Το εκκρεμές του Φουκώ (μυθιστόρημα)

Το εκκρεμές του Φουκώ (τίτλος πρωτοτύπου: Il pendolo di Foucault) είναι μυθιστόρημα του Ιταλού συγγραφέα και φιλοσόφου Ουμπέρτο Έκο. Εκδόθηκε στην Ιταλία το 1988 και μεταφράστηκε στα ελληνικά από την Έφη Καλλιφατίδη.

Το εκκρεμές του Φουκώ

Συγγραφέας	Ουμπέρτο Έκο
Τίτλος	Il pendolo di Foucault
Γλώσσα	Ιταλικά
Ημερομηνία δημιουργίας	1988
Ημερομηνία δημοσίευσης	1988
Μορφή	μυθιστόρημα
Τόπος	Μιλάνο Παρίσι
LC Class	OL15331603W και OL8996438W
LΤ ID	2108
Πρώτη έκδοση	Valentino Bompiani
Προηγούμενο	Το όνομα του ρόδου
Επόμενο	Το νησί της προηγούμενης ημέρας
Δημοσιεύθηκε στο	Sarajevo Publishing
δεδομένα ()

Το εξώφυλλο του πρωτοτύπου (εκδόσεις Bompiani, έκδοση 2004)

Το βιβλίο χωρίζεται σε δέκα κεφάλαια, καθένα από τα οποία φέρει το όνομα ενός Σεφιρόθ. Βρίθει αναφορών στον εσωτερισμό (Καββάλα, αλχημεία και θεωρίες συνωμοσίας) και μάλιστα τόσες, ώστε ο κριτικός και μυθιστοριογράφος Άντονι Μπέργκες (Anthony Burgess) υπέδειξε ότι θα χρειαζόταν να έχει και ευρετήριο. Ο τίτλος του βιβλίου αναφέρεται στο πραγματικό Εκκρεμές του Φουκώ, το οποίο σχεδίασε ο Γάλλος φυσικός Λεόν Φουκώ για να καταδείξει την περιστροφή της Γης και έχει συμβολική σημασία στην πλοκή του μυθιστορήματος. Ορισμένοι πιστεύουν ότι αναφέρεται στον φιλόσοφο Μισέλ Φουκώ σημειώνοντας παράλληλα τη φιλία που συνέδεε τον Έκο με τον Φουκώ, αλλά ο συγγραφέας απορρίπτει τον όποιο σκόπιμο συσχετισμό προς τον Μισέλ Φουκώ κάτι που θεωρείται ως ένα από τα λεπτά λογοτεχνικά του αστεία.

Σύνοψη της πλοκής

Αφού διάβασαν πάρα πολλά χειρόγραφα σχετικά με τις απόκρυφες θεωρίες συνωμοσίας, τρεις επιμελητές εκδόσεων της μορφής που αποκαλείται "Vanity press", οι Τζάκοπο Μπέλμπο, Ντιοταλλέβι και Καζαουμπόν επινοούν τη δική τους θεωρία συνωμοσίας για τη δική τους διασκέδαση. Αποκαλούν αυτό το σατυρικό διανοητικό παιχνίδι "Το Σχέδιο". Σταδιακά, παθιάζονται και οι τρεις με το Σχέδιο και μερικές φορές λησμονούν ότι πρόκειται απλά για ένα παιχνίδι. Ακόμη χειρότερα, άλλοι οπαδοί των θεωριών συνωμοσίας μαθαίνουν τα σχετικά με το Σχέδιο και το παίρνουν στα σοβαρά. Ο Μπέλμπο ανακαλύπτει ότι είναι στόχος μιας πραγματικής μυστικής εταιρείας, που πιστεύει ότι κατέχει το κλειδί για την αποκάλυψη του θησαυρού των Ναϊτών Ιπποτών.

Το εκκρεμές του Φουκώ στο Μουσείο Τεχνών και Επιτηδευμάτων στο Παρίσι διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στο μυθιστόρημα

Το βιβλίο αρχίζει με τον αφηγητή, Καζαουμπόν, (το όνομά του υπαινίσσεται τον λόγιο Ισαάκ Καζαουμπόν, 1559-1614 αλλά και τον χαρακτήρα ενός λογίου στο έργο του Τζωρτζ Έλιοτ Middlemarch) να κρύβεται φοβισμένος στο Μουσείο Τεχνών και Επιτηδευμάτων του Παρισιού, ύστερα από το κλείσιμο του Μουσείου για το κοινό. Πιστεύει ότι μέλη μιας μυστικής εταιρείας έχουν απαγάγει τον Μπέλμπο και τώρα κυνηγούν αυτόν. Η αφήγηση στη συνέχεια κάνει μια αναδρομή (φλας-μπακ) καθώς ο Καζαουμπόν περιμένει στο Μουσείο να ξημερώσει.

