Φιλοσοφία

Ζακ-Λουί Νταβίντ, Ο Θάνατος του Σωκράτη, 1787

Φιλοσοφία είναι η επιστήμη που ασχολείται με ερωτήματα, προβλήματα ή απορίες που μπορούμε να αποκαλέσουμε οριακά, θεμελιώδη, ή έσχατα, όπως αυτά της ύπαρξης, γνώσης, αξίας, αιτίας, γλώσσας και του νου. Ξεχωρίζει από άλλους τρόπους αντιμετώπισης των παραπάνω προβλημάτων, από την κριτική και γενικώς συστηματική προσέγγιση των θεμάτων και την οικοδόμησή της πάνω σε λογικές εξηγήσεις.

Η λέξη φιλοσοφία ετυμολογικώς είναι σύνθετη και προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό φιλείν (αγαπώ) και τη λέξη σοφία, δηλαδή αγάπη για τη σοφία. Τον όρο εισήγαγε ο μεγάλος προσωκρατικός φιλόσοφος και μαθηματικός, Πυθαγόρας. Η φιλοσοφία μάς ανοίγει νέους δρόμους και αναζητά απαντήσεις σε ερωτήματα που πιθανώς ξεπερνούν τις ανθρώπινες γνωστικές δυνατότητες, βοηθώντας στη διερεύνηση των ορίων της ανθρώπινης σκέψης, ακόμα και όταν δεν φτάνει σε κάποιο αποτέλεσμα ο επαγωγικός της προβληματισμός. Δεν θα ήταν λάθος να πούμε ότι φιλοσοφία είναι σκέψη πάνω στην ίδια τη σκέψη και τις δυνατότητες της.

Γενικώς θα μπορούσε να διατυπώσει κανείς ότι φιλοσοφική σκέψη είναι η διανοητική διερεύνηση βαθέων ερωτημάτων για τη σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο και τη θέση του σ’ αυτόν. Η φιλοσοφία δεν αρκείται στην ανάλυση της πραγματικότητας του εμπειρικού κόσμου, αλλά διατυπώνει προτάσεις για την αλλαγή του. Ένας φιλόσοφος δεν αρκείται στο να διατυπώσει πώς έχουν τα πράγματα, αλλά προχωρά και σε συγκεκριμένες προτάσεις για το πώς θα μπορούσαν να είναι. Οι εκάστοτε φιλόσοφοι, σύμφωνα με το εννοιολογικό περιεχόμενο που προσάπτουν στη φιλοσοφία, δημιουργούν και το ανάλογο φιλοσοφικό ρεύμα.

Φιλοσοφία είναι η νοητική αναζήτηση των πρώτων αρχών και των πρώτων αιτιών που συνιστούν την πραγματικότητα του νύν παρόντος κόσμου.

Εύρος της φιλοσοφίας

Ο Μπέρτραντ Ράσελ διατυπώνει τη θέση πως η φιλοσοφία είναι μια αστείρευτη δεξαμενή γνώσεων. Επομένως, όπως έχει αποδειχθεί άλλωστε ιστορικά, η φιλοσοφία είναι η επιστήμη των επιστημών, o κορμός της διεπιστημονικής γνώσης, ο άσβεστος πόθος αναζήτησης της γνώσης και της σοφίας. Πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι οι σύγχρονες θετικές επιστήμες (Μαθηματικά, Φυσική, Χημεία, Ιατρική, Αστρονομία κ.α.) αλλά και μεταγενέστερες θεωρητικές (Ψυχολογία, Παιδαγωγική, Κοινωνιολογία κ.α.) ξεπήδησαν από το φιλοσοφικό στοχασμό.

Παρόλο το εύρος της έννοιάς της δεν πρέπει να παραβλέπεται το γεγονός ότι πρόκειται για επιστήμη (και μάλιστα τη "μητέρα" επιστήμη όπως είδαμε). Επομένως η μέθοδος ενός στοχασμού, ώστε αυτός να ονομασθεί φιλοσοφικός πρέπει να τηρεί συγκεκριμένα επιστημονικά κριτήρια και στάδια. Αυτά τα στάδια είναι εκείνα της Παρατηρήσεως, της Υποθέσεως, του Πειράματος, της Απόδειξης και της Επαναλήψεως. Ο φιλοσοφικός στοχασμός απαραίτητα πρέπει να εγκολπώνει την επιστημονική αποδεικτική διαδικασία.

