Το μουσικό κουτί

Το μουσικό κουτί είναι πολιτικό κοινωνικό δράμα που σκηνοθέτησε το 1989 ο Κώστας Γαβράς με πρωταγωνίστρια την Τζέσικα Λανγκ στο ρόλο της δυναμικής αμερικανίδας δικηγόρου που υπερασπίζεται τον πατέρα της. Ο τελευταίος κατηγορείται ξαφνικά για εγκλήματα που φέρεται να διέπραξε προ δεκαετιών στην Ουγγαρία, λίγο προτού μεταναστεύσει στις ΗΠΑ. Το έργο περιστρέφεται γύρω από την προσπάθεια της δικηγόρου να αποδείξει την αθωότητα του πατέρα της, την αγωνία της να μάθει την αλήθεια που φοβάται ότι μπορεί να κρύβεται πίσω από αυτές τις κατηγορίες και, τελικά, την εσωτερική σύγκρουση που πρέπει να επιλύσει.

Το μουσικό κουτί (Music Box)
Κινηματογραφική αφίσα
Σκηνοθεσία	Κώστας Γαβράς
Παραγωγή	Ίρβιν Γουίνκλερ
Σενάριο	Joe Eszterhas
Πρωταγωνιστές	Τζέσικα Λανγκ, Άρμιν Μίλερ-Σταλ, Φρέντερικ Φόρεστ, Donald Moffat, Λούκας Χάας, Μάικλ Ρούκερ, Mari Törőcsik, Elżbieta Czyżewska, Larry Brandenburg, Zoltán Gera και Albert Hall
Μουσική	Φιλίπ Σαρντ
Φωτογραφία	Πατρίκ Μπλοσιέ
Μοντάζ	Joële van Effenterre
Εταιρεία παραγωγής	Carolco Pictures
Διανομή	TriStar Pictures και Netflix
Πρώτη προβολή	1989 και 29  Μαρτίου 1990 (Γερμανία)
Διάρκεια	124 λεπτά
Προέλευση	Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής
Γλώσσα	Ουγγρικά και Αγγλικά
δεδομένα ()

Πλοκή

Μια επιτυχημένη Αμερικανίδα δικηγόρος ουγγρικής καταγωγής, η Αν Τάλμποτ, αναλαμβάνει να υπερασπιστεί τον πατέρας της, Μάικ Λάζλο, όταν αυτός, μετανάστης που ζει στις ΗΠΑ τα τελευταία 37 χρόνια, κατηγορείται ξαφνικά ως εγκληματίας πολέμου. Συγκεκριμένα θέλουν να του αφαιρέσουν την αμερικανική υπηκοότητα και να τον δικάσουν επειδή στα νιάτα του, στην Ουγγαρία, ως μέλος του ναζιστικού κόμματος της χώρας, βασάνιζε και δολοφονούσε γυναικόπαιδα, τσιγγάνους, Εβραίους και κομμουνιστές. Επ’ αυτού ο κατήγορος Τζαν Μπερν επικαλείται μαρτυρίες ατόμων που τον αναγνωρίζουν ως τον «τρομερό Μίσκα» αλλά και ένα έγγραφο ντοκουμέντο που αποδεικνύεται στη διαδικασία γνήσιο -μια ταυτότητα του ακροδεξιού ουγγρικού κόμματος «Βελωτός Σταυρός» με τη φωτογραφία του.