Ο Καζαουμπόν υπήρξε φοιτητής στο Μιλάνο κατά τη δεκαετία του 1970 και η πτυχιακή του εργασία έγινε με θέμα τους Ιππότες του Ναού, ενώ ταυτόχρονα συμμετείχε σε επαναστατικές και αντεπαναστατικές δραστηριότητες των συμφοιτητών του. Κατά την περίοδο αυτή συναντά τον Μπέλμπο, επιμελητή εκδόσεων σε εκδοτικό οίκο. Ο Μπέλμπο τον προσκαλεί να εκφράσει τις κρίσεις του επί ενός χειρογράφου, το οποίο υποθετικά δεν είναι μυθιστόρημα σχετικά με τους Ναΐτες και εκεί ο Καζαουμπόν κάνει τη γνωριμία του καββαλιστή συναδέλφου του Μπέλμπο, του Ντιοταλλέβι.

Το βιβλίο, το οποίο έχει συγγράψει κάποιος συνταγματάρχης Αρντέντι, ισχυρίζεται ότι μέσω ενός μυστικού κωδικοποιημένου χειρογράφου, που ο συνταγματάρχης ανακάλυψε ύστερα από σχετικές έρευνές του, αποκαλύπτει ένα μυστικό σχέδιο των Ναϊτών του Μεσαίωνα για την κατάληψη του Κόσμου. Αυτή η υποθετική συνωμοσία αποτελεί και την εκδίκηση για τον θάνατο των Ηγουμένων του Τάγματος, όταν αυτό διαλύθηκε ύστερα από εντολή του βασιλέα της Γαλλίας Φιλίππου του Ωραίου. Ο Αρντέντι ισχυρίζεται ότι οι Ναΐτες ήταν οι θεματοφύλακες ενός κρυμμένου θησαυρού, ίσως και του Αγίου Γκράαλ του θρύλου, το οποίο εξομοιώνει με μια πηγή ραδιενεργής ακτινοβολίας που περικλείει μεγάλη ενέργεια.

Σύμφωνα με τη θεωρία του Αρντέντι, αφού η γαλλική μοναρχία και η Καθολική Εκκλησία διέλυσαν τους Ναΐτες, ισχυριζόμενοι ότι ήταν αιρετικοί, ορισμένοι από τους Ιππότες δραπέτευσαν και εγκαθίδρυσαν πυρήνες σε όλο τον Κόσμο. Οι πυρήνες αυτοί συναντώνταν σε τακτά χρονικά διαστήματα σε προκαθορισμένα σημεία, ανταλλάσσοντας πληροφορίες σχετικές με το Γκράαλ. Στο τέλος, οι πυρήνες αυτοί επρόκειτο να επανενωθούν για να ανακαλύψουν ξανά τη θέση που βρισκόταν κρυμμένο το Γκράαλ και να επιτύχουν, χάρη σε αυτό, την κυριαρχία του Κόσμου. Σύμφωνα με τους υπολογισμούς του Αρντέντι, οι Ναΐτες έπρεπε να έχουν κατακτήσει τον Κόσμο το 1944 - προφανώς το σχέδιο είχε διακοπεί.

Ο Αρντέντι εξαφανίζεται μυστηριωδώς ύστερα από τη συνάντηση με τους Μπέλμπο και Καζαουμπόν, στην οποία συζήτησαν το βιβλίο του. Ο επιθεωρητής της Αστυνομίας ντε Άντζελις υποβάλλει ερωτήσεις στους δύο άνδρες, αφήνοντας τον υπαινιγμό ότι ανήκει στο τμήμα πολιτικών υποθέσεων, γεγονός που τον οδηγεί να ανακρίνει όχι μόνον επαναστάτες αλλά και άτομα που ισχυρίζονται ότι έχουν διασυνδέσεις με τον αποκρυφισμό.

Ο Καζαουμπόν συνάπτει μια ρομαντική σχέση με μια κοπέλα από τη Βραζιλία, την Αμπάρο. Για χάρη της φεύγει από την Ιταλία και περνά περίπου δυο χρόνια στη Βραζιλία, όπου μαθαίνει για το Καντομπλέ και μυείται στον μυστικισμό της Καραϊβικής. Σε αυτό το πλαίσιο συναντά τον Αλιέ, έναν ηλικιωμένο Ιταλό, ο οποίος ισχυρίζεται ότι είναι ο "κόμης του Σαιν Ζερμαίν". Δείχνει ότι έχει τρομακτικές γνώσεις σε ό,τι αφορά τον αποκρυφισμό. Ενώ βρίσκεται στη Βραζιλία, ο Καζαουμπόν παίρνει μια επιστολή του Μπέλμπο σχετικά με μια συνάντησή του με αποκρυφιστές, στην οποία θυμάται τη θεωρία συνωμοσίας του Αρντέντι χάρη στα λόγια μιας κοπέλας που εμφανώς βρισκόταν σε ύπνωση. Ο Καζαουμπόν και η Αμπάρο παρακολουθούν κι αυτοί μιαν απόκρυφη τελετή της "Ουμπάντα", κατά την οποία και η ίδια η Αμπάρο πέφτει σε ύπνωση, εμπειρία που βρίσκει ιδιαίτερα ενοχλητική και ανησυχητική, καθώς έχει μαρξιστική ιδεολογία και απορρίπτει τις πνευματιστικές και θρησκευτικές εμπειρίες. Έτσι, χωρίζει με τον Kαζαουμπόν και ύστερα από λίγο αυτός επιστρέφει στην Ιταλία.

