Φιλοσοφία

Φιλοσοφία είναι ο κλάδος της σκέψης που ασχολείται με οριακά, θεμελιώδη ή έσχατα ερωτήματα και προβλήματα, όπως αυτά της ύπαρξης, της γνώσης, της αιτίας, της γλώσσας ή του νου. Είναι η επιστήμη του «όντως όντος» ή της ουσίας των πραγμάτων. Ξεχωρίζει από άλλους τρόπους αντιμετώπισης των παραπάνω προβλημάτων επειδή τα προσεγγίζει με κριτικό και γενικώς συστηματικό τρόπο βασισμένη σε λογικές εξηγήσεις.

Ζακ-Λουί Νταβίντ, Ο Θάνατος του Σωκράτη, 1787

Η λέξη φιλοσοφία ετυμολογικώς είναι σύνθετη και προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό φιλεῖν (αγαπώ) και τη λέξη σοφία, δηλαδή αγάπη για τη σοφία. Τον όρο εισήγαγε ο μεγάλος προσωκρατικός φιλόσοφος και μαθηματικός, Πυθαγόρας. Ο Πυθαγόρας είναι ο πρώτος άνθρωπος που χαρακτήρισε τον εαυτό του φιλόσοφο, ως άνθρωπο δηλαδή που είναι φίλος της σοφίας.

Η φιλοσοφία μάς ανοίγει νέους δρόμους και αναζητά απαντήσεις σε ερωτήματα που πιθανώς ξεπερνούν τις ανθρώπινες γνωστικές δυνατότητες, βοηθώντας στη διερεύνηση των ορίων της ανθρώπινης σκέψης, ακόμα και όταν δεν φτάνει σε κάποιο αποτέλεσμα ο επαγωγικός της προβληματισμός. Δεν θα ήταν λάθος να πούμε ότι φιλοσοφία είναι σκέψη πάνω στην ίδια τη σκέψη και τις δυνατότητές της.

Γενικώς θα μπορούσε να διατυπώσει κανείς ότι φιλοσοφική σκέψη είναι η διανοητική διερεύνηση βαθέων ερωτημάτων για τη σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο και τη θέση του σ’ αυτόν. Η φιλοσοφία δεν αρκείται στην ανάλυση της πραγματικότητας του εμπειρικού κόσμου, αλλά διατυπώνει προτάσεις για την αλλαγή του. Ένας φιλόσοφος δεν αρκείται στο να διατυπώσει πώς έχουν τα πράγματα, αλλά προχωρά και σε συγκεκριμένες προτάσεις για το πώς θα μπορούσαν να είναι. Οι εκάστοτε φιλόσοφοι, σύμφωνα με το εννοιολογικό περιεχόμενο που προσάπτουν στη φιλοσοφία, δημιουργούν και το ανάλογο φιλοσοφικό ρεύμα. Φιλοσοφία είναι η νοητική αναζήτηση των πρώτων αρχών και των πρώτων αιτιών που συνιστούν την πραγματικότητα του νυν παρόντος κόσμου. Τα δύο κύρια ρεύματα της φιλοσοφίας από την αρχαιότητα μέχρι και τις μέρες μας, είναι ο υλισμός και ο ιδεαλισμός.

Εύρος της φιλοσοφίας

Ο Μπέρτραντ Ράσελ θεώρησε πως η φιλοσοφία βρίσκεται μεταξύ της επιστήμης, που αποτελεί βέβαιη γνώση, και της θεολογίας, που αποτελεί δόγμα, διατυπώνοντας παράλληλα τη θέση πως η φιλοσοφία είναι μια αστείρευτη δεξαμενή γνώσεων. Επομένως, όπως έχει αποδειχθεί άλλωστε ιστορικά, η φιλοσοφία είναι η επιστήμη των επιστημών, ο κορμός της διεπιστημονικής γνώσης, ο άσβεστος πόθος αναζήτησης της γνώσης και της σοφίας. Πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι οι σύγχρονες θετικές επιστήμες (Μαθηματικά, Φυσική, Χημεία, Ιατρική, Αστρονομία κ.ά.), αλλά και μεταγενέστερες θεωρητικές (Ψυχολογία, Παιδαγωγική, Κοινωνιολογία κ.ά.) ξεπήδησαν από τον φιλοσοφικό στοχασμό.

