Ιουδαιοχριστιανικός πλατωνισμός: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

 

Ως '''ιουδαιοχριστιανικός πλατωνισμός''' προσδιορίζεται το αποτέλεσμα της [[Φιλοσοφία|φιλοσοφικής]] επίδρασης που άσκησε ο [[πλατωνισμός]] στη διαμόρφωση της [[Ιουδαϊσμός|ιουδαϊκής]] και της [[Χριστιανισμός|χριστιανικής]] [[Θεολογία|θεολογίας]].

Ο πλατωνισμός ως φιλοσοφία δεν αφορά αποκλειστικά τις απόψεις του [[Πλάτων|Πλάτωνα]] (περ. [[429]]-[[347|347 Π.Κ.Χ.]]) καθαυτές αλλά το σύνολο της πλατωνικής παράδοσης όπως αναπτύχθηκε αυτή ποικιλοτρόπως σε μήκος χρόνου περίπου 8 αιώνων.<ref>Από τις αρχές του 20ου αιώνα και έπειτα, αρχικά στα έργα του Σλάιερμαχερ ([[w:en:Friedrich Daniel Ernst Schleiermacher|Schleiermacher]]), συνηθίζεται να διαχωρίζεται η φιλοσοφία που εμπεριέχεται στους διαλόγους του Πλάτωνα από τη μεταγενέστερη πλατωνική παράδοση.</ref>

 

Η επίδραση του λεγόμενου «μέσου πλατωνισμού» υπήρξε σαφής στον [[Ελληνιστικός πολιτισμός|ελληνιστικό]] Ιουδαϊσμό. Ο Ιουδαίος φιλόσοφος [[Φίλων]] (περ. [[20 π.Χ.|20]]/[[30 π.Χ.|30 Π.Κ.Χ.]]-[[45]]/[[50|50 Κ.Χ.]]), ο οποίος έζησε και έδρασε στην ελληνιστική [[Αλεξάνδρεια]] όπου διέμενε τότε η μεγαλύτερη [[Εβραίος|εβραϊκή]] κοινότητα της Διασποράς, είναι χαρακτηριστικός εκπρόσωπος αυτής της τάσης. Επίσης, σοφιολογικά συγγράμματα, όπως το βιβλίο [[Σοφία Σολομώντος]],<ref>Από τους Ιουδαίους ποτέ δεν έγινε αποδεκτό ως μέρος του θεόπνευστου Βιβλικού κανόνα. Όσον αφορά τους Χριστιανούς, κάποιοι το θεωρούν θεόπνευστο και «δευτεροκανονικό» και άλλοι [[Απόκρυφα|απόκρυφο]], δηλαδή ότι δεν αποτελεί μέρος του θεόπνευστου Βιβλικού κανόνα. Βλέπε [[Βιβλικός κανόνας]].</ref> που εμφανίστηκαν εκείνη την περίοδο αποτελούν δείγμα της επίδρασης που είχαν οι διδασκαλίες του Πλάτωνα στο μεταγενέστερο Ιουδαϊσμό και της προσπάθειας που καταβαλλόταν να συνδυαστούν οι προσωπικές και κοινοτικές εξ αποκαλύψεως εμπειρίες του λαού [[Ισραήλ]] με τις γενικές νοητικές φιλοσοφικές θεωρήσεις που προέρχονταν από την [[ελληνική φιλοσοφία]]. Είχε ήδη προηγηθεί ο ελληνιστής Ιουδαίος φιλόσοφος [[Αριστόβουλος του Πανέα]] ([[160|160 Π.Κ.Χ.]]) ο οποίος ισχυριζόταν ότι ο [[Πλάτων]] και ο [[Πυθαγόρας]] είχαν διαβάσει τα συγγράμματα του [[Μωυσής|Μωυσή]].

 

