το υπατικό αξίωμα αυτοκρατόρων και η υποδοχή, η επίσημη «θριαμβευτική» άφιξη ενός Αυτοκράτορα στις διάφορες πρωτεύουσες της Αυτοκρατορίας στην περιοδεία του στις επαρχίες. Μερικοί Αυτοκράτορες ήταν διαρκώς σε κίνηση και σπάνια ή ποτέ δεν πήγαιναν στη Ρώμη. [68] Ο χριστιανός Αυτοκράτορας Κωνστάντιος Β΄ μπήκε στη Ρώμη για πρώτη φορά στη ζωή του το 357, αρκετά χρόνια αφότου νίκησε τον αντίπαλό του Μαγνέντιο, στεκόμενος στο θριαμβευτικό άρμα του «σαν να ήταν άγαλμα». [69] Ο Θεοδόσιος Α' εόρτασε τη νίκη του επί του σφετεριστή Μάγνου Μάξιμου στη Ρώμη στις 13 Ιουνίου 389 [70]. Ο πανηγυρικός λόγος τού Κλαυδιανού προς τον Αυτοκράτορα Ονώριο καταγράφει τον τελευταίο γνωστό επίσημο θρίαμβο στην πόλη της Ρώμης και τη δυτική Αυτοκρατορία. [71] [72] Ο Αυτοκράτορας Ονώριος τον εόρτασε μαζί με την 6η υπατεία του την 1η Ιανουαρίου 404. Ο στρατηγός του Στιλίψων είχε νικήσει τον βασιλιά των Βησιγότθων Αλάριχο στις μάχες της Πολλεντίας και της Βερόνας. [73] Στη χριστιανική μαρτυρολογία, ο Άγιος Τηλέμαχος μαρτύρησε από έναν όχλο, ενώ προσπαθούσε να σταματήσει τους εθιμικούς αγώνες μονομάχων σε αυτόν τον θρίαμβο, και ως εκ τούτου τα παιχνίδια μονομάχων (munera gladiatoria) απαγορεύτηκαν. [74][75] [76] Ωστόσο το 438 μ.Χ. ο δυτικός Αυτοκράτορας Βαλεντινιανός Γ΄ βρήκε αιτία να επαναλάβει την απαγόρευση, πράγμα που δείχνει ότι δεν εφαρμόστηκε πάντα. [77]

Το 534, στη βυζαντινή εποχή, ο Ιουστινιανός Α' απένειμε στον στρατηγό Βελισάριο έναν θρίαμβο που περιελάμβανε ορισμένα «ριζικά νέα» χριστιανικά και βυζαντινά στοιχεία. Ο Βελισάριος εκστράτευσε επιτυχώς εναντίον τού αντιπάλου του, ηγέτη των Βανδάλων Γελίμερ, για να επαναφέρει την πρώην ρωμαϊκή επαρχία της Αφρικής στον έλεγχο του Βυζαντίου στον Βαλδαλικό Πόλεμο των ετών 533–534. Ο θρίαμβος πραγματοποιήθηκε στην ανατολική ρωμαϊκή πρωτεύουσα Κωνσταντινούπολη. Ο ιστορικός Προκόπιος, ένας αυτόπτης μάρτυρας που ήταν προηγουμένως στην υπηρεσία του Βελισάριου, περιγράφει την παρουσίαση της πομπής των λαφύρων που κατασχέθηκαν από τον ναό της Ιερουσαλήμ το 70 μ.Χ. από τον Ρωμαίο Αυτοκράτορα Τίτο, συμπεριλαμβανομένης της επτάφωτης Λυχνίας. Ο θησαυρός είχε αποθηκευτεί στον Ναό της Ειρήνης της Ρώμης μετά την έκθεσή του στη θριαμβευτική παρέλαση του Τίτου και την απεικόνισή του στη θριαμβευτική του αψίδα. Στη συνέχεια λήφθηκε από τους Βάνδαλους κατά τη διάρκεια της λεηλασίας της Ρώμης το 455. Τότε τους αφαιρέθηκε στην εκστρατεία του Βελισάριου. Τα ίδια τα αντικείμενα θα μπορούσαν κάλλιστα να θυμίζουν τους αρχαίους θριάμβους του Βεσπασιανού και τού γιου του Τίτου. αλλά ο Βελισάριος και ο Γελίμερ περπάτησαν, σαν σε πανηγυρική υποδοχή (ovatio). Η πομπή δεν τελείωσε στον ναό του Καπιτωλίου της Ρώμης με θυσία στον Δία, αλλά ολοκληρώθηκε στον Ιππόδρομο της Κωνσταντινούπολης με απαγγελία χριστιανικής προσευχής και οι θριαμβευτές στρατηγοί προσκύνησαν τον Αυτοκράτορα. [78]