Παρόλο το εύρος της έννοιάς της δεν πρέπει να παραβλέπεται το γεγονός ότι πρόκειται για επιστήμη (και μάλιστα τη «μητέρα» επιστήμη όπως είδαμε). Επομένως η μέθοδος ενός στοχασμού, ώστε αυτός να ονομασθεί φιλοσοφικός πρέπει να τηρεί συγκεκριμένα επιστημονικά κριτήρια και στάδια. Αυτά τα στάδια είναι εκείνα της Παρατηρήσεως, της Υποθέσεως, του Πειράματος, της Απόδειξης και της Επαναλήψεως. Ο φιλοσοφικός στοχασμός απαραίτητα πρέπει να εγκολπώνει την επιστημονική αποδεικτική διαδικασία. Η φιλοσοφική σκέψη συμπλέκεται με τη θεολογική αναζήτηση σε διαφορετικές προσεγγίσεις όπως αυτές των Μάξιμου Ομολογητή, Γρηγορίου Θεολόγου, Θωμά Ακινάτη, Έριχ Φρομ, Φρίντριχ Νίτσε, Μάρτιν Χάιντεγκερ.

Κλάδοι της φιλοσοφίας

Η Φιλοσοφία διαιρείται στους ως κάτωθι κλάδους:

• Ηθική ονομάζεται ο τομέας της Φιλοσοφίας που διερευνά ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος να ζει ο άνθρωπος, ενώ δευτερευόντως, διερευνά το κατά πόσον μια τέτοια ερώτηση μπορεί πράγματι να απαντηθεί. Οι κύριοι κλάδοι της Ηθικής Φιλοσοφίας είναι η Μετα-ηθική, η Φορμαλιστική Ηθική και η Εφαρμοσμένη Ηθική.
• Αισθητική ονομάζεται ο τομέας που ασχολείται με τη μελέτη και αντίληψη της ομορφιάς, της Τέχνης, της αναψυχής, θεμάτων γούστου και αισθημάτων, γενικώς με τον ορισμό του ωραίου, του αρμονικού και των αντιστρόφων τους.
• Γνωσιολογία ονομάζεται ο κλάδος που διερευνά τα όρια, την προέλευση και την ποιότητα της ανθρώπινης γνώσης.
• Μεταφυσική ονομάζεται ο τομέας που ασχολείται με το επέκεινα, με εκείνο που η εμπειρία δεν μας αποκαλύπτει. (Δεν πρέπει να συγχέεται με εξωεπιστημονικούς κλάδους όπως η Παραφυσική). Μελετά τη φύση της πραγματικότητας, περιλαμβάνοντας τη σχέση μεταξύ νου και σώματος, ουσίας, γεγονότος και αιτίας. Παραδοσιακοί κλάδοι της είναι η Κοσμολογία και η Οντολογία.
• Επιστημολογία ονομάζεται ο τομέας που ασχολείται με τη φύση και το σκοπό της γνώσης, καθώς και αν η γνώση είναι δυνατή. Μεταξύ των κεντρικών προβληματισμών της είναι οι φιλοσοφικές προκλήσεις που θέτει ο Σκεπτικισμός και οι σχέσεις μεταξύ αλήθειας, πίστης και αιτιολόγησης.
• Πολιτική φιλοσοφία είναι η μελέτη των θεσμών διακυβέρνησης και των σχέσεων ατόμων (ή οικογενειών και φατριών) με κοινότητες, όπως το κράτος. Περιλαμβάνει ερωτήματα για τη δικαιοσύνη, το νόμο, την περιουσία, καθώς και τα δικαιώματα και υποχρεώσεις των πολιτών. Η Πολιτική Φιλοσοφία και η Ηθική αποτελούν παραδοσιακά αλληλένδετους τομείς, καθώς και οι δύο περιστρέφονται γύρω από το ερώτημα τού τι είναι καλό και πώς πρέπει να διαβιούν οι άνθρωποι με σκοπό τη συνεχή προαγωγή των ανθρώπινων κοινωνιών.
• Λογική είναι η μελέτη των έγκυρων διαλεκτικών φορμών. Ξεκινώντας στα τέλη του 19ου αιώνα, μαθηματικοί όπως ο Γκότλομπ Φρέγκε εστίασαν στη μαθηματική προσέγγιση της Λογικής, η οποία σήμερα χωρίζεται σε δύο ευρείς κλάδους: τη Μαθηματική Λογική και τη λεγόμενη Φιλοσοφική Λογική.
• Φιλοσοφία της γλώσσας είναι αυτή που ερευνά θέματα της φύσης, καταγωγής και χρήσης της γλώσσας
• Φιλοσοφία της Θρησκείας είναι ο κλάδος της Φιλοσοφίας που ασχολείται με τη μελέτη προβλημάτων της θρησκείας.

