Φράνκο Τζεφιρέλι

Ο Φράνκο Τζεφιρέλι (ιταλ.: Gian Franco Corsi Zeffirelli, 12 Φεβρουαρίου 1923 – 15 Ιουνίου 2019) ήταν Ιταλός σκηνοθέτης και παραγωγός του κινηματογράφου, του θεάτρου, της όπερας και της τηλεόρασης. Διετέλεσε γερουσιαστής του κεντροδεξιού κόμματος Forza Italia, από το 1994 μέχρι το 2001.

Φράνκο Τζεφιρέλι
Ο Τζεφιρέλι το 2008
Γενικές πληροφορίες
Όνομα στη μητρική γλώσσα	Franco Zeffirelli (Ιταλικά)
Γέννηση	12 Φεβρουαρίου 1923 Φλωρεντία, Ιταλία
Θάνατος	15 Ιουνίου 2019 (96 ετών) Ρώμη, Ιταλία
Αιτία θανάτου	νόσος
Τόπος ταφής	Cimitero delle Porte Sante
Κατοικία	Ρώμη
Ψευδώνυμο	Franco Zeffirelli
Θρησκεία	Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία
Εκπαίδευση και γλώσσες
Μητρική γλώσσα	Ιταλικά
Ομιλούμενες γλώσσες	Ιταλικά
Σπουδές	Πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	Σκηνοθέτης
Περίοδος ακμής	1950 - 1999
Πολιτική τοποθέτηση
Πολιτικό κόμμα/Κίνημα	Φόρτσα Ιτάλια και Χριστιανική Δημοκρατία
Αξιώματα και βραβεύσεις
Αξίωμα	μέλος της Ιταλικής Γερουσίας (1994–1996, Κατάνια) μέλος της Ιταλικής Γερουσίας (1996–2001, Κατάνια)
Βραβεύσεις	Ταξιάρχης του Τάγματος της Βρετανικής Αυτοκρατορίας (2004) Διοικητής του Τάγματος των Τεχνών και των Γραμμάτων (26  Ιανουαρίου 1995) βραβείο Νταβίντ ντι Ντονατέλο καλύτερης σκηνοθεσίας (1969) βραβείο Νταβίντ ντι Ντονατέλο καλύτερης σκηνοθεσίας (1972) Νάστρο ντ' Αρτζέντο Καλύτερου Σκηνοθέτη (1969) National Board of Review Award for Best Director (1968)
Σχετικά πολυμέσα

Είναι γνωστός για αρκετές από τις ταινίες που έχει σκηνοθετήσει, ιδιαίτερα την ταινία Ρωμαίος και Ιουλιέτα (1968), για την οποία έλαβε υποψηφιότητα για βραβείο Όσκαρ. Η ταινία του Η στρίγγλα που έγινε αρνάκι (1967) με την Ελίζαμπεθ Τέιλορ και τον Ρίτσαρντ Μπάρτον παραμένει η καλύτερη κινηματογραφική διασκευή του ομώνυμου έργου του Σαίξπηρ. Η μίνι σειρά Ιησούς από την Ναζαρέτ (1977) έλαβε αναγνωρισιμότητα τόσο στην Ιταλία όσο και παγκοσμίως και προβάλλεται ακόμα και σήμερα το Πάσχα σε πολλές χώρες.

Μερικές από τις παραγωγές του για την όπερα (στις οποίες ο ίδιος σχεδίαζε τα σκηνικά και τα κοστούμια) θεωρούνται παγκοσμίως κλασικές στο είδος τους.

Παρασημοφορημένος από την ιταλική κυβέρνηση ήδη από το 1977, ο Τζεφιρέλι έλαβε επίσης τον τίτλο του ιππότη από την βρετανική κυβέρνηση το 2004 όταν έγινε Ταξιάρχης του Τάγματος της Βρετανικής Αυτοκρατορίας. Το 2009 βραβεύτηκε με το βραβείο της πόλης της Ρώμης Premio Colosseo.