Κλάδοι της φιλοσοφίας

Η Φιλοσοφία διαιρείται στους ως κάτωθι κλάδους:

• Ηθική ονομάζεται ο τομέας της Φιλοσοφίας που διερευνά ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος να ζει ο άνθρωπος, ενώ δευτερευόντως, διερευνά το κατά πόσον μια τέτοια ερώτηση μπορεί πράγματι να απαντηθεί. Οι κύριοι κλάδοι της Ηθικής Φιλοσοφίας είναι η Μετα-ηθική, η Φορμαλιστική Ηθική και η Εφαρμοσμένη Ηθική.
• Αισθητική ονομάζεται ο τομέας που ασχολείται με τη μελέτη και αντίληψη της ομορφιάς, της Τέχνης, της αναψυχής, θεμάτων γούστου και αισθημάτων, γενικώς με τον ορισμό του ωραίου, του αρμονικού και των αντιστρόφων τους.
• Γνωσιολογία ονομάζεται ο κλάδος που διερευνά τα όρια, την προέλευση και την ποιότητα της ανθρώπινης γνώσης.
• Μεταφυσική ονομάζεται ο τομέας που ασχολείται με το επέκεινα, με εκείνο που η εμπειρία δεν μας αποκαλύπτει. (Δεν πρέπει να συγχέεται με εξωεπιστημονικούς κλάδους όπως η Παραφυσική). Μελετά τη φύση της πραγματικότητας, περιλαμβάνοντας τη σχέση μεταξύ νου και σώματος, ουσίας, γεγονότος και αιτίας. Παραδοσιακοί κλάδοι της είναι η Κοσμολογία και η Οντολογία.
• Επιστημολογία ονομάζεται ο τομέας που ασχολείται με τη φύση και το σκοπό της γνώσης, καθώς και αν η γνώση είναι δυνατή. Μεταξύ των κεντρικών προβληματισμών της είναι οι φιλοσοφικές προκλήσεις που θέτει ο Σκεπτικισμός και οι σχέσεις μεταξύ αλήθειας, πίστης και αιτιολόγησης.
• Πολιτική Φιλοσοφία είναι η μελέτη των θεσμών διακυβέρνησης και των σχέσεων ατόμων (ή οικογενειών και φατριών) με κοινότητες, όπως το κράτος. Περιλαμβάνει ερωτήματα για τη δικαιοσύνη, το νόμο, την περιουσία, καθώς και τα δικαιώματα και υποχρεώσεις των πολιτών. Η Πολιτική Φιλοσοφία και η Ηθική αποτελούν παραδοσιακά αλληλένδετους τομείς, καθώς και οι δύο περιστρέφονται γύρω από το ερώτημα τού τι είναι καλό και πώς πρέπει να διαβιούν οι άνθρωποι με σκοπό τη συνεχή προαγωγή των ανθρώπινων κοινωνιών.
• Λογική είναι η μελέτη των έγκυρων διαλεκτικών φορμών. Ξεκινώντας στα τέλη του 19ου αιώνα, μαθηματικοί όπως ο Γκότλομπ Φρέγκε εστίασαν στη μαθηματική προσέγγιση της Λογικής, η οποία σήμερα χωρίζεται σε δύο ευρείς κλάδους: τη Μαθηματική Λογική και τη λεγόμενη Φιλοσοφική Λογική.
• Φιλοσοφία της γλώσσας είναι αυτή που ερευνά θέματα της φύσης, καταγωγής και χρήσης της γλώσσας
• Φιλοσοφία της Θρησκείας είναι ο κλάδος της Φιλοσοφίας που ασχολείται με τη μελέτη προβλημάτων της θρησκείας.

Όλοι οι παραπάνω κλάδοι διαιρούνται σε αρκετές υπο-ενότητες.