Όλοι οι παραπάνω κλάδοι διαιρούνται σε αρκετές υποενότητες.

Δυτική φιλοσοφία

Δυτικά φιλοσοφικά ρεύματα

• Φαινομενολογία
• Υπαρξισμός
• Πυθαγορισμός
• Στωικισμός
• Επικουρισμός
• Εμπειρισμός
• Λογικισμός
• Σχολαστικισμός
• Μηδενισμός
• Ουμανισμός
• Ρομαντισμός
• Λογικός θετικισμός
• Κριτικός ορθολογισμός
• Φεμινισμός
• Σκεπτικισμός

Δυτικοί Φιλόσοφοι

Αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι

• Θαλής ο Μιλήσιος
• Αναξίμανδρος ο Μιλήσιος
• Αναξιμένης ο Μιλήσιος
• Φερεκύδης από τη Σύρο
• Πυθαγόρας ο Σάμιος
• Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος
• Ηράκλειτος ο Εφέσιος
• Παρμενίδης ο Ελεάτης
• Μέλισσος ο Σάμιος
• Αναξαγόρας ο Κλαζομένιος
• Εμπεδοκλής ο Aκράγας (Ακραγαντινός)
• Λεύκιππος ο Μιλήσιος/Αβδηρίτης
• Δημόκριτος ο Αβδηρίτης
• Σοφιστές: Πρωταγόρας, Γοργίας, Πρόδικος, Ιππίας
• Σωκράτης ο Αθηναίος
• Αντισθένης ο Κυνικός
• Πλάτων ο Αθηναίος, ιδρυτής της Ακαδημίας
• Διογένης της Σινώπης ο Κυνικός
• Αριστοτέλης ο Σταγειρίτης, ιδρυτής του Λυκείου (Περιπάτου)
• Θεόφραστος ο Ερέσιος
• Πύρρων ο Ηλείος
• Επίκουρος ο Αθηναίος, ιδρυτής του Κήπου
• Ζήνων ο Κιτιεύς ο Στωικός
• Χρύσιππος ο Σολεύς ο Στωικός
• Καρνεάδης ο Κυρηναίος
• Πλούταρχος ο Χαιρωνειεύς

1ος μ.Χ. - 4ος αι.

• Κικέρων
• Λουκρήτιος
• Τίτος Λίβιος
• Σενέκας
• Επίκτητος
• Τάκιτος
• Μάρκος Αυρήλιος
• Πλωτίνος
• Πορφύριος
• Σαλλούστιος

Φιλόσοφοι στον Μεσαίωνα (5ος - 13ος αι.)

• Άγιος Αυγουστίνος
• Πρόκλος
• Βοήθιος
• Ιωάννης Σκώτος Εριγένης
• Αλ-Φαράμπι
• Αβικέννας
• Μιχαήλ Ψελλός
• Άνσελμος του Καντέρμπερι
• Αβερρόης
• Θωμάς Ακινάτης
• Γουλιέλμος του Όκαμ

Φιλόσοφοι της Αναγγένησης (14ος - 16ος αι.)

• Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων
• Λορέντσο Βάλα
• Μαρσίλιο Φιτσίνο
• Τζοβάννι Πίκο ντελλά Μιράντολα
• Έρασμος
• Νικολό Μακιαβέλι
• Petrus Ramus
• Τζορντάνο Μπρούνο
• Τομάζο Καμπανέλα

Φιλόσοφοι του Διαφωτισμού (17ος - 18ος αι.)

• Ζαν Μποντέν
• Τόμας Χομπς
• Καρτέσιος (Ρενέ Ντεκάρτ)
• Μπαρούχ Σπινόζα
• Τζον Λοκ
• Γκότφριντ Βίλχελμ Λάιμπνιτς
• Τζωρτζ Μπέρκλεϋ
• Μοντεσκιέ
• Βολταίρος
• Ντέιβιντ Χιουμ
• Ζαν Ζακ Ρουσώ
• Ντενί Ντιντερό
• Ιμμάνουελ Καντ
• Έντμουντ Μπερκ
• Τσέζαρε Μπεκαρία
• Νικολά ντε Κοντορσέ
• Γιόχαν Γκότλιμπ Φίχτε
• Αλεξίς ντε Τοκβίλ

Φιλόσοφοι του 19ου αιώνα

• Τζέρεμι Μπένθαμ
• Τζέιμς Μιλ
• Τζον Στιούαρτ Μιλ
• Σαρλ Φουριέ
• Φρήντριχ Βίλχελμ Γιόζεφ Σέλινγκ
• Γκέοργκ Βίλχελμ Φρίντριχ Χέγκελ
• Άρτουρ Σοπενχάουερ
• Φρίντριχ Ένγκελς
• Καρλ Μαρξ
• Μιχαήλ Μπακούνιν
• Φρίντριχ Νίτσε
• Εμίλ Ντιρκέμ
• Ωγκύστ Κοντ
• Σαίρεν Κίρκεγκωρ
• Μαξ Βέμπερ
• Μαξ Στίρνερ
• Λούντβιχ Φόιερμπαχ
• Βίλχελμ Ντίλταϋ
• Πιότρ Κροπότκιν
• Σεργκέι Νετσάγιεφ

Φιλόσοφοι του 20ού αιώνα

• Βλαντίμιρ Λένιν
• Λέων Τρότσκι
• Ρόζα Λούξεμπουργκ
• Γκιόργκι Λούκατς
• Μάρτιν Χάιντεγκερ
• Έντμουντ Χούσερλ
• Λούντβιχ Βίτγκενσταϊν
• Αντόνιο Γκράμσι
• Μπέρτραντ Ράσελ
• Κώστας Αξελός
• Καρλ Σμιτ
• Ερνστ Μπλοχ
• Καρλ Πολάνυι
• Χέρμπερτ Μαρκούζε
• Γιούργκεν Χάμπερμας
• Τέοντορ Αντόρνο
• Μαξ Χορκχάιμερ
• Βάλτερ Μπένγιαμιν
• Ζορζ Κανγκιλέμ
• Γκαστόν Μπασελάρ
• Πωλ Φεγεράμπεντ
• Καρλ Πόπερ
• Τόμας Κουν
• Μισέλ Φουκώ
• Κορνήλιος Καστοριάδης
• Ζαν-Πολ Σαρτρ
• Σιμόν ντε Μποβουάρ
• Κλωντ Λεφόρ
• Λουί Αλτουσέρ
• Νίκος Πουλαντζάς
• Άυν Ραντ
• Τζον Ρωλς
• Ρόμπερτ Νόζικ
• Τζέραλντ Κοέν
• Χάνα Άρεντ
• Χανς-Γκέοργκ Γκάνταμερ
• Ζαν-Φρανσουά Λυοτάρ
• Αντρέ Γκορζ
• Πιερ Μπουρντιέ
• Ζακ Ντεριντά
• Ζαν Μπωντριγιάρ
• Πωλ Ρικέρ
• Εμμανουέλ Λεβινάς
• Νόαμ Τσόμσκι
• Βίκτωρ Βαζιούλιν
• Ζαν-Λικ Νανσί
• Ερνέστο Λακλάου
• Σαντάλ Μουφ
• Έντσο Τραβέρσο
• Σλάβοϊ Ζίζεκ
• Αντόνιο Νέγκρι
• Ζακ Ρανσιέρ
• Αλαίν Μπαντιού
• Τζούντιθ Μπάτλερ
• Κουέντιν Σκίνερ
• Ζιλ Λιποβετσκί
• Ετιέν Μπαλιμπάρ
• Γκαγιάτρι Τσακραβόρτι Σπίβακ
• Ζιλ Ντελέζ
• Φελίξ Γκουαταρί
• Τζόρτζιο Αγκάμπεν
• Μαουρίτσιο Λατσαράτο
• Ζίγκμουντ Μπάουμαν
• Πιερ Μασερέ
• Ζωρζ Λαμπικά
• Ουμπέρτο Έκο
• Μισέλ Σερ
• Τζούλια Κρίστεβα
• Δημήτρης Λιαντίνης
• Ιούλιος Έβολα