Βιογραφία

Γεννήθηκε στα περίχωρα της Φλωρεντίας, ως Τζιανφράνκο Κόρσι Τζεφιρέλι. Μητέρα του ήταν η Florentine Alaide Garosi, σχεδιάστρια μόδας, και πατέρας του ο Ottorino Corsi, έμπορος μαλλιού και μεταξιού από το Vinci. Παρόλο που οι δυο γονείς του ήταν παντρεμένοι με άλλους, η Alaide δεν μπορούσε να χρησιμοποιήσει το δικό της επίθετο ή του Corsi για το παιδί της. Επέλεξε το επίθετο "Zeffiretti", λέξη που αναφέρεται στην όπερα του Μότσαρτ Idomeneo, της οποίας ήταν λάτρης. Ωστόσο, το όνομα αυτό γράφτηκε λάθος στο δημοτολόγιο και έγινε "Τζεφιρέλι". Όταν ήταν 6 ετών, η μητέρα του πέθανε και ο ίδιος συνεπώς μεγάλωσε υπό την φροντίδα της αγγλικής κοινότητας μεταναστών και αναμείχθηκε με την φιλολογική λέσχη γυναικών Scorpioni, η οποία ενέπνευσε την αυτοβιογραφική ταινία του Τσάι με τον Μουσολίνι (1999).

Ιταλοί ερευνητές ανακάλυψαν ότι ο Τζεφιρέλι αποτελούσε μέρος μιας ομάδας ανθρώπων που έχει συγγένεια με τον Λεονάρντο ντα Βίντσι. Ο Τζεφιρέλι ήταν απόγονος ενός από τα αδέρφια του ντα Βίντσι.

Ο Τζεφιρέλι αποφοίτησε από την Ακαδημία Καλών Τεχνών το 1941 και, ακολουθώντας την συμβουλή του πατέρα του, εισήχθη στο Πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας όπου σπούδασε αρχιτεκτονική και τέχνη. Μετά το ξέσπασμα του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, πολέμησε ως αντάρτης προτού συναντηθεί με τους βρετανούς στρατιώτες της 1ης Φρουράς και γίνει ο διερμηνέας τους.

Μετά τον πόλεμο, ξαναπήγε στο Πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας για να συνεχίσει τις σπουδές του αλλά όταν είδε τον Λόρενς Ολίβιε στον Ερρίκο Δ΄ το 1945, αποφάσισε να ασχοληθεί με το θέατρο και τον κινηματογράφο.

Ενώ εργαζόταν ως ζωγράφος τοπίου στην Φλωρεντία, γνωρίστηκε με τον Λουκίνο Βισκόντι, ο οποίος τον έκανε βοηθό σκηνοθέτη στην ταινία La Terra trema (1948). Με τον Βισκόντι συνεργάστηκε και στις ταινίες : Λεωφορείο ο πόθος (Ρώμη, 1949) του Τεννεσσή Ουίλλιαμς, Τρωίλος και Χρυσηίδα (Φλωρεντία, 1949) του Σαίξπηρ και Οι τρεις αδελφές (Ρώμη, 1951) του Τσέχωφ. Οι μέθοδοι του Βισκόντι είχαν μια βαθιά επιρροή στο μετέπειτα έργο του Τζεφιρέλι. Συνεργάστηκε και με άλλους σκηνοθέτες όπως ο Βιττόριο ντε Σίκα, ο Αντονιόνι και ο Ρομπέρτο Ροσελίνι. Την δεκαετία του 1960, ο Τζεφιρέλι ξεκίνησε να γράφει και να σκηνοθετεί τις δικές του παραστάσεις στο Λονδίνο και στην Νέα Υόρκη και σύντομα μετέφερε τις ιδέες του στον κινηματογράφο.

Καριέρα

Κινηματογράφος

Η πρώτη ταινία του Τζεφιρέλι ως σκηνοθέτης ήταν Η σκύλα που έγινε αρνάκι (1967), για την οποία οι πρωταγωνιστικοί ρόλοι αρχικά προορίζονταν για την Σοφία Λόρεν και τον Μαρτσέλο Μαστρογιάννι αλλά τελικά δόθηκαν στους χολιγουντιανούς αστέρες Ελίζαμπεθ Τέιλορ και Ρίτσαρντ Μπάρτον. Η Τέιλορ και ο Μπάρτον βοήθησαν στην χρηματοδότηση της παραγωγής και έλαβαν ποσοστά από τα κέρδη αντί για τον κανονικό μισθό τους.

Ενώ πραγματοποιούσε τα γυρίσματα για το Η σκύλα που έγινε αρνάκι, η ιδιαίτερη πόλη του Φλωρεντία καταστράφηκε από πλημμύρες. Έναν μήνα αργότερα, ο Τζεφιρέλι κυκλοφόρησε ένα μικρής έκτασης ντοκιμαντέρ με τίτλο Φλωρεντία : Ημέρες της Καταστροφής ώστε να συγκεντρώσει χρήματα για την αποκατάσταση των ζημιών.