Επιστρέφοντας στο Μιλάνο, ο Καζαουμπόν αρχίζει να εργάζεται ως ανεξάρτητος ερευνητής. Στη βιβλιοθήκη της πόλης συναντά μια κοπέλα ονόματι Λία και οι δύο νέοι ερωτεύονται και, τελικά, αποκτούν ένα παιδί. Στο μεταξύ ο Καζαουμπόν προσλαμβάνεται από το αφεντικό του Μπέλμπο, τον κύριο Γκάραμοντ (το όνομα αναφέρεται στον Γάλλο εκδότη Κλωντ Γκαραμόν (Claude Garamond) για να αναζητήσει εικονογραφήσεις για μια "ιστορία των μετάλλων" που ετοιμάζει για λογαριασμό μιας εταιρείας. Ο Καζαουμπόν μαθαίνει ότι ο αξιοσέβαστος κ. Γκάραμοντ είναι, επίσης, ιδιοκτήτης ενός άλλου εκδοτικού οίκου, που ονομάζει "Μανούτιο" (αναφορά στον τυπογράφο του 15ου αιώνα Άλδο Μανούτιο), οίκου του τύπου "vanity press", ο οποίος χρεώνει μεγάλα ποσά στους συγγραφείς, προκειμένου να εκδώσει τα έργα τους.

Ο κ. Γκάραμοντ συλλαμβάνει την ιδέα να ξεκινήσει δύο σειρές βιβλίων αποκρυφισμού: Μια για σοβαρές εκδόσεις, εργασία για τον εκδοτικό οίκο "Γκάραμοντ" και μία για τον "Μανούτιο", με την ονομασία "Αποκεκαλυμμένη Ίσις" (αναφορά στα θεοσοφικά κείμενα της Γιελένα Πέτροβνα Μπλαβάτσκι), ώστε να προσελκύσει περισσότερους ματαιόδοξους "συγγραφείς".

Οι Μπέλμπο, Ντιοταλλέβι και Καζαουμπόν γρήγορα βρίσκονται "βυθισμένοι" σε απόκρυφα κείμενα, τα οποία συνδέονται με όλα τα είδη αχνών διασυνδέσεων με πραγματικά ιστορικά γεγονότα. Έτσι, δίνουν στους συγγραφείς το παρωνύμιο "οι Διαβολικοί" και, ταυτόχρονα, προσλαμβάνουν τον Αλιέ ως ειδικό σύμβουλο.

Οι τρεις επιμελητές αρχίζουν να αναπτύσσουν τη δική τους θεωρία συνωμοσίας, το "Σχέδιο", ως εν μέρει σατυρικό και εν μέρει διανοητικό παιχνίδι. Ξεκινώντας από το "μυστικό χειρόγραφο" του Αρντέντι, εξυφαίνουν έναν ιστό από μυστικές διασυνδέσεις. Αρχίζουν, επίσης, να χρησιμοποιούν τον μικρό υπολογιστή του Μπέλμπο, ο οποίος τον έχει ονομάσει "Αμπουλάφια" (αναφορά στον Ισπανό Εβραίο Αβραάμ Αμπουλάφια, ιδρυτή της Σχολής της "Προφητικής Καββάλα". Ο Μπέλμπο χρησιμοποιεί τον υπολογιστή κυρίως για ν' αποθηκεύει τα προσωπικά του κείμενα (στο βιβλίο περιέχονται πολλά αποσπάσματά τους), τα οποία ανακαλύπτει ο Καζαουμπόν καθώς τον ψαχουλεύει), αλλά διαθέτει κι ένα πρόγραμμα που μπορεί να αναδιευθετεί τυχαία τις λέξεις ενός κειμένου.(Συγκρίνετε το πρόγραμμα Dissociated press, που δημιουργεί με τον τρόπο αυτό κείμενα - παρωδίες και το έργο Ars Magna του Ραμόν Λουλ). Χρησιμοποιούν το πρόγραμμα για να δημιουργήσουν τις διασυνδέσεις, οι οποίες εμπνέουν το "Σχέδιο", εισάγοντας τυχαίες λέξεις από τα κείμενα των "Διαβολικών", λογικούς τελεστές (If, Then κτλ) προφανείς "αλήθειες" (όπως "οι Ναΐτες έχουν πάντα σχέση") και "ουδέτερα στοιχεία", όπως η Μίνι είναι αρραβωνιαστικιά του Μίκυ Μάους. Έτσι ο "Αμπουλάφια" δημιουργεί νέο κείμενο.