Ανατολική φιλοσοφία

Ινδική φιλοσοφία

Η ινδική φιλοσοφία θεωρείται η αρχαιότερη στην ιστορία του ανθρώπου, ενώ και ο Πυθαγόρας, ο μεγαλύτερος πρωτοπόρος της φιλοσοφίας στη Δύση, μαθήτευσε στην Ινδία. Ίσως δεν υπάρχει άλλος λαός στον κόσμο με τόσο έντονο φιλοσοφικό πνεύμα όσο ο λαός της Ινδίας. Πέρα από το έντονο θρησκευτικό στοιχείο με το οποίο είναι συνυφασμένη η ινδική φιλοσοφία, τον έντονο συμβολισμό της και τη βαθύτητά της, είναι η πιο εσωτερική φιλοσοφία στον κόσμο μαζί με την κινεζική. Με την κυριαρχία της Ινδίας από τους Άγγλους, η ινδική σκέψη έγινε γνωστή στη Δύση και πολλοί Ευρωπαίοι φιλόσοφοι και διανοητές εξέφρασαν με αμεσότητα τον θαυμασμό τους στη φιλοσοφική σκέψη της Ινδίας, ενώ η επίδραση της ινδικής φιλοσοφίας στο έργο τους υπήρξε μεγάλη.

Κινεζική φιλοσοφία

Ο Δημήτρης Κ. Βελισσαρόπουλος, ο οποίος έγραψε τα βιβλία Ιστορία της ινδικής φιλοσοφίας (1975) και Ιστορία της κινέζικης φιλοσοφίας (1981), σημείωσε ότι η Ινδία και η Κίνα θεωρούνται το λίκνο του στοχασμού της Άπω Ανατολής, όπως ακριβώς και η Ελλάδα είναι το λίκνο του ρωμαϊκού, και στη συνέχεια του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Όσα φιλοσοφικά ρεύματα δημιουργήθηκαν στις υπόλοιπες ασιατικές χώρες, έχουν τις βάσεις τους είτε στην ινδική, είτε στην κινέζικη φιλοσοφία, εκτός μερικών πολύ λιγότερο σημαντικών εξαιρέσεων.

Ισλαμική φιλοσοφία

Αραβικό χειρόγραφο του 13ου αιώνα που απεικονίζει τον Σωκράτη σε διάλογο με τους μαθητές του.