Η δικηγόρος ήταν αρχικά βέβαιη ότι επρόκειτο περί λάθους ή πιθανόν περί σκευωρίας κομμουνιστών που επιδιώκουν να ενοχοποιήσουν τον αντικομουνιστή πατέρα της, αλλά σταδιακά αρχίζει να βασανίζεται από αμφιβολίες που προσπαθεί μάταια να καταπνίξει. Οι μαρτυρίες είναι καταπέλτες και παρότι με διάφορα επιχειρήματα καταφέρνει δικονομικά να τις αμφισβητήσει, αισθάνεται ότι πέφτουν σαν χιονοστιβάδα. Η ταινία δείχνει εντούτοις πόσο αγαπά τον πατέρα της που έμεινε χήρος νέος και ανέθρεψε μόνος του αυτήν και τον αδελφό της δουλεύοντας σκληρά στην Αμερική, που αρνήθηκε να ξαναπαντρευτεί και που φέρεται τόσο τρυφερά στον εγγονό του και γιο της. Ο 12χρονος γιος της έχει επίσης μεγάλη αδυναμία στον κατηγορούμενο παππού του και «παίζει ξύλο» στο σχολείο του για να τον υπερασπιστεί όταν οι κατηγορίες προβάλλονται στην τηλεόραση, βέβαιος ότι "κατηγορούν άδικα τον παππού". Ταυτίζεται περισσότερο μαζί του γιατί, όπως και η μητέρα του, δεν έχει ιδιαίτερους δεσμούς με τον άλλο παππού του, πλούσιο μεγαλοδικηγόρο και αστό, Χάρι Τάλμποτ.

Ο τελευταίος, όταν τα στοιχεία γίνονται πλέον συντριπτικά για τον πρώην συμπέθερό του και η Αν απελπίζεται, προσφέρεται να τη βοηθήσει δραστικά με τις διασυνδέσεις του. Αυτός, εκτός από μεγαλοδικηγόρος και συγκεκαλυμμένα αντισημίτης, στα νιάτα του είχε υπηρετήσει και σε μυστικές υπηρεσίες πληροφοριών. Της αποκαλύπτει την «Επιχείρηση Αρλεκίνος» και της υποδεικνύει έναν πρώην πράκτορα της KGB που έχει αυτομολήσει πρόσφατα στις ΗΠΑ και που μπορεί να τον κλητεύσει για να καταθέσει στη δίκη σχετικά με αυτή την ύποπτη επιχείρηση. Όντως ο άνδρας καταθέτει ότι Ρώσοι, Ανατολικογερμανοί και Ούγγροι πλαστογραφούσαν διάφορα ντοκουμέντα στο πλαίσιο της «Επιχείρησης Αρλεκίνος», στόχος της οποίας ήταν να σπιλώνουν την υπόληψη ομοεθνών τους που είχαν διαφύγει στη Δύση και διακρίνονταν για την αντικομουνιστική τους δράση. Οι ειδικοί, όπως λέει ο πράκτορας, έκαναν εξαιρετική δουλειά στην παραποίηση εγγράφων και φαίνονταν ως γνήσια ακόμα και στους καλύτερους δυτικούς εμπειρογνώμονες. Το επιχείρημα αυτό συνάδει με την περίπτωση του Λάζλο, αφού λίγα χρόνια πριν ο Ούγγρος μετανάστης είχε διακόψει μια εκδήλωση της ουγγρικής πρεσβείας επειδή, όπως είπε τότε ο ίδιος στα αμερικανικά τηλεοπτικά κανάλια, οι Ούγγροι κομμουνιστές είχαν δολοφονήσει τη γυναίκα του και είχαν διαπράξει αμέτρητα εγκλήματα. Ο δικαστής Ιρβιν Σίλβερ δέχεται ότι όντως αυτό το ενδεχόμενο κλονίζει την αξιοπιστία των ντοκουμέντων που είχε προσκομίσει ο κατήγορος από την κυβέρνηση της Ουγγαρίας και φαίνεται πια ότι ο ηλικιωμένος θα αθωωθεί.

