Βικιπαίδεια

Φρυκτωρία

(Ανακατεύθυνση από Φρυκτωρίες)

Η φρυκτωρία είναι ένα σύστημα οπτικής επικοινωνίας με φρυκτούς,[1] δηλαδή φλεγόμενους πυρσούς ή δαυλούς, που χρησιμοποιήθηκε κυρίως στην αρχαιότητα για τη μετάδοση μηνύματος σε μακρινή απόσταση. Το άναμμα του πρώτου πυρσού ακολουθούν διαδοχικά οι υπόλοιποι φρυκτωροί ώστε να αναμεταδοθεί η είδηση. Το δίκτυο αυτό αναπτύχθηκε κυρίως για στρατιωτικούς σκοπούς και το μήνυμα ήταν προσυμφωνημένο (π.χ. νίκη).

Σύγχρονο παράδειγμα του οπτικού πύρινου σήματος.

Το άγγαρον πυρ, δηλαδή τη φωτιά που αγγέλει,[2] άναβαν στους σταθμούς μετάδοσης – παρατήρησης, τα «φρυκτώρια». Πρόκειται για ειδικά κατασκευασμένα κτίσματα σε επιλεγμένα υπερυψωμένα σημεία, συνήθως βουνοκορυφές, σαφώς ορατά μεταξύ τους ανά δύο. Ο «φρυκτωρός» είναι ο φύλακας - επιστάτης του φρυκτωρίου και μεταβιβάζει το πύρινο σήμα μέσω φλόγας ή πυκνού καπνού, ανάλογα με τις συνθήκες ορατότητας.[3]

Η επινόηση της φρυκτωρίας αποδίδεται στον Παλαμήδη κατά την περίοδο του Τρωικού Πολέμου, στο τέλος της Εποχής του Χαλκού. Ο Παλαμήδης ήταν γιος του Ναυπλίου και της Κλυμένης, ανιψιός του Αγαμέμνονα.[4] Σύμφωνα με την αρχαία ελληνική παράδοση, ήταν περιώνυμος ήρωας του τρωικού κύκλου και η ζηλοφθονία του Οδυσσέα προκάλεσε τον άδικο και ατιμωτικό θάνατό του.[5] Όταν τελείωσε ο πόλεμος και επέστρεφαν οι Αχαιοί νικητές, ο Ναύπλιος για να εκδικηθεί τον θάνατο του γιου του χρησιμοποίησε τις φρυκτωρίες στις βραχώδεις ακτές του Ξυλοφάγου (Κάβο Ντόρο) για να παραπλανήσει τα πλοία και να ναυαγήσουν.

Ο όρος «φρυκτωρία» (το θέμα αυτού του άρθρου) κυριολεκτείται μόνο για χρήση πυρσών με ενδιάμεσα φρυκτώρια, δηλαδή δεν χαρακτηρίζει τους μόνιμους πυρσούς που χρησιμοποιούνται ως ναυτιλιακό βοήθημα (φωτοσήμανση) στο φαρικό δίκτυο, όπως οι Στήλες του Ηρακλή οι οποίες λειτουργούσαν ως φάροι που ειδοποιούσαν τα πλοία για την πορεία που έπρεπε να ακολουθήσουν.

Ιστορική αναδρομή Επεξεργασία

 
Απεικόνιση των περιοχών που συμμετείχαν στον Τρωικό πόλεμο, κατά τη ραψωδία Β της Ιλιάδας. Με πράσινο πλαίσιο απεικονίζονται οι χώρες των Αχαιών ηγετών και με πορτοκαλί οι χώρες των Τρώων και των συμμάχων τους.