Οι πρώτες τους προσπάθειες καταλήγουν στην αναδημιουργία (ύστερα από ελεύθερη ερμηνεία των αποτελεσμάτων) της συνωμοσίας της Μαρίας Μαγδαληνής, βασικό σύνδεσμο με το βιβλίο The Holy Blood and the Holy Grail (το Άγιο Αίμα και το Άγιο Δισκοπότηρο) των Μάικλ Μπάιγκεντ, Ρίτσαρντ Λη και Χένρι Λίνκολν (Michael Baigent, Richard Leigh, Henry Lincoln). Ο Καζαουμπόν προτείνει αστειευόμενος ότι ο Μπέλμπο πρέπει να αναζητήσει συνδέσμους σε μη προφανή συμφραζόμενα, όπως η σύνδεση της Καββάλα με τα μπουζί του αυτοκινήτου. Ο Μπέλμπο υπακούει και η έρευνα καταλήγει να συνδέσει το σύστημα παραγωγής και μετάδοσης ισχύος σε ένα αυτοκίνητο είναι μεταφορά του καββαλιστικού "Δένδρου της Ζωής". Ευχαριστημένοι με τα αποτελέσματα του προγράμματος, οι τρεις τους καταφεύγουν στον "Αμπουλάφια" κάθε φορά που καταλήγουν σε κάποιο αδιέξοδο.

Το "Σχέδιο" εξελίσσεται αργά, αλλά η τελική του παραλλαγή εμπλέκει τους Ναΐτες Ιππότες, οι οποίοι κατέχουν ένα αρχαίο μυστικό ενεργειακών ροών, τα "τελλουρικά ρεύματα", που ανακάλυψαν κατά τις Σταυροφορίες. Το αρχικό Τάγμα του Ναού καταστράφηκε με την εκτέλεση του Ζακ ντε Μολαί, μεγάλου του Μαγίστρου, το 1314, αλλά τα μέλη που γλίτωσαν δημιούργησαν ανεξάρτητους μυστικούς πυρήνες σε όλη την Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή. Όπως και στην αρχική θεωρία του Αρντέντι, κάθε πυρήνας κατέχει ένα τμήμα του Σχεδίου και τμήμα των σχετικών πληροφοριών. Οι πυρήνες συναντώνται ανά τακτά χρονικά διαστήματα, ανακατασκευάζοντας σταδιακά το αρχικό Σχέδιο. Στη συνέχεια θα επανενωθούν και, χρησιμοποιώντας την ενέργεια των τελλουρικών ρευμάτων, θα γίνουν κύριοι του Κόσμου. Τα βασικά όργανα που χρησιμοποιούνται σε αυτό το Σχέδιο είναι ένας ειδικά σχεδιασμένος χάρτης και το εκκρεμές του Φουκώ.

Παρά το ότι το "Σχέδιο" είναι εξεζητημένο, οι τρεις επιμελητές εμπλέκονται όλο και περισσότερο στο παιχνίδι τους: Αρχίζουν να πιστεύουν ότι πράγματι μπορεί να υφίσταται μια μυστική συνωμοσία. Η εξαφάνιση του Αρντέντι, το πρωτότυπο "κωδικοποιημένο χειρόγραφό" του δεν μπορεί να έχουν διαφορετική εξήγηση. Όταν όμως η κοπέλα του Καζαουμπόν, η Λία, ζητά να δει αυτό το κωδικοποιημένο χειρόγραφο, καταλήγει σε μια τετριμμένη ερμηνεία του: Το χειρόγραφο δεν είναι τίποτε περισσότερο από μια λίστα για ψώνια και παροτρύνει τον Καζαουμπόν να εγκαταλείψει αυτό το παιχνίδι, το οποίο έχει αρνητικές γι' αυτόν επιπτώσεις.

Όταν ο Ντιοταλλέβι διαγιγνώσκεται με καρκίνο, τον αποδίδει στη συμμετοχή του στο "Σχέδιο". Διαισθάνεται ότι η ασθένειά του είναι μια θεία τιμωρία για την εμπλοκή του σε μυστικά που έπρεπε να έχει αφήσει ήσυχα και για τη δημιουργία ενός παιχνιδιού που τους ξεπερνά όλους. Στο μεταξύ ο Μπέλμπο εμπλέκεται όλο και περισσότερο στο "Σχέδιο", θέλοντας να αποφύγει να αντιμετωπίσει τα προσωπικά του προβλήματα.

Οι τρεις τους έχουν στείλει στον Αλιέ το χρονολόγιο των μυστικών εταιρειών που εμπλέκονται στο "Σχέδιο", προφασιζόμενοι ότι δεν είναι δική τους εργασία, αλλά προέρχεται από ένα χειρόγραφο που τους παραδόθηκε. Ο κατάλογος περιλαμβάνει υπαρκτές οργανώσεις, όπως το Τάγμα του Ναού, τους Ροδόσταυρους, τους Παυλικιανούς και τους Συναρχιστές, αλλά επινοούν και μια φανταστική οργάνωση, την οποία ονομάζουν "Τρες" (από τα αρχικά των λατινικών λέξεων Templi Resurgentes Equites Synarchici, οι αναστημένοι συναρχικοί Ιππότες του Ναού). Το "τρες" προορίζεται για να αποπροσανατολίσει τον Αλιέ, αλλά όταν αυτός διαβάζει τον κατάλογο, αναφέρει ότι δεν τον έχει ξανακούσει ποτέ. (Η λέξη αναφέρθηκε για πρώτη φορά στον Καζαουμπόν από τον επιθεωρητή ντε Άντζελις, όταν αυτός ρώτησε τον Καζαουμπόν αν το είχε ξανακούσει).