Επιρροή Επεξεργασία

 
Αναπαράσταση από μικρογραφία της θριαμβευτικής πομπής του Αυτοκράτορα Βασιλείου Β' μέσα από το Φόρουμ της Κωνσταντινούπολης, από την Ιστορία του Σκυλίτζη, χειρόγραφο της ΜΑδρίτης.
 
Ο Κάρολος Ε' αναγγέλλει την κατάληψη της Τύνιδας στον πάπα Παύλο Γ΄,. Φανταστική απεικόνιση σε μία ανώνυμη ταπισερί του 16ου αι.

Κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης, βασιλείς και μεγιστάνες αναζήτησαν εξιδανικευμένες συνδέσεις με το κλασικό παρελθόν. Ο Γιβελλίνος Καστρούτσιο Καστρκάνι νίκησε τις δυνάμεις των Γουέλφων της Φλωρεντίας στη μάχη του Αλτοπάσιο το 1325. Ο βασιλιάς της Γερμανίας Λουδοβίκος Δ΄ τον έκανε δούκα της Λούκας και η πόλη τού χάρισε έναν θρίαμβο. Η πομπή οδηγούνταν από τους Φλωρεντινούς αιχμαλώτους του, τους οποίους έκαναν να φέρουν κεριά προς τιμήν του πολιούχου της Λούκα. Ο Καστρακάνι ακολουθούσε όρθιος σε ένα διακοσμητικό άρμα. Η λεία του περιελάμβανε τον φορητό, τροχοφόρο βωμό των Φλωρεντινών, το καρότσιο. [79]

Το Roma Triumphans (1459) του Φλάβιο Μπιόντο διεκδίκησε τον αρχαίο ρωμαϊκό θρίαμβο, αποποιούμενος από τις παγανιστικές τελετές του, ως νόμιμη κληρονομιά προς τους βασιλείς της Γερμανίας. [80] Οι θρίαμβοι του Ιταλού ποιητή Πετράρχη (I triomfi) αντιπροσώπευαν τα θριαμβευτικά θέματα και τις βιογραφίες των αρχαίων ρωμαϊκών κειμένων ως ιδανικά για καλλιεργημένη, ενάρετη διακυβέρνηση, ένα κείμενο που είχε επιρροή και ήταν πολυδιαβασμένο. [81] Η σειρά μεγάλων πινάκων του Aντρέα Μαντένια για τους θριάμβους του Καίσαρα (1484–92, τώρα ανάκτορο του Χάμπτον Κορτ) έγινε αμέσως διάσημη και αντιγράφηκε ατελείωτα σε χαρακτική μορφή. Η Θριαμβευτική Πομπή που παραγγέλθηκε από τον βασιλιά της Γερμανίας Μαξιμιλιανό Α΄ (1512–19) από μία ομάδα καλλιτεχνών, συμπεριλαμβανομένου του Άλμπρεχτ Ντύρερ, ήταν μία σειρά ξυλογραφιών ενός φανταστικού θριάμβου, που μπορούσε να κρεμαστεί ως ζωφόρος 54 μ. μακρύ.