Η Αν Τάλμποτ στο μεταξύ έχει διαπιστώσει ότι ο πατέρας της έδινε μεγάλα ποσά τα τελευταία χρόνια σε κάποιο συμπατριώτη του ονόματι Τίμπορ Ζόλνταν που είχε μεταναστεύσει πρόσφατα στις ΗΠΑ. Υποψιάζεται εκβιασμό, αλλά ο πατέρας της την καθησυχάζει ότι ο Ζόλνταν ήταν φίλος του από παλιά και συγκεκριμένα από το στρατόπεδο στο οποίο είχαν εγκλειστεί από τους κομμουνιστές. Ο συμπατριώτης του αυτός όντως παρασύρθηκε από ΙΧ, αλλά κάπου στη Βουδαπέστη εξακολουθεί να ζει η αδελφή του. Η Αν Τάλμποτ, αν και πρέπει να χαίρεται που ο πατέρας της φαίνεται πια να απαλλάσσεται, αισθάνεται εξαιρετικά αβέβαιη. Τότε ο κατήγορος παρουσιάζει ένα νέο μάρτυρα και ανατρέπει ξανά τις εξελίξεις στη δίκη. Αυτός ο μάρτυρας είναι βαριά άρρωστος και νοσηλεύεται σε κλινική της Βουδαπέστης. Δηλώνει με βεβαιότητα ότι αναγνωρίζει στο πρόσωπο του πατέρα της τον εγκληματία πολέμου Μίσκα. Οι παράγοντες της δίκης πηγαίνουν στη Βουδαπέστη για να πάρουν επίσημη κατάθεση, αφού ο μάρτυρας δεν μπορεί να μετακινηθεί. Στο ξενοδοχείο όπου καταλύει η Τάλμποτ, όμως, της στέλνουν ανώνυμα δύο ντοκουμέντα, επίσημα έγγραφα, που αποδεικνύουν ότι ο μάρτυρας αυτός είναι αναξιόπιστος. Συγκεκριμένα στο παρελθόν είχε ήδη αναγνωρίσει τον «εγκληματία Μίσκα» άλλες δύο φορές, στις φωτογραφίες δύο άλλων ανδρών.

Τώρα πια ο δικαστής κρίνει ότι πρέπει να αθωώσει τον πατέρα της. Εκείνη όμως, αφού βρίσκεται στη Βουδαπέστη και νιώθει να κατατρώγεται από αμφιβολίες, προτού φύγει αποφασίζει να επισκεφθεί την αδελφή του Ζόλνταν, παριστάνοντας τη φίλη του. Βλέπει τότε στον τοίχο του σπιτιού της μία φωτογραφία του και ταράζεται από την ουλή στο πρόσωπό του, επειδή στη διάρκεια της δίκης όλοι οι μάρτυρες είχαν καταθέσει πως οι πιο φρικτοί εγκληματίες ήταν ο Μίσκα και «εκείνος με την ουλή στο μάγουλο». Επίσης κατέθεταν ότι στη διάρκεια των εγκλημάτων που διέπραττε η ομάδα του Μίσκα, κάποιος τραβούσε φωτογραφίες. Η αδελφή του της λέει ότι δεν ήξερε και πολλά για τη ζωή του Ζόλνταν στις ΗΠΑ και ότι μετά το θάνατό του, οι Αμερικανοί της έστειλαν ελάχιστα προσωπικά αντικείμενά του. Μεταξύ αυτών είναι και μια απόδειξη από ενεχυροδανειστήριο. Η γυναίκα της ζητάει ως χάρη να ελέγξει όταν γυρίσει στις ΗΠΑ τι είχε φυλάξει εκεί ο αδελφός της, γιατί δεν έχει πολλά αναμνηστικά από εκείνον.

Στο ενεχυροδανειστήριο η Τάλμποτ βρίσκει ένα μουσικό κουτί και καθώς το ανοίγει, η μικρή εσωτερική κυλινδρική «λατέρνα» αρχίζει να γυρίζει. Ακούγεται μουσική, και ταυτόχρονα αναδύονται περίπου 10 φωτογραφίες με τα αρνητικά τους, που δείχνουν τον πατέρα της να διαπράττει φόνους και διάφορες βιαιότητες.

Την άλλη μέρα προσπαθεί να μάθει από τον πατέρα της "γιατί τα έκανε όλα αυτά", όπως το να σκοτώνει παιδιά στην ηλικία του εγγονού του, να βιάζει ή να σκοτώνει μητέρες και να ρίχνει στο Δούναβη δεμένους ανθρώπους. Εκείνος αρνείται πεισματικά παρότι η κόρη του του λέει ότι είδε «τις φωτογραφίες». Τότε εκείνη του απαγορεύει να ξαναπλησιάσει τον εγγονό του.

Η Τάλμποτ αποφασίζει να στείλει τις φωτογραφίες με τα αρνητικά τους και μια επιστολή την οποία υπογράφει στον κατήγορο Μπερν. Οι φωτογραφίες δημοσιεύονται τελικα στις εφημερίδες και το έργο τελειώνει με την Τάλμποτ να αγκαλιάζει τον γιο της και να προσπαθεί να τον παρηγορήσει και να του εξηγήσει όσα μπορεί.