Ο Μπέλμπο επισκέπτεται κατ' ιδίαν τον Αλιέ και του περιγράφει το "Σχέδιο" σαν να ήταν αποτέλεσμα σοβαρής έρευνας. Ισχυρίζεται, επίσης, ότι έχει στην κατοχή του τον μυστικό χάρτη των Ναϊτών. Ο Αλιέ απογοητεύεται από την άρνηση του Μπέλμπο να του επιτρέψει να δει αυτόν τον (ανύπαρκτο) χάρτη και τον ενοχοποιεί ως ύποπτο τρομοκρατίας, ώστε να τον αναγκάσει να πάει στο Παρίσι. Ο Αλιέ αναγορεύει τον εαυτό του ως τον επικεφαλής μιας μυστικής πνευματικής αδελφότητας, η οποία περιλαμβάνει τον Αρντέντι, τον κ. Γκάραμοντ και πολλούς από τους "Διαβολικούς" συγγραφείς. Ο Μπέλμπο αναζητά βοήθεια από τον ντε Άντζελις, ο οποίος μετατίθεται στη Σαρδηνία ύστερα από μια βομβιστική απόπειρα με αυτοκίνητο, και αρνείται περαιτέρω ανάμιξη.

Ο Καζαουμπόν δέχεται ένα τηλεφώνημα για βοήθεια, πηγαίνει στο διαμέρισμα του Μπέλμπο και διαβάζει όλα τα κείμενα που αυτός έχει αποθηκευμένα στον υπολογιστή του και αποφασίζει να ακολουθήσει τον Μπέλμπο στο Παρίσι. Συμπεραίνει ότι ο Αλιέ και οι σύντροφοί του έχουν την πρόθεση να συναντηθούν στο Μουσείο όπου βρίσκεται το εκκρεμές, καθώς ο Μπέλμπο τους έχει εκμυστηρευθεί ότι ο χάρτης των Ναϊτών πρέπει να χρησιμοποιηθεί σε σχέση με το εκκρεμές. Ο Καζαουμπόν κρύβεται στο Μουσείο, όπου βρίσκεται στην αρχή του μυθιστορήματος.

Την κανονισμένη ώρα, μια ομάδα ανθρώπων συγκεντρώνεται γύρω από το εκκρεμές για μια απόκρυφη τελετουργία. Ο Καζαουμπόν διακρίνει ορισμένα εκτοπλάσματα να εμφανίζονται, ένα από τα οποία ισχυρίζεται ότι είναι ο αληθινός κόμης του Σαιν-Ζερμαίν και ταπεινώνει τον Αλιέ μπροστά στους οπαδούς του. Στη συνέχεια φέρνουν τον Μπέλμπο για ανάκριση.

Η ομάδα του Αλιέ είναι, ή έχουν ξεγελάσει τους εαυτούς τους πως είναι, η ομάδα "Τρες" του "Σχεδίου". Θυμωμένοι επειδή ο Μπέλμπο ξέρει περισσότερα από αυτούς για το "Σχέδιο", προσπαθούν να τον εξαναγκάσουν να αποκαλύψει τα μυστικά που ξέρει, φθάνουν στο σημείο να τον εξαναγκάσουν χρησιμοποιώντας τη Λορέντσα, την κοπέλα με την οποία είναι ερωτευμένος. Ο Μπέλμπο αρνείται να τους ικανοποιήσει ή να τους αποκαλύψει πως το "Σχέδιο" είναι ένα ανόητο κατασκεύασμα, η άρνησή του υποκινεί μια ταραχή, κατά τη διάρκεια της οποίας η Λορέντσα μαχαιρώνεται και ο Μπέλμπο απαγχονίζεται με το σύρμα του εκκρεμούς του Φουκώ. Η ενέργεια αυτή αλλάζει την τροχιά του εκκρεμούς, κάνοντάς το να ταλαντώνεται από τον λαιμό του αντί από το σημείο ανάρτησής του.