Φιλόσοφοι

Δυτική Φιλοσοφία

Αρχαίοι Έλληνες

• Θαλής
• Αναξίμανδρος
• Αναξιμένης
• Δημόκριτος
• Παρμενίδης
• Ηράκλειτος
• Σοφιστές
• Σωκράτης
• Πλάτωνας
• Πυθαγόρας
• Αριστοτέλης
• Επίκουρος
• Ζήνων ο Κιτιεύς
• Αντισθένης
• Διογένης της Σινώπης
• Εμπεδοκλής
• Λευκιππος
• Αναξαγόρας
• Μέλισσος ο Σάμιος
• Ξενοφάνης
• Φερεκύδης

Αρχαίοι Ρωμαίοι

• Κικέρων
• Σενέκας
• Σαλλούστιος
• Λουκρήτιος
• Τάκιτος
• Τίτος Λίβιος

Φιλόσοφοι στον Μεσαίωνα

• Άγιος Αυγουστίνος
• Ιωάννης Σκώτος Εριγένης
• Αλ Φαραμπί
• Άνσελμος του Καντέρμπερι
• Αβικέννας
• Αβερρόης
• Γουλιέλμος Όκκαμ
• Θωμάς Ακινάτης
• Marsilios Ficino

Φιλόσοφοι της Αναγγένησης

• Νικολό Μακιαβέλι
• Τζορντάνο Μπρούνο
• Έρασμος
• Lorenzo Valla
• Petrus Ramus
• Giovani Pico
• Campanella

Φιλόσοφοι του Διαφωτισμού

• Καρτέσιος (Ρενέ Ντεκάρτ)
• Ζαν Μποντέν
• Ντενί Ντιντερό
• Νικολά ντε Κοντορσέ
• Γκότφριντ Βίλχελμ Λάιμπνιτς
• Τόμας Χομπς
• Τζον Λοκ
• Ζαν Ζακ Ρουσώ
• Τσέζαρε Μπεκαρία
• Βολταίρος
• Αλεξίς ντε Τοκβίλ
• Μοντεσκιέ
• Έντμουντ Μπερκ
• Ντέιβιντ Χιουμ
• Εμμάνουελ Καντ
• Μπαρούχ Σπινόζα
• Τζωρτζ Μπάρκλεϋ
• Άρθουρ Σοπενχάουερ
• Γιόχαν Γκότλιμπ Φίχτε

Φιλόσοφοι του 19ου αιώνα

• Τζέρεμι Μπένθαμ
• Τζέιμς Μιλλ
• Τζον Στιούαρτ Μιλλ
• Σαρλ Φουριέ
• Γκέοργκ Βίλχελμ Φρήντριχ Χέγκελ
• Φρίντριχ Ένγκελς
• Καρλ Μαρξ
• Μιχαήλ Μπακούνιν
• Φρειδερίκος Νίτσε
• Εμίλ Ντιρκάιμ
• Γκιόργκι Λούκατς
• Αύγουστος Κοντ
• Σαίρεν Κίρκεγκωρ
• Μαξ Βέμπερ
• Ρόζα Λούξεμπουργκ
• Μαξ Στίρνερ
• Λούντβιχ Φόιερμπαχ
• Φρήντριχ Βίλχελμ Γιόζεφ Σέλινγκ
• Βίλχελμ Ντίλταϋ

Φιλόσοφοι του 20ού αιώνα

• Λένιν
• Λέον Τρότσκι
• Αλεξάνδρα Κολλοντάι
• Σεργκέι Νετσάγιεφ
• Μάρτιν Χάιντεγκερ
• Έντμουντ Χούσερλ
• Λούντβιχ Βιττγκενστάιν
• Ρόζα Λούξεμπουργκ
• Αντόνιο Γκράμσι
• Μπέρτραντ Ράσελ
• Καρλ Σμιτ
• Ερνστ Μπλοχ
• Καρλ Πολάνυι
• Χέρμπερτ Μαρκούζε
• Γιούργκεν Χάμπερμας
• Τέοντορ Αντόρνο
• Μαξ Χορκχάιμερ
• Βάλτερ Μπένγιαμιν
• Ζωρζ Κανγκιλέμ
• Γκαστόν Μπασελάρ
• Πωλ Φεγεράμπεντ
• Καρλ Πόππερ
• Τόμας Κουν
• Μισέλ Φουκώ
• Κορνήλιος Καστοριάδης
• Ζαν-Πωλ Σαρτρ
• Σιμόν ντε Μποβουάρ
• Κλωντ Λεφόρ
• Λουί Αλτουσέρ
• Νίκος Πουλαντζάς
• Άυν Ραντ
• Τζον Ρωλς
• Ρόμπερτ Νόζικ
• Τζέραλντ Κοέν
• Χάνα Άρεντ
• Χανς-Γκέοργκ Γκάνταμερ
• Ζαν-Φρανσουά Λυοτάρ
• Αντρέ Γκορζ
• Πιέρ Μπουρντιέ
• Ζακ Ντεριντά
• Ζαν Μποντριγιάρ
• Πωλ Ρικέρ
• Εμμανουέλ Λεβινάς
• Νόαμ Τσόμσκι
• Βίκτωρ Αλεξέγιεβιτς Βαζιούλιν
• Ζαν-Λυκ Νανσύ
• Ερνέστο Λακλάου
• Σαντάλ Μουφ
• Έντσο Τραβέρσο
• Σλάβοϊ Ζίζεκ
• Αντόνιο Νέγκρι
• Ζακ Ρανσιέρ
• Αλαίν Μπαντιού
• Τζούντιθ Μπάτλερ
• Κουέντιν Σκίνερ
• Ζιλ Λιποβετσκί
• Ετιέν Μπαλιμπάρ
• Γκαγιάτρι Τσακραβόρτι Σπίβακ
• Ζιλ Ντελέζ
• Φελίξ Γκουαταρί
• Τζόρτζιο Αγκάμπεν
• Μαουρίτσιο Λατσαράτο
• Ζίγκμουντ Μπάουμαν
• Πιερ Μασερέ
• Ζωρζ Λαμπικά
• Ουμπέρτο Έκο
• Μισέλ Σερ
• Τζούλια Κρίστεβα
• Δημήτρης Λιαντίνης
• Ιούλιος Έβολα

