Έκρηξη στο Φάβερσαμ (1916)

Η έκρηξη στο Φάβερσαμ σημειώθηκε στις 2 Απριλίου 1916, ήταν η χειρότερη, ως σήμερα, στη βρετανική βιομηχανία εκρηκτικών και έπληξε τη βιομηχανία εκρηκτικών του Φάβερσαμ, η οποία, λόγω του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου τελούσε υπό την εποπτεία του Βρετανικού Ναυαρχείου, το οποίο είχε τοποθετήσει ένοπλη φρουρά στην περιοχή. Σημειώθηκε στις 14:20΄ στο Άπλιιζ (Uplees), πολύ κοντά στο Φάβερσαμ του Κεντ, όταν μια αποθήκη που περιείχε 15 τόνους ΤΝΤ και 150 τόνους νιτρικού αμμωνίου εξερράγη ως επακόλουθο πυρκαγιάς στην περιβάλλουσα περιοχή.

Το πλαίσιο

Η ιστορία της βιομηχανίας εκρηκτικών στην περιοχή του Φάβερσαμ χρονολογείται πριν από 3,5 αιώνες, όταν εκεί ιδρύθηκε η πρώτη βιομηχανία πυρίτιδας. Η παραγωγή αυξανόταν διαρκώς, όπως και η ζήτηση, και το 1786 στην περιοχή υπήρχαν τρία εργοστάσια πυρίτιδας. Το 1846, μετά την εφεύρεση της βαμβακοπυρίτιδας (ή νιτροκυτταρίνης) από τον Ελβετό χημικό Κρίστιαν Σένμπαϊν (Christian Schönbein) και ύστερα από τη λήψη σχετικής άδειας από τον εφευρέτη, δημιουργήθηκε η πρώτη μονάδα κατασκευής βαμβακοπυρίτιδας στον κόσμο, στη "Marsh Works", τη μία από τις τρεις βιομηχανίες πυρίτιδας στην περιοχή. Η βιομηχανία αυτή κυριολεκτικά άνθισε και, το 1915, καταλάμβανε έκταση 500 εκταρίων, παράγοντας, εκτός από βαμβακοπυρίτιδα, πυροκροτητές και προϊόντα που παράγονταν από νιτρογλυκερίνη, όπως κορδίτη, ζελινίτη και δυναμίτη. Οι εργάτες λάμβαναν 2 σελίνια προσαύξηση μισθού εβδομαδιαία, λόγω του επικίνδυνου της απασχόλησης, γεγονός που προσείλκυσε πολλούς όχι μόνον από το Φαβερσαμ αλλά και από πιο απομακρυσμένες περιοχές, όπως το Μάργκεϊτ. Ως αποτέλεσμα, υπήρχε επάρκεια εξειδικευμένου προσωπικού, γεγονός που οδήγησε στη δημιουργία και άλλων όμοιων βιομηχανιών στην περιοχή. Το 1912, στα δυτικά του "Marsh Works" δημιουργήθηκε η εταιρεία "Explosives Loading Company Ltd" (ELC), η οποία ανέλαβε να γομώνει με ΤΝΤ νάρκες, τορπίλες και βλήματα πυροβόλων. Φαίνεται ότι οι δύο γειτονικές εταιρείες είχαν στενή συνεργασία μεταξύ τους. Καθώς το ΤΝΤ ήταν δαπανηρό στην κατασκευή του, ξεκίνησε η παραγωγή αματόλ (amatol), που προερχόταν από ανάμιξη ΤΝΤ με νιτρικό αμμώνιο, το οποίο, εκτός του ότι ήταν πολύ πιο φθηνό, είχε το πλεονέκτημα κατά τη διάσπασή του να παράγει οξυγόνο, που συνέβαλε στην ακόμη ταχύτερη έκρηξη του ΤΝΤ. Σε αυτό το εργοστάσιο σημειώθηκε η έκρηξη.