Η μεγαλύτερη αναγνωρισιμότητα του Τζεφιρέλι ήρθε αργότερα την ίδια χρονιά όταν επέλεξε δυο εφήβους για την ταινία Ρωμαίος και Ιουλιέτα (1968). Η ταινία αυτή παραμένει ακόμα και μέχρι σήμερα δημοφιλής και ήταν για πολλά χρόνια η ταινία που προβαλλόταν στους μαθητές. Η ίδια ταινία έκανε επίσης τον Τζεφιρέλι μεγάλο όνομα στον χώρο του κινηματογράφου - καμιά άλλη ταινία του δεν είχε την ίδια ανταπόκριση όσο ο Ρωμαίος και Ιουλιέτα.

Ο Ρωμαίος και Ιουλιέτα είχε κέρδη $14.5 εκατομμύρια στο box office της βορείου Αμερικής το 1969. Επανακυκλοφόρησε το 1973 και είχε κέρδη $1.7 εκατομμύρια στην βόρεια Αμερική.

Ο κριτικός κινηματογράφου Roger Ebert, του περιοδικού Chicago Sun-Times, έγραψε : "Πιστεύω ότι ο Ρωμαίος και Ιουλιέτα του Φράνκο Τζεφιρέλι είναι η πιο υπέροχη ταινία του Σαίξπηρ που έγινε ποτέ".

Μετά από δυο επιτυχημένες κινηματογραφικές προσαρμογές του Σαίξπηρ, ο Τζεφιρέλι συνέχισε με θρησκευτικά θέματα, αρχικά με μια ταινία για την ζωή του Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης με τίτλο Brother Sun, Sister Moon (1972) και μετά με την μίνι σειρά Ιησούς από την Ναζαρέτ (1977) με μια ομάδα αστέρων του κινηματογράφου. Η τελευταία ταινία έγινε μια τεράστια επιτυχία και προβάλλεται συχνά στην τηλεόραση μέχρι σήμερα.

Συνέχισε με σύγχρονα θέματα, με το ριμέικ της ταινίας The Champ (1979) και με την ταινία Endless Love (1981) που δέχτηκε δριμεία κριτική. Την δεκαετία του 1980, έκανε μια σειρά από επιτυχημένες ταινίες στις οποίες συνδύασε την όπερα με τον κινηματογράφο και με γνωστούς ηθοποιούς όπως οι Plácido Domingo, Teresa Stratas, Juan Pons και Katia Ricciarelli. Επέστρεψε στον Σαίξπηρ με τον Αμλέτ (1990), στην οποία πρωταγωνίστησε ο τότε ηθοποιός δράσης Μελ Γκίμπσον. Η προσαρμογή του μυθιστορήματος της Σάρλοτ Μπροντέ Jane Eyre (1996) έγινε μεγάλη επιτυχία.

Ο Τζεφιρέλι συχνά επέλεγε άγνωστους ηθοποιούς για πρωταγωνιστές ; ωστόσο, οι άνδρες πρωταγωνιστές του σπάνια απέκτησαν διεθνή φήμη ή τουλάχιστον μια περιορισμένη υποκριτική καριέρα. Ο Leonard Whiting (Ρωμαίος στο Ρωμαίος και Ιουλιέτα), ο Graham Faulkner (Άγιος Φραγκίσκος στο Brother Sun, Sister Moon) και ο Martin Hewitt (David Axelrod στο Endless Love) εγκατέλειψαν όλοι τον κινηματογράφο. Οι γυναίκες πρωταγωνίστριες στις ίδιες ταινίες (Olivia Hussey και Brooke Shields) απέκτησαν πολύ μεγαλύτερη επιτυχία στον κινηματογράφο.

Όπερα

Ο Τζεφιρέλι ήταν σκηνοθέτης μεγάλων παραγωγών όπερας από την δεκαετία του 1950 και μέχρι τον θάνατό του στην Ιταλία, στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ. Ξεκίνησε την καριέρα του στο θέατρο ως βοηθός σκηνοθέτη του Λουκίνο Βισκόντι. Μετά δοκίμασε την σκηνογραφία. Η πρώτη του δουλειά ως σκηνοθέτης ήταν οι όπερες του Giacomo Rossini. Έγινε φίλος με την Μαρία Κάλλας και συνεργάστηκαν στην ταινία La traviata στο Ντάλας του Τέξας, το 1958. Ιδιαίτερη είναι η παραγωγή της Τόσκα με την Μαρία Κάλλας και τον Τίτο Γκόμπι, στην Βασιλική Όπερα της Νέας Υόρης το 1964. Την ίδια χρονιά, δημιούργησε την τελευταία του όπερα με την Κάλλας με τίτλο Norma στην Όπερα του Παρισιού.