Η ισλαμική φιλοσοφία, εννοούμενη ως ανεξάρτητη φιλοσοφική έρευνα από ισλαμιστές φιλοσόφους, έλαβε αποφασιστική ώθηση κατά τον 8ο αιώνα μ.Χ. όταν άρχισε να μεταφράζεται πληθώρα ελληνικών κειμένων στα αραβικά. Πολλά ελληνικά κείμενα, μεταξύ των οποίων αρκετά πάνω σε ιατρικά θέματα, είχαν μεταφραστεί από Σύρους χριστιανούς στα συριακά τον 4ο και 5ο αιώνα και ήταν μια ομάδα Σύρων λογίων που προσκλήθηκαν στη Βαγδάτη γύρω στο 750 μ.Χ. για να αναλάβουν μεταφράσεις κειμένων από τα ελληνικά στα αραβικά. Μέσω αυτών, τα έργα του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και των νεοπλατωνιστών έγιναν γνωστά σε Άραβες διανοητές, και ακολούθως στη δυτική Ευρώπη.

Δύο ήταν οι βασικότεροι παράγοντες που καθόρισαν τον χαρακτήρα της ισλαμικής φιλοσοφίας. Ο πρώτος ήταν η θεολογία του Κορανίου, της ισλαμικής ιερής γραφής, που διαμόρφωσε όλες τις όψεις της ισλαμικής κουλτούρας, περιλαμβανομένων των πολιτικών, νομικών και κοινωνικών θεσμών. Το δόγμα καθόριζε ως υποχρεωτικό για κάθε μουσουλμάνο να ακολουθεί τους Πέντε Πυλώνες. Επί πλέον κανόνες και έθιμα διαμορφώθηκαν στα κείμενα αποκαλούμενα Χαντίθ τα οποία βασίζονταν σε διδασκαλίες του προφήτη Μωάμεθ και τα οποία ήταν σε άμεση αλληλεπίδραση με το ισλαμικό δίκαιο.

Μέχρι τον 8ο αιώνα δύο σχολές ισλαμικής θεολογίας είχαν καθιερωθεί, οι Μουτάζιλα, οι οποίοι θεωρούσαν ότι ο ορθός λόγος μπορούσε να ανακαλύψει αλήθειες οι οποίες κατόπιν επαληθεύονταν δια αποκάλυψης στην ιερή γραφή, και οι Σούνι οι οποίοι αντιτάσσονταν στον ορθολογισμό των μουταζιλιτών και ισχυρίζονταν ότι ο Θεός δεν υπακούει σε κανενός είδους νόρμες, ότι οι πράξεις είναι αγαθές ή άδικες επειδή ο Θεός τις χρίζει ως τέτοιες και ότι η έλλογη σκέψη δεν είναι σε θέση να ανακαλύψει τη βούληση του Θεού.

Ο δεύτερος παράγοντας που διαμόρφωσε καθοριστικά τον διακριτό χαρακτήρα της ισλαμικής φιλοσοφίας προέρχεται σε μεγάλο βαθμό από ένα «ατύχημα», μια παρεξήγηση, στην ιστορία των ιδεών. Από σφάλμα, η πατρότητα μέρους του κειμένου των Εννεάδων του Πλωτίνου αποδόθηκε στον Αριστοτέλη και έγινε γνωστό στον αραβικό κόσμο ως η Θεολογία του Αριστοτέλη. Ως αποτέλεσμα αρκετές πλατωνικές και νεοπλατωνικές έννοιες εξομοιώθηκαν με έννοιες του Αριστοτέλη, ούτως ώστε η ελληνική φιλοσοφία αντιμετωπίστηκε από τους μεταφραστές της ως πιο ενιαία από ότι πραγματικά ήταν. Οι άραβες φιλόσοφοι έτειναν να πιστεύουν ότι μελετώντας τα ελληνικά κείμενα είχαν να κάνουν με ένα συνεκτικό σώμα το οποίο περιείχε ισχυρά στοιχεία μυστικισμού. Στην πραγματικότητα βέβαια ο μυστικισμός που αποδόθηκε με αυτό τον τρόπο στην ερμηνεία όλων των ελληνικών κειμένων ήταν ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό μόνο των νεοπλατωνιστών.