Το δίκτυο των φρυκτωριών περιγράφεται λεπτομερώς από τον Αισχύλο στην τραγωδία Αγαμέμνων και αναφέρεται στον Τρωικό πόλεμο.[6] Η βασίλισσα Κλυταιμνήστρα αναγγέλει τη λαμπροφόρα είδηση της κατάκτησης της Τροίας από τους Αχαιούς και περιγράφει τη διαδρομή του φωτεινού σήματος (φλόγα) που έστειλε ο Αγαμέμνονας από την Τροία στις Μυκήνες: 1) από το βουνό της Ίδης, 2) στον απόκρημνο βράχο Ερμαίον της Λήμνου,[7] 3) στην κορυφή του Δία στον Άθω (Άγιον Όρος), 4) στο όρος Μάκιστο (το σημερινό Κανδήλι Ευβοίας), 5) στο Μεσσάπιο, 6) στην κορυφή του Κιθαιρώνα, 7) στο Αιγίπλαγκτο (πιθανότατα τα σημερινά Γεράνεια όρη) και 8) στο γειτονικό φυλάκιο του Αραχναίου ορατό από τις στέγες των Ατρειδών, όπου καρτερούσε ο φρυκτωρός το σύνθημα της φλόγας από την Τρωάδα. Σύμφωνα με την αφήγηση, τους νόμους της «λαμπαδοφορίας» είχε ορίσει η Κλυταιμνήστρα και η είδηση μεταδόθηκε μέσα σε μία νύχτα.

Η χρήση της φρυκτωρίας μνημονεύεται από τον Θουκυδίδη στο έργο του Ιστορίαι, όπου εξιστορεί τον Πελοποννησιακό Πόλεμο ή Αττικό Πόλεμο όπως τον αποκαλούσαν οι Πελοποννήσιοι. Για παράδειγμα: α) Οι Πελοποννήσιοι αν και αρχικά σκόπευαν να επιτεθούν στον αφρούρητο Πειραιά, διότι οι Αθηναίοι πίστευαν ότι δεν κινδύνευαν από αιφνιδιαστική ή φανερή επίθεση, άλλαξαν τα σχέδια τους και επιτέθηκαν στη Σαλαμίνα. Τότε υψώθηκαν «πολέμιοι φρυκτοί» για να ειδοποιήσουν την Αθήνα και ο μεν στόλος κατέπλευσε στη Σαλαμίνα οι δε οπλίτες φρούρησαν τον Πειραιά (Βιβλίο Β΄, 94).[8] β) Η εμφύλια διαμάχη μεταξύ δημοκρατικών και ολιγαρχικών Κερκυραίων είχε ως αποτέλεσμα τη συμμαχία της Κέρκυρας με την Αθήνα και τον πόλεμο με την Κόρινθο.[9] Μετά την απόβαση του πελοποννησιακού στόλου στο ακρωτήριο Λευκίμμη (νότια Κέρκυρα), με φωτεινά σήματα ειδοποίησαν το βράδυ τους Πελοποννήσιους, που είχαν ήδη φύγει, ότι οι Αθηναίοι έστελναν εξήντα καράβια από τη Λευκάδα (Βιβλίο Γ΄, 80).

Παρόμοια οπτικά τηλεπικοινωνιακά συστήματα χρησιμοποίησαν οι Πέρσες, οι Ρωμαίοι και οι Βυζαντινοί. Στους βυζαντινούς χρόνους ο όρος φρυκτωρία αντικαθίσταται από τη λέξη «καμινοβίγλι(ον)» που ετυμολογείται από την κάμινο (ειδική κατασκευή που διατηρούσε άσβηστη τη φλόγα των πυρσών) και τη βίγλα (παρατηρητήριο). Υπεύθυνοι για τη λειτουργία των σταθμών ήταν οι «καμινοβιγλάτορες». Χαρακτηριστικό δίκτυο καμινοβιγλίων ήταν εκείνο που έστελνε φωτεινά σήματα από την Ταρσό της Μικράς Ασίας στο παλάτι του Φάρου στην Κωνσταντινούπολη, δηλαδή σε μια απόσταση περίπου 700 χιλιομέτρων, μέσα σε μία ώρα. Η ταχύτητα αυτού του συστήματος οφείλεται στον τρόπο κωδικοποίησης των μηνυμάτων, το «Ωρονόμιο» που επινόησε ο Λέοντας ο Φιλόσοφος.