Ο Τζεφιρέλι συχνά συνεργάστηκε με την Dame Joan Sutherland, σχεδιάζοντας και σκηνοθετώντας τις ερμηνείες της στην ταινία του Gaetano Donizetti Lucia di Lammermoor το 1959. Δημιούργησε αρκετές παραγωγές για την Μητροπολιτική Όπερα της Νέας Υόρκης, μεταξύ των οποίων τα La bohème, Tosca, Turandot και Don Giovanni.

Τιμές

Το 1996, για την συνεισφορά του στις τέχνες, ανακηρύχθηκε επίτιμος διδάκτορας στο Πανεπιστήμιο του Κεντ σε μια τελετή που έγινε στον Καθεδρικό Ναό του Canterbury. Το 1999 έλαβε το βραβείο Crystal Globe για την καλλιτεχνική συνεισφορά του στον παγκόσμιο κινηματογράφο, στο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Karlovy Vary.

Τον Νοέμβριο του 2004, ο Τζεφιρέλι βραβεύτηκε με το αξίωμα του Ταξιάρχη του Τάγματος της Βρετανικής Αυτοκρατορίας από το Ηνωμένο Βασίλειο.

Κριτική

Θρησκευτικές ομάδες άσκησαν σκληρή κριτική στον Τζεφιρέλι, ισχυριζόμενες ότι στις ταινίες του γινόταν "μια βλάσφημη εκπροσώπηση των βιβλικών φιγούρων". Από την άλλη, ο Τζεφιρέλι πρόβαλε κατηγορίες αντισημιτισμού για την ταινία του Σκορτσέζε Ο Τελευταίος Πειρασμός.

Ο Τζεφιρέλι ήταν αρκετά συντηρητικός ρωμαιοκαθολικός και υπηρέτησε στην ιταλική γερουσία ως μέλος του κεντροδεξιού κόμματος του Σίλβιο Μπερλουσκόνι Forza Italia. Κατηγορήθηκε από μέλη της κοινότητας ΛΟΑΤ επειδή υποστήριξε την θέση της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας για την ομοφυλοφιλία αλλά και από άλλους επειδή υποστήριξε την θέση της ίδιας εκκλησίας για την έκτρωση, θέση που αφορούσε την σκληρή τιμωρία των γυναικών που είχαν σταματήσει την κυοφορία τους.

Ο Τζεφιρέλι αποτέλεσε ξανά θέμα αντιδράσεων όταν δήλωσε σε μια εφημερίδα το 2006 ότι δεν είχε υποφέρει όταν έπεσε θύμα βιασμού από έναν ιερέα όταν ήταν παιδί.

Προσωπική ζωή

Το 1996 ο Τζεφιρέλι αποκάλυψε ότι ήταν ομοφυλόφιλος, αλλά από τότε προτίμησε να μην μιλά για την προσωπική του ζωή. Ο Τζεφιρέλι είχε δηλώσει ότι θεωρούσε τον εαυτό του "ομοφυλόφιλο" αντί για γκέι, καθώς θεωρούσε ότι ο όρος "γκέι" είναι λιγότερο καλαίσθητος. Ο Τζεφιρέλι υιοθέτησε δυο ενήλικες γιους, με τους οποίους είχε συνεργαστεί για χρόνια και οι οποίοι ζούσαν μαζί του και διηύθυναν την δουλειά του.

Τα τελευταία χρόνια της ζωής του, ο Τζεφιρέλι είχε σχέση με τον σκηνοθέτη Λουκίνο Βισκόντι.

Θάνατος

Ο Τζεφιρέλι πέθανε στο σπίτι του στην Ρώμη στις 15 Ιουνίου 2019, σε ηλικία 96 ετών.

Κατηγορίες για σεξουαλική κακοποίηση

Ο σκηνοθέτης Bruce Robinson ισχυρίστηκε ότι είχε γίνει στόχος μιας αθέλητης σεξουαλικής κακοποίησης από τον Τζεφιρέλι κατά την διάρκεια των γυρισμάτων της ταινίας Ρωμαίος και Ιουλιέτα, στην οποία ο Ρόμπινσον ενσάρκωνε τον Benvolio. Ο Ρόμπινσον έχει δηλώσει ότι ο λάγνος χαρακτήρας του θείου Μόντυ στην ταινία Withnail and I βασίστηκε στον Τζεφιρέλι.