Δυτικά φιλοσοφικά ρεύματα

• Φαινομενολογία
• Υπαρξισμός
• Πυθαγορισμός
• Στωικισμός
• Επικουρισμός
• Εμπειρισμός
• Λογικισμός
• Σχολαστικισμός
• Μηδενισμός
• Ουμανισμός
• Ρομαντισμός
• Λογικός Θετικισμός
• Κριτικός Ορθολογισμός
• Φεμινισμός
• Σκεπτικισμός

Ανατολική φιλοσοφία

Ισλαμική φιλοσοφία

Αραβικό χειρόγραφο του 13ου αιώνα που απεικονίζει τον Σωκράτη σε διάλογο με τους μαθητές του.

Η ισλαμική φιλοσοφία, εννοούμενη ως ανεξάρτητη φιλοσοφική έρευνα από ισλαμιστές φιλοσόφους, έλαβε αποφασιστική ώθηση κατά τον 8ο αιώνα μ.Χ. όταν άρχισε να μεταφράζεται πληθώρα ελληνικών κειμένων στα αραβικά. Πολλά ελληνικά κείμενα, μεταξύ των οποίων αρκετά πάνω σε ιατρικά θέματα, είχαν μεταφραστεί από Σύρους χριστιανούς στα συριακά τον 4ο και 5ο αιώνα και ήταν μια ομάδα Σύρων λογίων που προσκλήθηκαν στη Βαγδάτη γύρω στο 750 μ.Χ. για να αναλάβουν μεταφράσεις κειμένων από τα ελληνικά στα αραβικά. Μέσω αυτών, τα έργα του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και των Νεοπλατωνιστών έγιναν γνωστά σε άραβες διανοητές, και ακολούθως στη δυτική Ευρώπη.

Δύο ήταν οι βασικότεροι παράγοντες που καθόρισαν τον χαρακτήρα της ισλαμικής φιλοσοφίας. Ο πρώτος ήταν η θεολογία του Κορανίου, της ισλαμικής ιερής γραφής, που διαμόρφωσε όλες τις όψεις της ισλαμικής κουλτούρας, περιλαμβανομένων των πολιτικών, νομικών και κοινωνικών θεσμών. Το δόγμα καθόριζε ως υποχρεωτικό για κάθε μουσουλμάνο να ακολουθεί τους Πέντε Πυλώνες. Επί πλέον κανόνες και έθιμα διαμορφώθηκαν στα κείμενα αποκαλούμενα Χαντίθ τα οποία βασίζονταν σε διδασκαλίες του προφήτη Μωάμεθ και τα οποία ήταν σε άμεση αλληλεπίδραση με το ισλαμικό δίκαιο.