Αρχαία μέσα επικοινωνίας Επεξεργασία

Αναφέρονται επιγραμματικά μερικά από τα οργανωμένα συστήματα τηλεπικοινωνίας που χρησιμοποιήθηκαν, κυρίως για στρατιωτικούς σκοπούς, στην αρχαία Ελλάδα και το Βυζάντιο:

Φρυκτωρία και κωδικοποίηση – Πυρσεία Επεξεργασία

Ο υδραυλικός τηλέγραφος που εφευρέθηκε τον 4ο αιώνα π.Χ. από τον Αινεία τον Τακτικό επέτρεψε τη μετάδοση περισσότερων προσυμφωνημένων μηνυμάτων. Αλλά και αυτό το σύστημα ήταν ανεπαρκές διότι, όπως αναφέρει ο Πολύβιος, ούτε να προβλεφθούν όλα τα μελλοντικά ήταν δυνατόν ούτε να γραφούν στη ράβδο.[10] Οι πληροφορίες που δίνονταν ήταν ασαφείς· δεν εγνώριζαν πόσοι ιππείς έφτασαν, ή πόσοι πεζοί, και πού στη χώρα, και πόσα πλοία, και αν επαρκούσε το σιτάρι (Ιστοριών τα σωζόμενα, Χ΄, κεφ. VII. Res Graeciae).

Το οπτικό τηλεγραφικό σύστημα εξέλιξαν τον 2ο αιώνα π.Χ. οι αλεξανδρινοί μηχανικοί Κλεόξενος και Δημόκλειτος με την επινόηση της «πυρσείας» που δίνει τη δυνατότητα να μεταβιβάζεται η πληροφορία γράμμα – γράμμα ώστε ο αποστολέας να «συνομιλεί» με τον παραλήπτη. Η νέα μέθοδος βασίζεται στην αντιστοίχιση ενός ζεύγους πυρσών σε ένα συγκεκριμένο γράμμα του ελληνικού αλφαβήτου. Για την κωδικοποίηση των μηνυμάτων χρησιμοποιείται το Τετράγωνο του Πολύβιου.[11] Το σύστημα της πυρσείας θεωρείται ο πρόδρομος του ηλεκτρικού τηλέγραφου.

Η λειτουργία της Πυρσείας Επεξεργασία

Ο σταθμός εκπομπής-λήψης της πυρσείας έχει δύο χωριστούς τοίχους· απέχουν μεταξύ τους «δέκα πόδια» και έχουν ύψος «αναστήματος ανδρός». Πίσω από κάθε τοίχο βρίσκονται πέντε πυρσοί. Τα γράμματα του αλφαβήτου καταχωρίζονται σε έναν τετράγωνο πίνακα με πέντε σειρές και πέντε στήλες (5x5). Το πλήθος των πυρσών που υψώνονται, στον αριστερό τοίχο, αντιστοιχεί στον αριθμό της σειράς και, στον δεξιά τοίχο, στον αριθμό της στήλης που βρίσκεται το γράμμα (αριθμός σειράς, αριθμός στήλης).

 
Διάγραμμα πυρσείας με κρυπτογράφηση λατινικών γραμμάτων.

Το γράμμα «Ψ» για παράδειγμα παριστάνεται με τους αριθμούς (5, 3), συνεπώς πρέπει να υψωθούν 5 πυρσοί στα αριστερά και 3 στα δεξιά. Με αυτόν τον τρόπο το αλφαβητικό σύμβολο (γράμμα) μεταφράζεται σε ψηφία και μεταδίδεται με φωτεινά σήματα.

1 2 3 4 5
πινακίδα 1 Α Β Γ Δ Ε
πινακίδα 2 Ζ Η Θ Ι Κ
πινακίδα 3 Λ Μ Ν Ξ Ο
πινακίδα 4 Π Ρ Σ Τ Υ
πινακίδα 5 Φ Χ Ψ Ω

Ο Πολύβιος επεξεργάσθηκε τη μέθοδο της πυρσείας και επειδή η λειτουργία της απαιτεί προσοχή παρατηρεί τα εξής:

 
Απεικόνιση των ελληνικών γραμμάτων στο αρχικό Τετράγωνο του Πολύβιου.

• Διαιρέστε το πλήθος των στοιχείων [του αλφαβήτου] σε 5 κατά σειρά τμήματα ανά πέντε γράμματα. Από το τελευταίο [τμήμα] θα λείπει ένα στοιχείο αλλά δεν βλάπτει το έργο.

• Ετοιμάστε πέντε πινακίδες όπου θα γράψετε κατά σειρά τα γράμματα και έπειτα να τις τοποθετήσετε σε αυτούς που θα μεταβιβάζουν το σήμα της πυρσείας.