Στη δεκαετία του 1550, οι αποσπασματικές Θριαμβικές Εορτές (Fasti Triumphales) αποκαλύφθηκαν και εν μέρει αποκαταστάθηκαν. Οι Εορτές (Fasti) του Oνόφριο Πανβίνιo συνεχίστηκαν από εκεί που σταματούσαν οι αρχαίες Εορτές (Fasti). [82] Ο τελευταίος θρίαμβος που καταγράφηκε από τον Πανβίνιo ήταν η Βασιλική Είσοδος του βασιλιά της Γερμανίας Καρόλου Ε΄ στη Ρώμη στις 5 Απριλίου 1536, μετά την κατάκτηση της Τύνιδας το 1535. [83] [84] Ο Πανβίνιο το περιέγραψε ως ρωμαϊκό θρίαμβο «επί των απίστων». Ο βασιλιάς ακολούθησε την παραδοσιακή αρχαία διαδρομή, «πέρα από τα ερείπια των θριαμβευτικών αψίδων των στρατιωτικών Αυτοκρατόρων της Ρώμης», όπου «ηθοποιοί ντυμένοι αρχαίοι συγκλητικοί χαιρέτησαν την επιστροφή του νέου Καίσαρα ως miles christi » (στρατιώτη του Χριστού). [85]

Η υπερβολική θριαμβευτική είσοδος στη Ρουέν του Ερρίκου Β΄ της Γαλλίας το 1550 δεν ήταν «λιγότερο ευχάριστη και απολαυστική από τον τρίτο θρίαμβο του Πομπήιου ... μεγαλοπρεπής σε πλούτη και άφθονη σε λάφυρα ξένων εθνών» [86] Μία αψίδα θριάμβου που έγινε για τη βασιλική είσοδο στο Παρίσι του Λουδοβίκου ΙΓ΄ της Γαλλίας το 1628 έφερε μία απεικόνιση του Πομπήιου. [87]

