Σπήλαιο Λεοντάρι

Το σπήλαιο Λεοντάρι είναι σπήλαιο το οποίο βρίσκεται στις ανατολικές πλαγιές του Υμηττού, πάνω από τα Γλυκά Νερά Αττικής, σε υψόμετρο 550 μέτρων. Το όνομα του σπηλαίου σύμφωνα με την παράδοση αναφέρεται στο γεγονός ότι σε αυτό ζούσε λιοντάρι το οποίο αποτελούσε πηγή τρόμου για την περιοχή μέχρι που μαρμάρωσε όταν οι κάτοικοι ζήτησαν τη βοήθεια του αγίου Νικολάου. Ένα μαρμάρινο λιοντάρι βρισκόταν στον ναό του Αγίου Νικολάου στη Κάντζα (Λεοντάρι) μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το άγαλμα χρονολογούταν από τον 4ο με 5ο αιώνα π.Χ.

Το σπήλαιο σχηματίστηκε στο σημείο όπου το στρώμα ασβεστόλιθου έρχεται σε επαφή με στρώμα σχιστόλιθου και σχηματίστηκε από την καρστική δράση του νερού σε οριζόντια κατεύθυνση, καθώς ο σχιστόλιθος είναι αδιαπέραστος για το νερό. Αποτελείται από ένα ενιαίο θάλαμο ο οποίος ανοίγεται βόρεια-βορειοδυτικά της εισόδου και έχει διαστάσεις περίπου 50 επί 20 μέτρα. Το ύψος του ποικίλει από 6 έως 11 μέτρα. Στο εσωτερικό του βρίσκονται δύο μεγάλοι σχηματισμοί σταλαγμιτών και σταλακτιτών. Ο ένας έχει σχήμα ομπρέλας ή μανιταριού, το οποίο είναι σπάνιο στον ελληνικό χώρο, και ο άλλος αποκαλείται «καμήλα» λόγω του σχήματός του.

Στο σπήλαιο έχει εντοπιστεί κεραμικά των ιστορικών και νεότερων χρόνων, ενώ πιο κάτω στρώματα είχαν ίχνη πυράς. Η επιφανειακή κεραμική ήταν ιδιαίτερα κατακερματισμένη, γεγονός που υποδεικνύει ότι έπεσε από ύψος, όπου ήταν ακουμπισμένη. Άλλα αγγεία βρέθηκαν μέσα σε σχισμές. Η κεραμική αυτή ήταν αποθηκευτικοί αμφορείς, λήκυθους, λουτροφόρους και ειδώλια, κυρίως γυναικείων μορφών. Ένα από αυτά έχει τη μορφή ερμαϊκής στήλης και ένα άλλο είναι τμήμα μορφής με κέρατα που παίζει μουσική και αναγνωρίστηκε ως ο Πάνας. Η παρουσία αγγείων υποδεικνύει ότι ο χώρος είχε χρησιμοποιηθεί στην αρχαιότητα ως ιερό και πιθανόν να ήταν το ιερό του Πανός στην Παιανία, το οποίο αναφέρεται από τον Μένανδρο στην κωμωδία Δύσκολος.

Τα παλαιότερα ευρήματα περιλαμβάνουν χονδροειδή κεραμικά της νεολιθικής περιόδου καθώς και μια μυλόπετρα με ένα βότσαλο δίπλα της. Εντάσσονται στον πολιτισμό Αττικής-Κεφάλας, της νεότερης νεολιθικής περιόδου, στο τέλος της 5ης με τις αρχές 4ης χιλιετίας ΠΚΕ. Στο κατώτερο στρώμα που ανασκάφηκε εντοπίστηκε πήλινη κεραμική, η οποία περιλάμβανε θραύσματα ειδωλίων, και εργαλεία, όπως λεπίδες από οψιανό. Άλλα αντικείμενα της νεολιθικής εποχής που εντοπίστηκαν ήταν όστρακα αμαυρόχρωμης κεραμικής, λαβή αγγείου με μορφή κεφαλής ελέφαντα, αιχμές από βέλη και λίθινοι πέλεκεις. Μέσα στο σπήλαιο έχουν εντοπιστεί επίσης οστά ανθρώπων, που υποδηλώνει ότι όταν δεν χρησιμοποιούταν για άλλους λόγους, το σπήλαιο ήταν τόπος ταφής.