• Ο πρώτος που θα σημάνει τη μετάδοση θα υψώσει ταυτόχρονα δύο πυρσούς και θα περιμένει μέχρι να κάνει και ο άλλος το ίδιο. Αυτό εξασφαλίζει ότι και οι δύο πλευρές είναι έτοιμες για την πυρσεία.

• Ο σηματοδότης θα υψώσει τους πρώτους πυρσούς στα αριστερά κατά τέτοιο τρόπο ώστε να παραστήσει την πινακίδα, έναν για την πρώτη [πινακίδα], δύο για τη δεύτερη και ούτω καθεξής· κατά τον ίδιο τρόπο θα υψώσει πυρσούς στα δεξιά για να παραστήσει το γράμμα της πινακίδας.

• [...] Τα σήματα όταν ανυψώνονται εμφανίζονται πιο αισθητά και όταν χαμηλώνουν εξαφανίζονται εντελώς.

• Πρέπει πρώτα να διαλέξεις τις λέξεις που θα μεταφέρουν την πληροφορία με όσο το δυνατόν λιγότερα γράμματα.

• Απαιτούνται πολλοί πυρσοί γιατί είναι διπλό το φωτεινό σήμα για κάθε γράμμα.

• Όσοι ασχολούνται με την επίνοια πρέπει να έχουν κάνει σωστή εξάσκηση, ώστε όταν πρόκειται να το κάνουν πράξη να μπορούν να επικοινωνούν μεταξύ τους χωρίς την πιθανότητα λάθους. [...] Διότι πολλά πράγματα που στην αρχή φαίνονται όχι μόνο δύσκολα αλλά και αδύνατα, εκτελούνται πολύ εύκολα μετά από χρόνο και εξάσκηση. Υπάρχουν πολλά άλλα παραδείγματα που το επιβεβαιώνουν, αλλά το πιο ξεκάθαρο από όλα είναι η περίπτωση της ανάγνωσης. [...]​ Δεν πρέπει, λοιπόν, να εγκαταλείψουμε τίποτα χρήσιμο λόγω των δυσκολιών που εμφανίζονται στην αρχή, αλλά πρέπει να επικαλεστούμε τη συνήθεια, μέσω της οποίας όλα τα καλά μπορεί να επιτύχουν οι άνθρωποι, και κυρίως όταν εξαρτάται η διατήρησή μας. Προσφέροντας αυτές τις παρατηρήσεις, ενεργώ σύμφωνα με την υπόσχεση που είχα δώσει στην αρχή. Διότι δήλωσα ότι στην εποχή μας όλες οι τέχνες και οι επιστήμες έχουν προχωρήσει τόσο πολύ, η γνώση των περισσότερων από αυτές μπορεί να ειπωθεί ότι έχει μειωθεί σε ένα σύστημα. Αυτό είναι, λοιπόν, ένα από τα πιο χρήσιμα μέρη μιας σωστά γραμμένης ιστορίας.

Τα φρυκτώρια στον ελλαδικό χώρο Επεξεργασία

Η έρευνα για τους αρχαίους σταθμούς του δικτύου της φρυκτωρίας παρουσιάζει δυσκολία γιατί είτε δεν υπάρχουν στοιχεία σε γραπτές πηγές είτε δεν έχουν προς το παρόν ανακαλυφθεί ή έχουν καταστραφεί, και όσοι διασώζονται δεν είναι εύκολο να επιβεβαιωθεί η χρήση τους. Συνήθως χρησιμοποιούνται ταυτόχρονα οι όροι «φρυκτώριο ή φρυκτωρία», «καμινοβίγλα», «πύργος», «κάστρο» επειδή τα κτίσματα αυτά χρησιμοποιήθηκαν και για την επικοινωνία με σήματα φωτιάς και ως οχυρά.

Φρυκτώρια από το δίκτυο της μινωϊκής εποχής εντοπίζονται σε όλη την Κρήτη. Χρησιμοποιήθηκαν την περίοδο των πρώτων ανακτόρων (1900-1700 π.Χ.) και κατόπιν εγκαταλείφθηκαν, μάλλον, λόγω της στροφής των Μινωιτών προς τη θάλασσα. Πολλά από τα σημαντικά αυτά μνημεία βρίσκονται στην περιοχή της Πεδιάδος Ηρακλείου, στο Καβούσι Ιεράπετρας, στον Άγιο Νικόλαο στο Λασίθι.