Δείτε επίσης Επεξεργασία

Βιβλιογραφικές αναφορές Επεξεργασία

  1. ↑ A summary of disparate viewpoints regarding the Triumph are in Versnel, 56–93: limited preview via Books.Google.com
  2. ↑ Versnel, p. 386.
  3. ↑ Beard, p. 77.
  4. ↑ Beard, p. 7.
  5. ↑ Denis Feeney, Caesar's Calendar: Ancient Time and the Beginnings of History, University of California Press (2008) p. 148.
  6. ↑ Beard, 72–75. See also Diodorus, 4.5 at Thayer: Uchicago.edu
  7. ↑ Beard et al, 85–87: see also Polybius, 10.2.20, who suggests that Scipio's assumption of divine connections (and the personal favour of divine guidance) was unprecedented and seemed suspiciously "Greek" to his more conservative peers.
  8. ↑ See also Galinsky, 106, 126–149, for Heraklean/Herculean associations of Alexander, Scipio, and later triumphing Roman generals.
  9. ↑ Versnel, p. 380.
  10. ↑ Various Roman sources describe the different charms employed against envy during triumphs, not necessarily at the same event; they include an assemblage of miniature bells (tintinnabulum) and a whip on the chariot's dashboard. In Pliny, a sacred phallos loaned by the Vestal Virgins is slung between the chariot wheels; see Beard, pp. 83–85.
  11. ↑ The very few accounts are from the Imperial era of a public slave (or other figure) who stands behind or near the triumphator to remind him that he "is but mortal" or prompts him to "look behind", and are open to a variety of interpretations. Nevertheless, they imply a tradition that the triumphing general was publicly reminded of his mortal nature, whatever his kingly appearance, temporary godlike status, or divine associations. See Beard, pp. 85–92.
  12. ↑ Emperor Vespasian regretted his triumph because its vast length and slow movement bored him; see Suetonius, Vespasian, 12.
  13. ↑ The "2,700 wagonloads of captured weapons alone, never mind the soldiers and captives and booty" on one day of Aemilius Paulus's triumphal "extravaganza" of 167 BCE is wild exaggeration. Some modern scholarship suggests a procession 7 km long as plausible. See Beard, p. 102.
  14. ↑ Summary based on Versnel, pp. 95–96.
  15. ↑ Beard, pp. 159–161, citing Suetonius, Augustus, 41.1.
  16. ↑ Beard, pp. 93–95, 258. For their joint triumph of 71 CE, Titus and Vespasian treated their soldiers to a very early, and possibly traditional "triumphal breakfast".
  17. ↑ See map, in Beard, p. 334, and discussion on pp. 92–105.
  18. ↑ The location and nature of the Porta Triumphalis are among the most uncertain and disputed aspects of the triumphal route; some sources imply a gate exclusively dedicated to official processions, others a free-standing arch, or the Porta Carmentalis by another name, or any convenient gate in the vicinity. See discussion in Beard, pp. 97–101.
  19. ↑ Sometimes thought to be the same route as the modern Via dei Fori Imperiali
  20. ↑ This is where Jugurtha was starved to death and Vercingetorix was strangled.
  21. ↑ Beard, pp. 258–259; cf Livy's "soldiers feasting as they went" at the triumph of Cincinnatus (458 BCE).
  22. ↑ Beard, p. 49.
  23. ↑ Beard, pp. 263–264.
  24. ↑ Beard pp. 19–21,
  25. ↑ Flower, Harriet I., Ancestor Masks and Aristocratic Power in Roman Culture, Oxford University Press, 1999, p. 33.
  26. ↑ Taylor, Lily Ross, The Divinity of the Roman Emperor, American Philological Association, 1931 (reprinted by Arno Press, 1975), p. 57, citing Cicero, To Atticus, 1.18.6, and Velleius Paterculus, 2.40.4. Faced with this reaction, Pompey never tried it again.
  27. ↑ Beard, pp. 23–25.
  28. ↑ Beard, pp. 22–23.
  29. ↑ Fergus Millar, "Last Year in Jerusalem: Monuments of the Jewish War in Rome", in Flavius Josephus and Flavian Rome, J. C. Edmondson, Steve Mason, J. B. Rives (eds.), pp. 101–124.
  30. ↑ Beard, 196−201.
  31. ↑ See discussion in Beard, pp. 199–206, 209–210. Livy's "triumphal laws" hark back to earlier, traditional but probably reinvented triumphs of Republican Rome's expansion to Empire and its defeat of foreign kings; his notion was that triumphal generals must possess the highest level of imperium (Livy, 38.38.4, in the 206 BCE case of Scipio Africanus), but this is contradicted in Polybius 11.33.7 and Pompey's status at his first triumph.