Το 2018 ο ηθοποιός Johnathon Schaech κατηγόρησε τον Τζεφιρέλι ότι τον κακοποίησε σεξουαλικά κατά την διάρκεια των γυρισμάτων της ταινίας Storia di una capinera. Ο γιος του Τζεφιρέλι Giuseppe "Pippo" δημοσιοποίησε ένα κείμενο εκείνη την περίοδο, στο οποίο αρνήθηκε τις κατηγορίες.

Φιλμογραφία

• The Taming of the Shrew (Η στρίγγλα που έγινε αρνάκι, 1967)
• Romeo and Juliet (Ρωμαίος και Ιουλιέτα, 1968)
• Fratello Sole Sorella luna (Αδελφός Ήλιος, Αδελφή Σελήνη, 1973)
• Jesus of Nazareth (Ο Ιησούς από τη Ναζαρέτ, 1977)
• The Champ (Τσαμπ, 1979)
• Endless love (Ατέλειωτη αγάπη, 1981)
• la Traviata (Τραβιάτα, 1983)
• Othello (Οθέλλος, 1986). Πρωταγωνίστησαν οι Plácido Domingo ως Οθέλλος, Katia Ricciarelli ως Δυσδαιμόνα, Justino Diaz ως Ιαγος. Το μεγαλύτερο τμήμα της ταινίας γυρίστηκε στο Ηράκλειο Κρήτης, στα ενετικά νεώρια και στο επιθαλάσσιο κάστρο Κούλε (Rocca di mare).
• Il Giovane Toscanini (1988)
• Hamlet (Άμλετ, 1990)
• Storia di Una Capinera (1990)
• The Sparrow (Η δύναμη του πεπρωμένου, 1993)
• Pagliacci (1994)
• Il tabarro (1994)
• Jane Eyre (1996)
• Tea With Mussolini (Τσάϊ με τον Μουσολίνι, 1999)
• Don Giovanni (2000)
• Callas Forever (Κάλλας για πάντα, 2002)
• La Bohème (1965 ; μόνο στην παραγωγή)
• Florence: Days of Destruction (1966) (ντοκιμαντέρ μικρής διάρκειας)
• The Taming of the Shrew (1967)
• Romeo and Juliet (1968) υποψηφιότητα για Όσκαρ Σκηνοθεσίας
• Brother Sun, Sister Moon (1972)
• Jesus of Nazareth (1977)
• The Champ (1979)
• Cavalleria Rusticana (1978) με την Tatiana Troyanos και τον Plácido Domingo (live Metropolitan Opera House – stage director)
• Pagliacci (1978) με τις Teresa Stratas, Sherrill Milnes και τον Plácido Domingo (live Metropolitan Opera House – stage director)
• Endless Love (1981)
• Cavalleria Rusticana (1982) με τον Plácido Domingo και την Elena Obraztsova
• Pagliacci (1982) με τον Plácido Domingo και την Teresa Stratas
• La Bohème (1982) (live Metropolitan Opera – stage director)
• La Traviata (1983) – υποψηφιότητα για Όκσαρ, νικητής βραβείο BAFTA, art direction ; με την Teresa Stratas και τον Plácido Domingo
• Tosca (1985), (ζωντανά στην Μητροπολιτική Όπερα της Νέας Υόρκης – stage director)
• Otello (1986) – νικητής Όσκαρ Καλύτερης Ξενόγλωσσης Ταινίας ; με τον Plácido Domingo και την Katia Ricciarelli
• Young Toscanini (1988)
• Hamlet (1990)
• Don Giovanni (ζωντανά στην Μητροπολιτική Όπερα της Νέας Υόρκης – stage director)
• Don Carlo, με τον Λουτσιάνο Παβαρότι και την Daniela Dessi (live La Scala – stage director)
• Storia di una capinera (επίσης γνωστό ως Sparrow ; 1993) με την Sheherazade Ventura
• Jane Eyre (1996)
• Tea with Mussolini (1999)
• Callas Forever (2002)

Βιβλιογραφία

• Zeffireli, Franco; John Tooley (συνεντεύξεις στην Anna Tims), "How we made: Franco Zeffirelli and John Tooley on Tosca (1964)",. The Guardian (Λονδίνο), 23 Ιουλίου 2012

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Franco Zeffirelli στην IMDb
• Franco Zeffirelli στο Internet Broadway Database
• Franco Zeffirelli στο Charlie Rose
• Works by or about Franco Zeffirelli στο WorldCat catalog
• Italian Senate profile
• Interview: Maria Callas and Callas Forever
• Interview with Zeffirelli from 1999 about Tea With Mussolini