Το συμβάν

Ο καιρός στην περιοχή κατά τον Μάρτιο του 1916 ήταν αρκετά υγρός, αλλά προς τα τέλη Μαρτίου ξεκίνησε μια περίοδος ξηρασίας, η οποία διήρκεσε ως τις αρχές Απριλίου. Εν τω μεταξύ, είχε αναφερθεί ότι την προηγούμενη νύκτα από τον παραπλήσιο καυστήρα (μπόιλερ) διέφευγαν σπινθήρες, καθώς η παγίδευσή τους δεν ήταν αποτελεσματική. Αυτό προξένησε την πρόκληση μιας μικρής πυρκαγιάς, η οποία όμως κατασβέσθηκε έγκαιρα. Η επόμενη ημέρα, Κυριακή, ξημέρωσε με καθαρό ουρανό. Γύρω στη 1:20΄ το μεσημέρι, ξέσπασε πυρκαγιά σε μερικά άδεια σακιά από λινό κοντά στην αποθήκη αρ. 883 της βιομηχανίας εκρηκτικών ELC, στα οποία περιεχόταν το ΤΝΤ που είχε αποθηκευτεί στο κτίσμα αρ. 883 και είχαν συγκεντρωθεί προκειμένου να επαναχρησιμοποιηθούν. Αρχικά έγιναν σημαντικές προσπάθειες κατάσβεσής της, αλλά οι καιρικές συνθήκες δεν βοηθούσαν σε αυτό και, ύστερα από πολλές γενναίες προσπάθειες, ο διευθύνων του εργοστασίου Τζορτζ Έβετς (George Evetts) διέταξε την εκκένωση της περιοχής. Πριν ολοκληρωθεί, όμως, η εκκένωση, οι 150 τόνοι νιτρικού αμμωνίου και οι 15 του ΤΝΤ εξερράγησαν. Η έκρηξη προξένησε μεγάλες ζημιές στη βιομηχανία αλλά και στη γύρω περιοχή, καθώς αναφέρθηκαν θραύσεις υαλοπινάκων στο Σάουθεντ και η δόνηση έγινε αισθητή στο Νόργουιτς. Ο κρατήρας που δημιουργήθηκε από την έκρηξη είχε μήκος 40 υαρδών (περίπου 38 μ.) και βάθος 30 ποδών (9 μ.). Η παρακείμενη βιομηχανία Marsh Works υπέστη μεγάλες ζημιές.

Ο ομαδικός τάφος των θυμάτων στο νεκροταφείο του Φάβερσαμ

Δυστυχώς, η εκκένωση της περιοχής δεν είχε προλάβει να ολοκληρωθεί κι έτσι υπήρξαν πολλές ανθρώπινες απώλειες. Ο αρχικός υπολογισμός έκανε λόγο για "περίπου 200 νεκρούς", αλλά ο ακριβής αριθμός των νεκρών δεν έγινε ποτέ δυνατόν να εξακριβωθεί κι έτσι οι πηγές δεν συμφωνούν ως προς τον ακριβή αριθμό τους: Πολλά ανθρώπινα μέλη βρέθηκαν στις γύρω περιοχές, αλλά για άλλα θύματα δεν βρέθηκε ποτέ κανένα ίχνος, οπότε υπάρχει η υπόθεση ότι αρκετοί άνθρωποι "απλά εξαερώθηκαν".. Αναφέρεται ο αριθμός 109 θυμάτων ή 116. Ανάμεσα στα θύματα ήταν ολόκληρη η μονάδα πυρόσβεσης του εργοστασίου, πυροσβέστες από την περιοχή και όσοι επάνδρωναν ασθενοφόρα. Κάποιο άλλοι ήταν απλά θεατές, οι οποίοι αγνόησαν τις έντονες προειδοποιήσεις και παρέμειναν στην περιοχή. Οι τραυματίες ήταν περίπου 100, αλλά ανάμεσά τους δεν ήταν καμία γυναίκα, καθώς η καταστροφή σημειώθηκε ημέρα Κυριακή, οπότε το γυναικείο προσωπικό δεν επιτρεπόταν να εργαστεί.

Λόγω της εμπόλεμης κατάστασης, στην οποία βρισκόταν η χώρα, υπήρχαν και απαγορεύσεις στη δημοσίευση της είδησης. Χρειάστηκε επίσημη ανακοίνωση από το Υπουργείο ώστε να γίνει εφικτή η δημοσίευση της είδησης από τις τοπικές αλλά και της ευρύτερης κυκλοφορίας εφημερίδες της εποχής. Στην ανακοίνωση τονιζόταν ότι η έκρηξη δεν ήταν αποτέλεσμα εχθρικής δολιοφθοράς, αλλά οφειλόταν σε πυρκαγιά που ξέσπασε και, λόγω της ξηρασίας, δεν έγινε εφικτή η κατάσβεσή της.

Το απόγευμα της 6ης Απριλίου, μια πομπή με 69 φέρετρα κατέληξε στο νεκροταφείο του Φάβερσαμ, όπου τα θύματα της έκρηξης ενταφιάστηκαν σε ομαδικό τάφο. Από τα 69 αυτά θύματα, μόνον 34 έγινε δυνατόν να ταυτοποιηθούν, πέντε ταυτοποιήθηκαν με επιφυλάξεις, ενώ τα υπόλοιπα τριάντα δεν ταυτοποιήθηκαν. Την επόμενη εβδομάδα ανευρέθη ένα ακόμη πτώμα, που επίσης ενταφιάστηκε στον ομαδικό τάφο. 35 ακόμη θύματα ενταφιάστηκαν σε άλλα σημεία, κατ' απαίτηση των οικογενειών τους.

Πηγές

• Arthur Percival, The Great Explosion at Faversham. 2 April, 1916: Archaeologia Cantiana Vol. 100, 1984 (pdf): Άρθρο του Άρθουρ Πέρσιβαλ στην ιστορική επιθεώρηση Archaeologia Cantiana, η πλέον εμπεριστατωμένη και έγκυρη πηγή του συμβάντος.