Ρόλοι και ηθοποιοί

• Αν Τάλμποτ (η κόρη και δικηγόρος) Τζέσικα Λανγκ
• Μίσλα Λάζλο (ο κατηγορούμενος πατέρας) Άρμιν Μίλερ-Σταλ
• Τζακ Μπέρκ (ο κατήγορος) Φρέντερικ Φόρεστ
• Χάρι Τάλμποτ (ο πρώην πεθερός της Τάλμποτ) Ντόναλντ Μόφατ
• Ντιν Τάλμποτ (ο πρώην σύζυγος της δικηγόρου) Νεντ Σμίντκι
• Ιρβιν Σίλβερ (ο δικαστής) J. S. Block (βλ. Ενδιαφέροντα στοιχεία)
• Κάρτσι Λάζλο (ο γιος του κατηγορούμενου) Μάικλ Ρούκερ
• Μίκι Τάλμποτ (ο 12χρονος εγγονός) Λούκας Χαας

Διακρίσεις

• Χρυσή Αρκτος στο Φεστιβάλ Βερολίνου
• Η Τζέσικα Λανγκ ήταν υποψήφια για Όσκαρ πρώτου γυναικείου ρόλου
• Η Τζέσικα Λανγκ ήταν υποψήφια για Χρυσή Σφαίρα πρώτου γυναικείου ρόλου
• Ο έφηβος Λούκας Χάας προτάθηκε για το Young Artist Award

Ενδιαφέροντα στοιχεία

Ο ηθοποιός που ενσαρκώνει το ρόλο του δικαστή είναι και στην πραγματικότητα δικαστικός στο επάγγελμα και έχει διακριθεί σε διάφορες σημαντικές υποθέσεις που απασχόλησαν την αμερικανική κοινή γνώμη -πολιτικές δίκες, αλλά και δίκες μαφιόζων. Ασχολείται παράλληλα με το συγγραφικό έργο και ο Γαβράς τον προσέγγισε για να παίξει με ψευδώνυμο ως ηθοποιός επειδή το πρόσωπό του έχει ένα συμβολικό χαρακτήρα για τους Αμερικανούς και τον θεωρούν συνώνυμο του αδέκαστου δικαστή. Το πραγματικό του όνομα είναι James Zagel.

Ο ηθοποιός Άρμιν Μίλερ-Σταλ γεννήθηκε στην ανατολική Γερμανία και ασχολήθηκε με την κλασική μουσική και μετά με την ηθοποιία -διακρίθηκε μάλιστα στην πατρίδα του και ως μουσικός και ως ηθοποιός. Το 1977 χαρακτηρίστηκε "ανεπιθύμητο πρόσωπο" επειδή συμμετείχε σε αντικομουνιστικές εκδηλώσεις. Μετανάστευσε στη δυτική Γερμανία το 1980 όπου εμφανίστηκε στις ταινίες του Ράινερ Βέρνερ Φασμπίντερ "Λόλα" και "Βερόνικα Φος". Στη συνέχεια μετανάστευσε στις ΗΠΑ και φέρεται ότι ο Κώστας Γαβράς δεν τον επέλεξε τυχαία για το ρόλο του Ούγγρου μετανάστη που τον καταδιώκει το παρελθόν του.

Στις πρώτες σκηνές, όταν αν αναζητείται ο κατάλληλος και πιο ειδικός συνήγορος, κάποιος αναφέρει παρεμπιπτόντως το όνομα ενός μετανάστη που είχε απασχολήσει εκείνη την εποχή την αμερικανική κοινή γνώμη για ένα παρεμφερές ζήτημα. Τον είχαν κατηγορήσει ως εγκληματία πολέμου, καταδικάστηκε, εκδόθηκε στο Ισραήλ, αθωώθηκε αλλά μετά ξαναδιώχθηκε από την εισαγγελία. Εχει εκφρασθεί η άποψη ότι ο Γαβράς εμπνεύσθηκε την ταινία από αυτήν ακριβώς την υπόθεση του John Demjanjuk.