Μερικές σημαντικές εγκαταστάσεις που διατηρούνται ακόμη είναι ο πύργος του Δράκανου στην Ικαρία, οι αρχαίοι πύργοι στη Σίφνο, ο πύργος της ακρόπολης της Χαιρώνειας, το κάστρο της ακρόπολης του Ορχομενού (Βοιωτία), ο πύργος του Χειμάρρου, ο Βυζαντινός πύργος του Κάστρου του Πυθίου (Θράκη), ο Μεσαιωνικός Πύργος Παρορίου.

Παραπομπές Επεξεργασία

  1. ↑ Σύμφωνα με το Λεξικό Λίντελ-Σκοτ, φρυκτός: Ι. φρυκτός, -ή, -όν, ως ρηματικό επίθετο του φρύγω, ξεροψημένος, καβουρντισμένος. ΙΙ. (μσν.-αρχ.) το θηλ. ως ουσ. ἡ φρυκτή, είδος ρητίνης· (αρχ.) 1. το αρσ. ως ουσ. ο φρυκτός: α) φλεγόμενος δαυλός· β) (ειδικά) πυρσός για την μετάδοση σημάτων («ὡς ὁ φρυκτὸς ἀγγέλλων πρέπει», Αισχύλ.)· γ) (ενν. κύαμος) i) κύαμος, κουκί για ψηφοφορία ii) συνεκδ. ψήφος («τῶν Θεσσαλῶν φρυκτοὺς περὶ βασιλέως πρὸς Θεὸν πεμπόντων», Πλούτ.). 2. (το αρσ. ή το ουδ. στον πληθ. ως ουσ.) οἱ φρυκτοί και τὰ φρυκτά, είδος μικρών ψαριών για τηγάνισμα. (Βλ. και «πυρσός», LSJ.) Ανακτήθηκε 6 Ιανουαρίου 2022.
  2. ↑ «Αισχύλος, Ἀγαμέμνων (258-280)». Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας. Aνακτήθηκε 22 Ιανουαρίου 2022.
  3. ↑ Δεν υπάρχουν σαφείς αναφορές για την καύσιμη ύλη που χρησιμοποιούσαν στη φρυκτωρία.
  4. ↑ Σύμφωνα με το λεξικό Σουίδα, ο Παλαμήδης εκτός από εφευρέτης ήταν και επικός ποιητής (εποποιός) αλλά τα ποιήματά του αφανίσθηκαν από τους απόγονους του Αγαμέμνονα και από τον Όμηρο λόγω φθόνου (βασκανίας). «Λεξικὸν Σουίδα ἤ Σοῦδα, [Παλαμήδης]». Τομέας Φυσικής της Ε.Μ.Φ.Ε. Aνακτήθηκε 23 Ιανουαρίου 2021.
  5. ↑ Στην Απολογία Σωκράτους του Ξενοφώντα (Ξεν. Απολ 26) ο Σωκράτης απεικονίζεται να μνημονεύει τον Παλαμήδη ως ήρωα της αρχαιότητας που άδικα τον σκότωσε ο Οδυσσέας («[...] παραμυθεῖται δ’ ἔτι με καὶ Παλαμήδης ὁ παραπλησίως ἐμοὶ τελευτήσας· ἔτι γὰρ καὶ νῦν πολὺ καλλίους ὕμνους παρέχεται Ὀδυσσέως τοῦ ἀδίκως ἀποκτείναντος αὐτόν·»).
  6. ↑ Απόδοση στη δημοτική, από τον Ι.Ν. Γρυπάρη: «[...] Ο Ήφαιστος! στέλλοντας τρανή λάμψη απ᾽ την Ίδα. / και επανωτές φωτιές αγγαρεμένες / ξεπροβοδούν ίσαμ᾽ εδώ τη φλόγα: η Ίδα / στον κάβο Ερμή της Λήμνου κι από κείθε τρίτη / η άγια τ᾽ Άθου κορφή το φως παραλαβαίνει. / Και ολότρανη, που πάνω απ᾽ του πελάου τη ράχη / να προσπηδήσει της φωτιάς της ταξιδεύτρας / η δύναμη, σα χρυσοφέγγισμα ήλιου η πεύκα / στις βίγλες του Μακίστου αγγάρεψε τη λάμψη. / Και κείνος όχι ανάμελος ούδ᾽ απ᾽ τον ύπνο / νικημένος ξαστόχησε το χρέος που είχε. / μα πέρα η φλόγα στου Εύριπου το ρέμα φτάνει / και στου Μεσσάπιου τους σκοπούς τα νέα φέρνει.». «Αισχύλος, Αγαμέμνων» (στιχ. 280-330). Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας. Aνακτήθηκε 3 Ιανουαρίου 2022.