Ο Καζαουμπόν δραπετεύει από το Μουσείο μέσω των παρισινών υπονόμων και διαφεύγει πηγαίνοντας στο εξοχικό όπου είχε μεγαλώσει ο Μπέλμπο. Είναι ασαφές στο σημείο αυτό πόσο αξιόπιστος αφηγητής υπήρξε ο Καζαουμπόν και μέχρι ποίου σημείου επινοεί ή εξαπατάται από, θεωρίες συνωμοσίας. Σύντομα μαθαίνει ότι ο Ντιοταλλέβι υπέκυψε στον καρκίνο τα μεσάνυχτα της Παραμονής του Αγίου Ιωάννου, την ίδια στιγμή που πέθανε και ο Μπέλμπο. Το μυθιστόρημα τελειώνει με τον Καζαουμπόν να συλλογίζεται τα γεγονότα του βιβλίου, προφανώς έχοντας παραδοθεί στην (πιθανότατα παραληρηματική) ιδέα ότι σύντομα θα τον συλλάβει κι αυτόν το Τρες. Και όταν αυτό συμβεί, θα έχει την ίδια τύχη με τον Μπέλμπο, αρνούμενος να τους δώσει νύξεις, αρνούμενος να δημιουργήσει ένα ψέμα. Κι ενώ περιμένει, κρυμμένος στο αγροτόσπιτο στο οποίο πριν χρόνια ζούσε ο Μπέλμπο, βρίσκει ένα παλιό χειρόγραφό του, ένα είδος ημερολογίου. Ανακαλύπτει ότι ο Μπέλμπο είχε μια μυστικιστική εμπειρία σε ηλικία 12 ετών, από την οποία αντιλήφθηκε το τελικό νόημα πέρα από τα σημεία και τη σημειωτική. Αντιλαμβάνεται ότι κατά μέγα μέρος η συμπεριφορά του Μπέλμπο και πιθανόν η δημιουργία του "Σχεδίου", ακόμη και ο θάνατός του, είχαν την έμπνευσή τους από την επιθυμία του Μπέλμπο να ανασυλλάβει το χαμένο εκείνο νόημα.

Σημαντικά θέματα

Τα περισσότερα μυθιστορήματα του είδους εστιάζουν στο μυστηριώδες και αποσκοπούν στο να δώσουν τη δική τους εκδοχή στη θεωρία συνωμοσίας. Ο Έκο αποφεύγει αυτή την παγίδα, χωρίς παραχωρήσεις στο ιστορικό μυστήριο που καλύπτει τους Ναΐτες Ιππότες. Στην πραγματικότητα, το μυθιστόρημα μπορεί να θεωρηθεί ως κριτική, λοιδορία ή αποδόμηση των μεγάλων πρωταρχικών συνωμοσιών που απαντώνται στη μεταμοντέρνα λογοτεχνία. Αν και η κεντρική πλοκή του στηρίζεται στο λεπτομερειακά παρατιθέμενο "Σχέδιο", το βιβλίο εστιάζει στην εξέλιξη των χαρακτήρων και στην αργή τους μετάβαση από δύσπιστους επιμελητές που διακωμωδούν τα χειρόγραφα του "Μανούτιου" σε εύπιστους "Διαβολικούς". Με τον τρόπο αυτό, η παρατιθέμενη θεωρία συνωμοσίας συνιστά απλώς ένα μηχανισμό ανάπτυξης πλοκής παρά μια σοβαρή πρόταση.

Τα γραπτά του Μπέλμπο είναι επαναλαμβανόμενο θέμα σε όλο το βιβλίο. Η αφήγηση γίνεται σε πρώτο πρόσωπο από τον Καζαουμπόν, με σύντομα ιντερλούδια από τα αρχεία του "Αμπουλάφια". Τα αποσπάσματα αυτά είναι συχνά γραμμένα με εκκεντρικό τρόπο και έχουν να κάνουν στο μεγαλύτερο μέρος της με την παιδική ηλικία του Μπέλμπο, τη συνεχή αίσθησή του αποτυχίας και την έμμονη ιδέα του για τη Λορέντσα. Τα ιντερλούδια της παιδικής του ηλικίας αποτελούν την τέλεια αντίθεση με τον μυθικό κόσμο των λατρειών και των συνωμοσιών. Ο Μπέλμπο είναι ιδιαίτερα προσεκτικός στον να μη προσπαθήσει να δημιουργήσει λογοτεχνία, καθώς θεωρεί τον εαυτό του ανάξιο, αν και είναι σαφές ότι το γράψιμο είναι το πάθος του. Αυτή η στάση του σταθερά υποσυνείδητου αυτο-εξευτελισμού ταιριάζει με τη συνολική ειρωνεία στην οποία εστιάζει το βιβλίο, αν ληφθεί υπόψιν ότι τελικά ο Μπέλμπο αναλώνεται στην (ανα)δημιουργία του "Σχεδίου".

Ο Καζαουμπόν είναι λόγιος. Ενώ ο Μπέλμπο αναζητά την εσωτερική γαλήνη, η αναζήτηση του Καζαουμπόν είναι η γνώση. Η αβεβαιότητα της επιστημονικής γνώσης και της ανθρώπινης εμπειρίας ερευνώνται στον χαρακτήρα του, καθώς παίρνει μέρος σε υπερφυσικά γεγονότα. Οι αφηγήσεις του εγκαταλείπουν τον αυστηρό ρεαλισμό και σταδιακά κλίνουν προς το υπερφυσικό, καθώς εξελίσσεται το μυθιστόρημα.

Ο κ. Γκάραμοντ, του οποίου η βασική εργασία είναι η "πώληση ονείρων" μέσω του "vanity press" εκδοτικού του οίκου, αρχίζει να πιστεύει στον φανταστικό κόσμο που εξυφαίνουν οι επιμελητές του. Είναι, εν τούτοις, πιθανόν ότι και ο ίδιος ήταν πάντα ένας από τους "Διαβολικούς" και δημιούργησε αυτόν τον εκδοτικό οίκο για να "ψαρέψει" πληροφορίες.

