Με τον όρο φωνηεντική αρμονία περιγράφεται το γλωσσικό φαινόμενο κατά το οποίο συμβαίνει φωνολογική τροπή στα φωνήεντα μια λέξης. Το φαινόμενο αυτό παρουσιάζεται σε γλώσσες, κυρίως της ουραλικής και της αλταϊκής γλωσσικής οικογένειας. Στις γλώσσες στις οποίες εμφανίζεται η φωνηεντική αρμονία, υπάρχει περιορισμός της φύσης των φωνηέντων τα οποία μπορεί να βρίσκονται σε μια λέξη.

Η φωνηεντική αρμονία είναι το γλωσσικό φαινόμενο κατά το οποίο το πρώτο φωνήεν επιδρά στα υπόλοιπα φωνήεντα μιας λέξης, προκαλώντας την τροπή τους στην ίδια κατηγορία στην οποία αυτό ανήκει. Το φαινόμενο αυτό αναφέρεται στην τροπή μη γειτονικών φωνηέντων, δηλαδή φωνηέντων τα οποία δεν ακολουθούν αμέσως το ένα το άλλο, αλλά παρεμβάλλεται κάποιο ή κάποια σύμφωνα. Σχηματικά, το φαινόμενο παρουσιάζεται όπως στο ακόλουθο διάγραμμα:

πριν
την τροπή
  μετά
την τροπή
ΦαΣΦβΣΦβΣ ΦαΣΦαΣΦαΣ   (όπου Φα = φωνήεν τύπου α, Φβ = φωνήεν τύπου β, Σ = σύμφωνο)

Στο προηγούμενο διάγραμμα, το Φα (φωνήεν τύπου α) προκαλεί την τροπή του Φβ (φωνήεν τύπου β) και κατ' αυτόν τον τρόπο έχουμε φωνήεντα τα οποία ανήκουν στον ίδιο τύπο, βρίσκονται, δηλαδή, σε αρμονία. Στις περισσότερες γλώσσες στις οποίες αφορά το φαινόμενο, το πρώτο φωνήεν το οποίο επηρεάζει τα υπόλοιπα βρίσκεται στο θέμα της λέξης, ενώ τα φωνήεντα τα οποία υφίστανται την τροπή ανήκουν στα επιθήματα και στις καταλήξεις οι οποίες προστίθενται. Ως παράδειγμα, η κατάληξη της δοτικής πτώσης στα ουγγρικά:

Θέμα Δοτική Έννοια
város város-nak "πόλη"
öröm öröm-nek "χαρά"

Η δοτική πτώση έχει δύο διαφορετικούς τύπους: -nak και -nek. Ο τύπος -nak τίθεται σε λέξεις των οποίων το θέμα περιέχει οπίσθια φωνήεντα (το a και το o ανήκουν σ' αυτήν την κατηγορία). Αντίθετα ο τύπος -nek τίθεται σε λέξεις των οποίων το θέμα περιέχει εμπρόσθια φωνήεντα (το ö και το e ανήκουν σ' αυτήν την κατηγορία).

Άλλο παράδειγμα από τα τουρκικά: ev-ler-imiz "τα σπίτια μας" (σπίτι-{ΠΛ}-{1ΠΛ ΚΤΗΤ}) και araba-lar-ımız "τα αυτοκίνητά μας" (αυτοκίνητο-{ΠΛ}-{1ΠΛ ΚΤΗΤ}).

Στις γλώσσες στις οποίες προστίθενται προθήματα και επιθήματα η φωνηεντική αρμονία είναι δυνατόν να εμφανίζεται είτε ως προοδευτική (δηλαδή από αριστερά προς τα δεξιά) αρχίζοντας από την αρχή και προχωρώντας προς το τέλος της λέξης, είτε ως υπόστροφη (δηλαδή από δεξιά προς τα αριστερά) αρχίζοντας από το τέλος και προχωρώντας προς την αρχή της λέξης. Γλώσσες οι οποίες έχουν κατά κύριο λόγο προθήματα και όχι επιθήματα, συνήθως έχουν μόνον την υπόστροφη αρμονία, ενώ γλώσσες οι οποίες έχουν κατά κύριο λόγο επιθήματα και όχι προθήματα, συνήθως έχουν μόνον την προοδευτική αρμονία.

Χαρακτηριστικά

Επεξεργασία

Η φωνηεντική αρμονία επηρεάζεται από τον τύπο στον οποίο ανήκουν τα φωνήεντα, ανάλογα με το πώς και πού αυτά σχηματίζονται, όπως:

  • Τη θέση της γλώσσας προς τον ουρανίσκο   (υψηλά, μέσα και χαμηλά φωνήεντα)
  • Τη θέση της γλώσσας προς το πίσω μέρος του στόματος   (οπίσθια, κεντρικά και εμπρόσθια φωνήεντα)
  • Το σχήμα των χειλιών   (στρογγυλά και μη στρογγυλά φωνήεντα)
  • Τη θέση της βάσης της γλώσσας (βάση γλώσσας σε εξώθηση ή σύμπτυξη)
  • Τη ρινικοφωνία (στοματικά και ρινικά φωνήεντα)

Σε πολλές γλώσσες τα φωνήεντα ανήκουν σε ξεχωριστές κατηγορίες, όπως οπίσθια φωνήεντα ή στρογγυλά φωνήεντα, κ.λπ. Κάποιες γλώσσες έχουν ταυτόχρονα περισσότερα από ένα συστήματα αρμονίας. Για παράδειγμα οι αλταϊκές γλώσσες έχουν ταυτόχρονα ένα σύστημα όσον αφορά τη θέση της γλώσσας προς το πίσω μέρος του στόματος (οπίσθια και εμπρόσθια φωνήεντα) και ένα σύστημα όσον αφορά το σχήμα των χειλιών (στρογγυλά και μη στρογγυλά φωνήεντα).

Σε μερικές γλώσσες δεν συμμετέχουν όλα τα φωνήεντα στις μετατροπές αυτές· αυτά τα φωνήεντα χαρακτηρίζονται ως ουδέτερα ή διαπερατά. Επιπλέον, πολλές λέξεις έχουν μη διαπερατά φωνήεντα, τα οποία δεν επιτρέπουν την εφαρμογή των διαδικασιών της φωνηεντικής αρμονίας.

Επιπροσθέτως, σε γλώσσες οι οποίες έχουν τη φωνηεντική αρμονία, υπάρχουν περιπτώσεις όπου αυτή δεν εφαρμόζεται, φαινόμενο το οποίο είναι γνωστό ως δυσαρμονία. Πολλές λέξεις δάνεια από άλλες γλώσσες εμφανίζουν αυτήν τη δυσαρμονία, είτε στη ρίζα τους, παράδειγμα η λέξη τις τουρκικής γλώσσας vakit = χρόνος < αραβικό waqt (όπου θα αναμενόταν η ορθογράφηση °vakıt), είτε στις καταλήξεις, παράδειγμα η λέξη saat-ler = ώρες (ώρα-{ΠΛ}) < αραβικά sâ'a (όπου θα αναμενόταν η ορθογράφηση °saat-lar). Ειδικά στα τουρκικά αυτή η δυσαρμονία έχει την τάση να εξασθενεί μέσω της αναλογίας (Hüsnü = ανδρικό κύριο όνομα < Hüsni < αραβικά husnî· müslümân = μουσουλμάνος < °müslimân < αραβικά muslim.