  7. ↑ Το Ερμαίον Όρος καταποντίστηκε από ισχυρό σεισμό (ΒΑ της Λήμνου - Ξέρες Πλάκας). Κατά τη μυθική παράδοση η Λήμνος και η Ίμβρος αποτελούσαν κάποτε ένα νησί. Η Λήμνος στους πανάρχαιους χρόνους εμφανίζεται να είχε μία μόνο πόλη, που ο Όμηρος την ονομάζει Λήμνο. Άγνωστο είναι ποια ήταν αυτή η πόλη. Ενδεχομένως να ήταν η Ηφαιστία ή η καταποντισμένη σήμερα πόλη Χρύση ΒΑ της Πλάκας. Πηγή: «Μυθολογία». Δήμος Λήμνου. Aνακτήθηκε 3 Ιανουαρίου 2021.
  8. ↑ Το πύρινο σήμα προκάλεσε τρόμο στην Αθήνα διότι υπέθεσαν οι μεν που βρίσκονταν στην πόλη (άστυ) ότι ο εχθρός ήδη εισέπλευσε στον Πειραιά, οι δε στον Πειραιά ότι κυριεύθηκε η Σαλαμίνα και πολύ σύντομα θα έμπαινε στο λιμάνι ο εχθρός. «Θουκυδίδης, Ἱστορίαι (2.93-2.94)». Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας. Aνακτήθηκε 28 Ιανουαρίου 2022.
  9. ↑ Η διαμάχη της Κέρκυρας με την Κόρινθο υπήρξε η αφορμή της σύγκρουσης της δημοκρατικής Αθήνας (η οποία αποσκοπούσε σε αθηναϊκή ηγεμονία) με την ολιγαρχική Σπάρτη (και των συμμάχων).
  10. ↑ Αναφέρονται ενδεικτικώς μερικά προσυμφωνημένα μηνύματα που μεταδίδονταν με τον υδραυλικό τηλέγραφο: «ΑΜΑΧΗΤΙ ΒΑΙΝΟΜΕΝ», «ΔΕΟΜΕΘΑ ΣΙΤΟΥ», «ΗΤΤΗΘΗΣΑΝ ΟΙ ΕΝΑΝΤΙΟΙ», «ΞΕΝΟΥΣ ΟΡΩΜΕΝ».
  11. ↑ «[...] Ὁ δὲ τελευταῖος τρόπος, ἐπινοηθεὶς διὰ Κλεοξένου καὶ Δημοκλείτου, τυχὼν δὲ τῆς ἐξεργασίας δι' ἡμῶν, πάντη πάντως μέν ἐστιν ὡρισμένος καὶ πᾶν τὸ κατεπεῖγον δυνάμενος ἀκριβῶς διασαφεῖν, κατὰ δὲ τὸν χειρισμὸν ἐπιμελείας δεῖ καὶ παρατηρήσεως ἀκριβεστέρας.» (Πολύβιος, Ιστορίαι, βιβλίο Χ).

Δείτε επίσης Επεξεργασία

Πηγές Επεξεργασία

«Τηλεπικοινωνίες στην Αρχαία Ελλάδα», ΕΥΡΗΚΑ.

«Πύργοι, Φρυκτωρίες & Ακροπόλεις της κοιλάδας του Κηφισού & της Κωπαΐδας, Ιωάννης Ηλίας, Σοφία Μπαδήλα, Αντώνης Καλύβας, ΕΕΕΕΚ Λιβαδειάς, Χαιρώνεια 2018». Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Λεβαδείας.

«Aίθουσα Τηλεδιασκέψεων και Τηλεκπαίδευσης Κλεοξένης», ΤΕΙ Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης.

«Φρυκτωρίες», Μουσείο Τηλεπικοινωνιών ομίλου ΟΤΕ. «Κάστρα, Πύργοι και Φρούρια της Ελλάδας», Καστρολόγος.

Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Φρυκτωρία&oldid=9517116"