Εταιρείες και οργανώσεις

Στο "Εκκρεμές του Φουκώ" αναφέρονται οι εξής μυστικές - ή όχι και τόσο μυστικές - εταιρείες και οργανώσεις:

• Ναΐτες Ιππότες
• Ροδόσταυροι
• Γνωστικοί
• Ελευθεροτέκτονες
• Ιλλουμινάτοι (πεφωτισμένοι)
• Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών
• Ασασίνοι του Αλαμούτ
• Καββαλιστές
• Καθαροί
• Βογόμιλοι
• Ιησουΐτες

Υπάρχει και μια ασαφής αναφορά της μιας φοράς στη φανταστική λατρεία "Χθούλου" μέσω μιας παράθεσης από τα σατανιστικά τελετουργικά – "I'a Cthulhu! I'a S'ha-t'n!". Οι λέξεις αυτές ολοκλήρωναν ένα τελετουργικό που δημιούργησε ο Μάικλ Ακίνο. Αρχικά ήταν μόνο – "I'a Cthulhu!" αλλά ο Αντόν ΛαΒέι (Anton LaVey) πρόσθεσε το "I'a S'ha-t'n!" ώστε να του δώσει πιο "σατανιστική" μορφή.

Δεν εμπλέκονται με το σχέδιο:

• Πάντα ρει (η ρήση του Ηράκλειτου)
• Υποστηρικτές της Ουμπάντα και του Καντομπλέ
• Το Όπους Ντέι
• Το "Ordo Templi Orientis"
• Η εκκλησία του Ιησού των Αγίων της τελευταίας ημέρας. Ο κ. Γκάραμοντ τα περιέλαβε στον κατάλογο των "απόκρυφων" οργανώσεών του για να πάρει ιδέες για βιβλία, εξηγώντας ότι "τα διάβασε σε ένα διήγημα με ντετέκτιβ" αλλά ίσως να μην υπάρχουν πια.

Σύγκριση με άλλα βιβλία

Το "εκκρεμές του Φουκώ" έχει χαρακτηριστεί ως "Ο κώδικας Ντα Βίντσι του σκεπτόμενου ανθρώπου". Η περγαμηνή που δίνει το έναυσμα για το "Σχέδιο" και οι πολλαπλές της ερμηνείες διαδραματίζουν τον ίδιο ρόλο με τις περγαμηνές της ιστορίας του Ρεν-λε-Σατώ ([Rennes-le-Château), που έγινε παγκόσμια γνωστό χάρη στο μυθιστόρημα του Νταν Μπράουν και, νωρίτερα, από το έργο "The Holy Blood and the Holy Grail", από το οποίο και εμπνεύστηκε ο Μπράουν. Το μυθιστόρημα του Έκο, το οποίο προηγείται του "φαινομένου" Μπράουν τουλάχιστον κατά μία δεκαετία, ομοίως ασχολείται με τους Ναΐτες, πολύπλοκες συνωμοσίες, μυστικούς κώδικες, το αίνιγμα του Αγίου Αίματος (αν κι αυτό αναφέρεται μόνο φευγαλέα) και περιλαμβάνει ακόμη κι ένα κυνηγητό γύρω από τα μνημεία του Παρισιού. Αυτό όμως το κάνει από μια πολύ περισσότερο κριτική σκοπιά: Είναι περισσότερο μια σάτυρα επί της ματαιοπονίας των θεωριών συνωμοσίας και αυτών που τις πιστεύουν αντί για απόπειρα πολλαπλασιασμού τέτοιων πεποιθήσεων.

Όταν ρωτήθηκε αν διάβασε το μυθιστόρημα του Μπράουν, ο Έκο απάντησε:

Ήμουν υποχρεωμένος να το διαβάσω, γιατί όλοι με ρωτούσαν γι' αυτό. Η απάντησή μου είναι ότι ο Νταν Μπράουν είναι ένας από τους χαρακτήρες μου στο "Εκκρεμές του Φουκώ", που πραγματεύεται περί ατόμων που αρχίζουν να πιστεύουν σε αποκρυφιστικό υλικό.

- Μα εσείς ο ίδιος μοιάζει να ενδιαφέρεστε για την Καββάλα, την αλχημεία και άλλες αποκρυφιστικές πρακτικές που ερευνάτε στο μυθιστόρημα.

- Όχι. Στο "εκκρεμές του Φουκώ" κατέγραψα την αλλόκοτη αναπαράσταση αυτού του τύπου ανθρώπων. Έτσι, ο Νταν Μπράουν είναι ένα από πλάσματά μου.