  32. ↑ The tradition was probably an indication of esteem and popularity that triumphal generals in the Republic had been spontaneously proclaimed as imperator by their troops in the field; it was not an absolute requirement (see Beard, p. 275). Taking divine auspices before battle might have been formally reserved to the highest magistrate on the field, while a victory proved that a commander must have pleased the gods – whatever the niceties of his authority. Conversely, a lost battle was a sure sign of religious dereliction; see Veit Rosenberger, "The Gallic Disaster", The Classical World, (The Johns Hopkins University Press), 96, 4, 2003, p. 371, note 39.
  33. ↑ Beard, pp. 206–211, citing Valerius Maximus, Memorable Facts and Sayings, 2. 8. 1.
  34. ↑ Livy, Ab Urbe Condita, 26, 21; cf. Plutarch Marcellus 19–22.
  35. ↑ Beard, p. 265.
  36. ↑ Romulus' three triumphs are in Dionysius of Halicarnassus (Antiquitates Romanae, 2.54.2 & 2.55.5). Dioysius may have seen the Fasti. Livy (1.10.5–7) allows Romulus the spolia opima, not a "triumph". Neither author mentions the two triumphs attributed by the Fasti to the last king of Rome, Tarquin. See Beard, 74 and endnotes 1 &2.
  37. ↑ Beard, 61–2, 66–7. The standard modern edition of the Fasti Triumphales is that of Attilio Degrassi, in Inscriptiones Italiae, vol. XIII, fasc. 1 (Rome, 1947)
  38. ↑ Versnel considers it an invocation for divine help and manifestation, derived via an unknown pre-Greek language through Etruria and Greece. He cites the chant of "Triumpe", repeated five times, which terminates the Carmen Arvale, a now-obscure prayer for the help and protection of Mars and the Lares. Versnel, pp. 39–55 (conclusion and summary on p. 55).
  39. ↑ Beard et al, vol. 1, 44–45, 59–60: see also Plutarch, Romulus (trans. Dryden) at The Internet Classics Archive MIT.edu Αρχειοθετήθηκε 2011-06-29 στο Wayback Machine.
  40. ↑ Bowersock, 1994, 157.
  41. ↑ Ovid, The Erotic Poems, 1.2.19–52. Trans P. Green.
  42. ↑ Pliny attributes the invention of the triumph to "Father Liber" (identified with Dionysus): see Pliny, Historia Naturalis, 7.57 (ed. Bostock) at Perseus: Tufts.edu
  43. ↑ Bosworth, 67–79, notes that Arrian's attributions here are non-historic and their details almost certainly apocryphal: see Arrian, 6, 28, 1–2.
  44. ↑ Beard, p. 74.
  45. ↑ Beard, p. 235.
  46. ↑ Beard, p. 42; four were clustered in one year (71 BCE), including Pompey's second triumph.
  47. ↑ Cicero, Brutus, 62.
  48. ↑ See also Livy, 8, 40.
  49. ↑ Beard, 79, notes at least one ancient case of what seems blatant fabrication, in which two ancestral triumphs became three.
  50. ↑ Beard, 67: citing Valerius Maximus, 4.4.5., and Apuleius, Apol.17
  51. ↑ Dionysus of Halicarnassus, Roman Antiquities, 2.34.3.
  52. ↑ Livy, 39.6–7: cf Pliny, Historia Naturalis, 34.14.
  53. ↑ Beard, p. 162.
  54. ↑ Beard, 16; he was aged 25 or 26 in some accounts.
  55. ↑ Dio Cassius, 42.18.3.
  56. ↑ Pliny, Historia Naturalis, 8.4: Plutarch, Pompey, 14.4.
  57. ↑ Beard, 16, 17.
  58. ↑ Beard, 39–40, notes that the introduction of such vast sums into the Roman economy would have left substantial traces, but none are evidenced (citing Brunt (1971), 459–460; Scheidel (1996); Duncan-Jones (1990), 43, & (1994), 253).
  59. ↑ Beard, 9, cites Appian's very doubtful "75,100,000" drachmae carried in the procession as 1.5 times his own estimate of Rome's total annual tax revenue (Appian, Mithradates, 116).
  60. ↑ Beard, 15–16, citing Plutarch, Pompey, 45, 5.
  61. ↑ Beard, 16. For further elaboration on Pompey's 3rd triumph, see also Plutarch, Sertorius, 18, 2, at Thayer Uchicago.edu: Cicero, Man. 61: Pliny, Nat. 7, 95.
  62. ↑ Beard, 35: Pliny, Historia Naturalis, 37, 14–16.
  63. ↑ Beard, pp. 297–298.
  64. ↑ Syme, 272–275: Google Books Search