Μέχρι τον 8ο αιώνα δύο σχολές ισλαμικής θεολογίας είχαν καθιερωθεί, οι Μουτάζιλα, οι οποίοι θεωρούσαν ότι ο ορθός λόγος μπορούσε να ανακαλύψει αλήθειες οι οποίες κατόπιν επαληθεύονταν δια αποκάλυψης στην ιερή γραφή, και οι Σούνι οι οποίοι αντιτάσσονταν στον ορθολογισμό των Μουταζιλιτών και ισχυρίζονταν ότι ο Θεός δεν υπακούει σε κανενός είδους νόρμες, ότι οι πράξεις είναι αγαθές ή άδικες επειδή ο Θεός τις χρίζει ως τέτοιες και ότι η έλλογη σκέψη δεν είναι σε θέση να ανακαλύψει τη βούληση του Θεού.

Ο δεύτερος παράγοντας που διαμόρφωσε καθοριστικά τον διακριτό χαρακτήρα της ισλαμικής φιλοσοφίας προέρχεται σε μεγάλο βαθμό από ένα «ατύχημα», μια παρεξήγηση, στην ιστορία των ιδεών. Από σφάλμα, η πατρότητα μέρους του κειμένου των Εννεάδων του Πλωτίνου αποδόθηκε στον Αριστοτέλη και έγινε γνωστό στον αραβικό κόσμο ως η Θεολογία του Αριστοτέλη. Ως αποτέλεσμα αρκετές πλατωνικές και νεοπλατωνικές έννοιες εξομοιώθηκαν με έννοιες του Αριστοτέλη, ούτως ώστε η ελληνική φιλοσοφία αντιμετωπίστηκε από τους μεταφραστές της ως πιο ενιαία από ότι πραγματικά ήταν. Οι άραβες φιλόσοφοι έτειναν να πιστεύουν ότι μελετώντας τα ελληνικά κείμενα είχαν να κάνουν με ένα συνεκτικό σώμα το οποίο περιείχε ισχυρά στοιχεία μυστικισμού. Στην πραγματικότητα βέβαια ο μυστικισμός που αποδόθηκε με αυτό τον τρόπο στην ερμηνεία όλων των ελληνικών κειμένων ήταν ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό μόνο των Νεοπλατωνιστών.

Πηγές

• Γεωργίου Θεόδωρου, Η Φιλοσοφία τον 20ό αιώνα. «Futura», Αθήνα 2003.
• Encyclopédie de la Pléiade (= Εγκυκλοπαίδεια της Πλειάδος), Ιστορία της φιλοσοφίας. 20ός αιώνας. Σύγχρονα φιλοσοφικά ρεύματα. Μετάφρ. Ν. Νασοφίδης - Κ. Παπαγιώργης. "Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης", Αθ. 1982.
• Ανδρουλιδάκη Κώστα, Καντιανή ηθική. Θεμελιώδη ζητήματα και προοπτικές. «Ιδεόγραμμα», Αθήνα 2010.
• Γερογιωργάκη Σταμάτη Δ., Αναγκαίο ον και νομοτέλεια. Περί ύπαρξης Θεού και θαυμάτων. Συμβολή στη σημασιολογία τροπικών κατηγορημάτων στον Θωμά Ακινάτη και στον Καντ. «Ίνδικτος», Αθήνα 2002.
• Τσέτσου Μάρκου, Βούληση και ήχος. Η μεταφυσική της μουσικής στη φιλοσοφία του Σοπενχάουερ. "Βιβλιοπωλείον της Εστίας", Αθήνα 2004.
• Αβρόν Ανρί, Μαξ Στίρνερ ή η εμπειρία του μηδενός. Μετάφραση Ζήσης Σαρίκας. «Πανοπτικόν», Θεσσαλονίκη 2006.
• Σμιθ Άνταμ, Έρευνα για τη φύση και τις αιτίες του πλούτου των εθνών. Βιβλία Ι και ΙΙ. Μετάφραση Χρήστος Βαλλιάνος, Επιμέλεια Γιάννης Μηλιός. «Ελληνικά Γράμματα», Αθήνα 2000
• Luis Carlos de Morais, O Olho do Ciclope, Antropofagia cinematótica na filosofia e na literatura brasileira. Rio de Janeiro, Quártica, 2009.

• Philosophica.gr (Εμπεριστατωμένη πύλη για την φιλοσοφία στην Ελλάδα)
• Filosofia.GR
• Perseus Digital Library (Περιέχει μεγάλο αριθμό κλασικών κειμένων, αγγλική μετάφραση και λατινικό ή ελληνικό πρωτότυπο.)