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

• Μπέρτραντ Ράσελ. Τα προβλήματα της φιλοσοφίας. Μετάφραση Αντώνης Πέρης. Εισαγωγή Γιώργος Ρουσόπουλος. Επιμέλεια Γιώργος Ρουσόπουλος, Σταυρούλα Τσινόρεμα. Εκδόσεις Αρσενίδης. Αθήνα. 2008.
• Μπέρτραντ Ράσελ. Ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας. Μετάφραση - σημειώσεις Αιμίλιος Χουρμούζιος. Εκδόσεις Ι. Δ. Αρσενίδη. Αθήνα. χ.χ.
• Δημήτρης Κ. Βελισσαρόπουλος. Ιστορία της ινδικής φιλοσοφίας. Δωδώνη. Αθήνα. 1975.
• Δημήτρης Κ. Βελισσαρόπουλος. Ιστορία της κινέζικης φιλοσοφίας. Δωδώνη. Αθήνα. 1981.
• Ε. Π. Παπανούτσος. Λογική. Εκδόσεις Νόηση. Αθήνα. 2008. Πρώτη έκδοση 1971.
• Ε. Π. Παπανούτσος. Ψυχολογία. Εκδόσεις Νόηση. Αθήνα. 2008. Πρώτη έκδοση 1971.
• Ε. Π. Παπανούτσος. Γνωσιολογία. Εκδόσεις Νόηση. Αθήνα. 2002. Πρώτη έκδοση 1953.
• Ε. Π. Παπανούτσος. Αισθητική. Εκδόσεις Νόηση. Αθήνα. 2003. Πρώτη έκδοση 1948.
• Ε. Π. Παπανούτσος. Ηθική. Εκδόσεις Νόηση. Αθήνα. 2010. Πρώτη έκδοση 1949.

Πρόσθετη βιβλιογραφία

• Ανρί Αβρόν. Μαξ Στίρνερ ή η εμπειρία του μηδενός. Μετάφραση Ζήσης Σαρίκας. Πανοπτικόν. Θεσσαλονίκη. 2006.
• Κώστας Ανδρουλιδάκης. Καντιανή ηθική. Θεμελιώδη ζητήματα και προοπτικές. Ιδεόγραμμα. Αθήνα. 2010.
• Σταμάτης Δ. Γερογιωργάκης. Αναγκαίο ον και νομοτέλεια. Περί ύπαρξης Θεού και θαυμάτων. Συμβολή στη σημασιολογία τροπικών κατηγορημάτων στον Θωμά Ακινάτη και στον Καντ. Ίνδικτος. Αθήνα. 2002.
• Θεόδωρος Γεωργίου. Η φιλοσοφία στον 20ό αιώνα. Futura. Αθήνα. 2003. ISBN 9789607980427.
• Άνταμ Σμιθ. Έρευνα για τη φύση και τις αιτίες του πλούτου των εθνών. Βιβλία Ι και ΙΙ. Μετάφραση Χρήστος Βαλλιάνος. Επιμέλεια Γιάννης Μηλιός. Ελληνικά Γράμματα. Αθήνα. 2000.
• Μάρκος Τσέτσος. Βούληση και ήχος. Η μεταφυσική της μουσικής στη φιλοσοφία του Σοπενχάουερ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας. Αθήνα. 2004.
• Encyclopédie de la Pléiade (= Εγκυκλοπαίδεια της Πλειάδος). Ιστορία της φιλοσοφίας. 20ός αιώνας. Σύγχρονα φιλοσοφικά ρεύματα. Μετάφραση Ν. Νασοφίδης - Κ. Παπαγιώργης. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης. Αθήνα. 1982.
• Luis Carlos de Morais Junior. O olho do Ciclope; antropofagia cinematótica na literatura brasileira. Quártica. Rio de Janeiro. 2009. ISBN 978-85-7801-119-2.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Philosophica.gr (Εμπεριστατωμένη πύλη για τη φιλοσοφία στην Ελλάδα)
• Filosofia.GR
• Perseus Digital Library (Περιέχει μεγάλο αριθμό κλασικών κειμένων, αγγλική μετάφραση και λατινικό ή ελληνικό πρωτότυπο.)