  65. ↑ Southern, 104: Google Books Search
  66. ↑ Very occasionally, a close relative who had glorified the Imperial gens might receive the honor.
  67. ↑ Beard, 61–71.
  68. ↑ On triumphal entrances to Rome in the fourth century, see discussion in Schmidt-Hofner, pp. 33–60, and Wienand, pp. 169–197.
  69. ↑ Beard pp. 322–323.
  70. ↑ «Theodosius I – Livius». www.livius.org. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 29 Απριλίου 2015. 
  71. ↑ Claudian (404). Panegyricus de Sexto Consulatu Honorii Augusti. Ανακτήθηκε στις 21 Αυγούστου 2013. 
  72. ↑ Beard, 326.
  73. ↑ Gibbon, Edward (1776–1789). «Chapter XXX». The Decline and Fall of the Roman Empire. σελίδες 39–41. After the retreat of the barbarians, Honorius was directed to accept the dutiful invitation of the senate, and to celebrate, in the Imperial city, the auspicious aera of the Gothic victory, and of his sixth consulship. 
  74. ↑ Wace, Henry (1911). «Entry for "Honorius, Flavius Augustus, emperor"». Dictionary of Christian Biography and Literature to the End of the Sixth Century A.D., with an Account of the Principal Sects and Heresies. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Οκτωβρίου 2014. Ανακτήθηκε στις 21 Αυγούστου 2013. The customary games took place with great magnificence, and on this occasion St. Telemachus sacrificed himself by attempting to separate the gladiators. 
  75. ↑ Theodoret (449–450). «Book V, chapter 26». Ecclesiastical History. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 20 Σεπτεμβρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 21 Αυγούστου 2013. When the admirable emperor was informed of this he numbered Telemachus in the array of victorious martyrs, and put an end to that impious spectacle. 
  76. ↑ Foxe, John (1563). «Chapter III, section on "The Last Roman 'Triumph.'"». Actes and Monuments (a.k.a. Foxe's Book of Martyrs). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 30 Μαΐου 2013. Ανακτήθηκε στις 21 Αυγούστου 2013. [F]rom the day Telemachus fell dead ... no other fight of gladiators was ever held there. 
  77. ↑ Dell'Orto, Luisa Franchi (1983). Ancient Rome: Life and Art. Scala Books. σελ. 52. ISBN 978-0-935748-46-8. 
  78. ↑ Beard, 318–321. Procopius' account is the source for a "marvelous set piece" of Belisarius' triumph, in Robert Graves' historical novel Count Belisarius.
  79. ↑ Zaho and Bernstein, 2004, p. 47.
  80. ↑ Beard, p. 54.
  81. ↑ Zaho and Bernstein, 2004, pp. 4, 31 ff.
  82. ↑ Giacomo Strada (1557). De fasti et triumphi Romanorum a Romulo usque ad Carolum V. Venice. Ανακτήθηκε στις 22 Αυγούστου 2013. 
  83. ↑ Beard, p. 53; in preparation, Pope Paul III arranged the clearance of any buildings that obstructed the traditional Via Triumphalis.
  84. ↑ Pinson, Yona (2001). «Imperial Ideology in the Triumphal Entry into Lille of Charles V and the Crown Prince (1549)». Assaph: Studies in Art History 6: 212. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2014-02-23. https://web.archive.org/web/20140223003416/http://www2.tau.ac.il/InternetFiles/Segel/Art/UserFiles/file/09pinson.pdf. «Already in his Imperial Triumphal Entry into Rome (1536) the Emperor appeared as a triumphant Roman Imperator: mounted on a white horse and wearing a purple cape, he embodied the figure of the ancient conqueror. At the head of a procession marching along the ancient Via Triumphalis, Charles had re-established himself as the legitimate successor to the Roman Empire.». 
  85. ↑ Frieder, Braden (2016). Chivalry & the Perfect Prince: Tournaments, Art, and Armor at the Spanish Habsburg Court. Truman State University Press. σελ. 80. ISBN 978-1-931112-69-7. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 10 Μαΐου 2017. 
  86. ↑ Beard, 31. See 32, Fig. 7 for a contemporary depiction of Henri's "Romanised" procession.
  87. ↑ Beard, 343, footnote 65.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι Επεξεργασία

Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Ρωμαϊκός_θρίαμβος&oldid=10462053"