Ο ίδιος ο Έκο εμπνεύστηκε από τον μεγάλο Αργεντινό συγγραφέα Χόρχε Λουίς Μπόρχες, ιδιαίτερα από το διήγημά του "Tlön, Uqbar, Orbis Tertius". Το προγενέστερο μυθιστόρημα του Έκο, Το όνομα του Ρόδου, "χρεώνεται" επίσης στον Μπόρχες, αυτή τη φορά στο έργο του "Η βιβλιοθήκη της Βαβέλ", καθώς ο Έκο σιωπηρά αναγνωρίζει, δίνοντας κεντρικό ρόλο στον τυφλό μοναχό Χόρχε του Μπούργκος, που ονομάζει έτσι ως φόρο τιμής στον τυφλό Αργεντινό συγγραφέα. Για την εικονογράφηση του Σέργιου Νείλου, ο Έκο καταφεύγει στο έργο του Ντανίλο Κις (Danilo Kiš) "Το βιβλίο των Βασιλέων και των Ανόητων" στην "Εγκυκλοπαίδεια των Νεκρών".

Το "εκκρεμές του Φουκώ" έχει επίσης πολλές αναφορές στις εμπειρίες και τα γραπτά του ίδιου του Έκο: Ο Μπέλμπο μεγάλωσε, και το αναφέρει πολλές φορές, στην περιοχή του Πιεμόντε στη βόρεια Ιταλία. Σε ένα άρθρο του, στη σειρά δοκιμίων του Il costume di casa αναφέρεται σε επίσκεψή του σε τελετή του καντομπλέ στη Βραζιλία, και θυμάται το επεισόδιο στο μυθιστόρημά του. Περιγράφει επίσης τον Γάλλο εθνολόγο Ροζέ Μπαστίντ ως έχοντα μεγάλες ομοιότητες με τον Αλιέ.

Η αμερικανική εφημερίδα The Boston Globe έγραψε: "Μπορεί κάποιος να διακρίνει την καταγωγή του "Εκκρεμούς του Φουκώ" του Έκο από την τριλογία του Ρόμπερτ Άντον Ουίλσον The Illuminatus!. Η τριλογία αυτή γράφτηκε δεκατρία χρόνια πριν το έργο του Έκο, Ο συγγραφέας Τζων Τζόνσον έγραψε για την ομοιότητα των δύο βιβλίων, ότι "και τα δύο έργα γράφτηκαν με τη γλώσσα στο μάγουλο, με μεγάλη αίσθηση ειρωνίας".

Αποσπάσματα

Το βιβλίο αρχίζει με ένα μεγάλο απόσπασμα στα εβραϊκά, το οποίο προέρχεται από την Καββάλα και συγκεκριμένα από τη συλλογή κειμένων του Ραββί Ισαάκ Λουρία. Στο βιβλίο δεν δίνεται η μετάφρασή του (ούτε στο πρωτότυπο ούτε στις μεταφράσεις). Το κείμενο αυτό είναι (μεταφρασμένο) το εξής:

Όταν το φως του Ατέρμονος συντάχθηκε με τη μορφή μιας ευθείας γραμμής στο Κενό ... δεν συντάχθηκε και επεκτάθηκε αμέσως προς τα κάτω, μάλιστα επεκτάθηκε σιγά - δηλαδή, στην πρώτη γραμμή του Φωτός άρχισε να επεκτείνεται και κατά την έναρξη της επέκτασής της στο μυστικό της Γραμμής που συντάχθηκε και διαμορφώνεται σε έναν τροχό, τέλεια κυκλικό στο περίγραμμά του.

Καθένα από τα 119 κεφάλαια που περιέχει το βιβλίο αρχίζει επίσης με ένα ή δύο αποσπάσματα, κατά κύριο λόγο από βιβλία αποκρυφισμού (περιλαμβάνονται και αποσπάσματα από το The Holy Blood and the Holy Grail). Το πλέον ασυνήθιστο από αυτά προέρχεται από την ιδιωτική αλληλογραφία του Έκο με τον διάσημο αρχιτέκτονα και μηχανικό Μάριο Σαλβαντόρι (Mario Salvadori), στο οποίο περιγράφονται οι αρχές της φυσικής ενός (αιωρούμενου) θύματος ως προσέγγιση απλού ή διπλού εκκρεμούς.

Εκδόσεις

Το πρωτότυπο εκδόθηκε από τις εκδόσεις "Bompiani" στο Μιλάνο το 1988. Μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες. Την ελληνική μετάφραση έκανε η - σχεδόν μόνιμη - μεταφράστρια του Έκο στα ελληνικά, Έφη Καλλιφατίδη και εκδόθηκε από τους εκδοτικούς οίκους σε διαφορετικές χρονολογίες:

• Γνώση
• Ελληνικά Γράμματα
• Ψυχογιός

Αναφορές

• Έκο, Ουμπέρτο (1989). Το εκκρεμές του Φουκώ. Έφη Καλλιφατίδη (μετάφραση). Αθήνα: Γνώση. 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Annotations at Umberto Eco Wiki Αρχειοθετήθηκε 2019-12-22 στο Wayback Machine. – A wiki guide to the novel.
• "Foucault pendulum video Αρχειοθετήθηκε 2009-05-02 στο Wayback Machine." Foucault pendulum at the Musée des arts et métiers, Paris, France) (video clip)
• List of Eco's fiction with short introductions
• Foucault's Pendulum, reviewed by Ted Gioia (The New Canon)