Για τον Φίλωνα, η (πρότερη [[Στωικισμός|στωική]]) αντίληψη του [[Λόγος|Λόγου]] ως ενεργού, συμφυούς χαρακτηριστικού του Θεού που δρα εγκόσμια, της ενιαίας αρχής και φορέα των Μορφών (''λόγων''), έχει κεφαλαιώδη σημασία —όπως συμβαίνει και με τη δημιουργική προσαρμογή της [[Πυθαγορισμός|πυθαγόρειας]]-πλατωνικής δυάδας από την ύστερη ιουδαϊκή αντίληψη της [[Σοφία του Θεού|Σοφίας του Θεού]].<ref>Τις πλατωνικές έννοιες περί "δυάδας" και "Δημιουργού" τις δανείστηκε αργότερα και ο [[Άρειος]] (περ. [[256]]-[[336]]).</ref> Ο Φίλων θεωρεί ότι οι πλατωνικές «ιδέες» ενσωματώνονται στον Λόγο. Η [[κοσμολογία]] του βασίζεται στον πλατωνικό ιδεαλισμό, δηλαδή στη δοξασία ότι μεταξύ του υπέρτατου Όντος και του υλικού κόσμου υφίσταται η επικράτεια των πνευματικών αρχέτυπων, που είναι αιώνια, άυλα και που αναγνωρίζονται μόνο διανοητικά, τα οποία προϋπήρχαν της δημιουργίας του υλικού κόσμου. Ο Φίλων αναγνωρίζει πλατωνική αντανάκλαση στο εδάφιο [[s:Έξοδος#Κεφάλαιον Γ'|Έξοδος 3:14]] όπου ο Θεός λέει στον Μωυσή ότι το όνομα του είναι «{{πολυτονικό|ὁ ὤν}}» σύμφωνα με την ελληνική [[μετάφραση των Εβδομήκοντα]]<ref>Σε σχέση με το προσωπικό όνομα του Θεού στο πρωτότυπο εβραϊκό Βιβλικό κείμενο βλέπε [[Τετραγράμματο]].</ref>, μια έκφραση που χρησιμοποιούσαν ήδη οι πλατωνιστές για να κατονομάσουν το Θεϊκό "όντως ον". Επιπλέον, θεωρεί ότι διάφορες ελληνικές δοξασίες έχουν [[Βίβλος|Βιβλική]] προέλευση. Η αλληγορική ερμηνεία των Γραφών που εισηγήθηκε επηρέασε τη χριστιανική ερμηνευτική της Βίβλου με ανεξίτηλο τρόπο.

 

Το πλατωνικό φιλοσοφικό σύστημα αποτέλεσε το κυρίαρχο στοιχείο στο [[Θρησκευτικός συγκρητισμός|συγκρητισμό]] του Φίλωνα, ο οποίος με τη σειρά του επηρέασε —εκτός από την εξέλιξη του Ιουδαϊσμού— τους [[Νεοπλατωνισμός|νεοπλατωνιστές]] φιλοσόφους<ref>Αναφέρεται ότι ο Σύριος νεοπλατωνιστής φιλόσοφος [[Νουμήνιος ο εξ Απαμείας]] ([[2ος αιώνας|2ος αιώνας Κ.Χ.]]) είχε πει για τον Φίλωνα: «Τι είναι ο Πλάτων αν όχι ένας αττικίζων [[Μωυσής]];»</ref> και τους [[Εκκλησιαστικοί πατέρες|εκκλησιαστικούς πατέρες]].<ref>«Ο Φίλων αποτέλεσε πιθανώς την πιο σημαντική επιρροή στους παλαιότερους χριστιανούς στοχαστές και τους έφερε σε επαφή με τις φιλοσοφικές σχολές». (''Encyclopedia of Christianity'', σ. 926)</ref>

 

Οι χριστιανοί φιλόσοφοι δεν υιοθέτησαν ποτέ τον πλατωνισμό στο σύνολό του. Εντούτοις, το σύνολο της χριστιανικής θεολογίας βρισκόταν σε εξάρτηση, τουλάχιστον ως κάποιο βαθμό, από την εκάστοτε [[ελληνική φιλοσοφία]] —κατά κύριο λόγο τον πλατωνισμό. Κάποιοι δε χριστιανοί στοχαστές δέχτηκαν ιδιαίτερα ισχυρή πλατωνική επίδραση έτσι ώστε μπορούν να προσδιοριστούν ως χριστιανοί πλατωνιστές. Το φαινόμενο του χριστιανικού πλατωνισμού μπορεί να χωριστεί σε γενικές γραμμές ανάμεσα α) στον εξαρτώμενο από τον Φίλωνα και τον μέσο πλατωνισμό και β) στον εξαρτώμενο από τον νεοπλατωνισμό ([[3ος αιώνας]] Κ.Χ.).

 

Κάποια από τα βασικά στοιχεία του μέσου πλατωνισμού που επέδρασαν στον Χριστιανισμό περιλαμβάνουν α) την [[τελεολογία]], β) την ελεύθερη βούληση σε σχέση με τη θεία πρόνοια, γ) την [[κοσμολογία]] και δ) τη σχέση του Πατέρα με το Γιο και μεταγενέστερα τις αμοιβαίες σχέσεις μεταξύ των προσώπων της [[Τριαδικό δόγμα|Τριάδας]] ε) καθώς επίσης και την πολιτική θεωρία<ref>Στήβεν Ράνσινμαν, ''Η Βυζαντινή Θεοκρατία,'' Εκδόσεις Δομός, 1982, σελ. 30, 156-159</ref>. Επίσης, μερικοί Χριστιανοί υποστήριξαν την πίστη στην αθανασία της [[Ψυχή|ψυχής]] με πλατωνικά επιχειρήματα. Ο [[Γιάροσλαβ Πέλικαν|Πέλικαν]] συνοψίζει ως εξής: «Δύο χριστιανικά δόγματα αποτελούν πιθανώς τις πιο αξιόπιστες ενδείξεις του συνεχούς ελέγχου της ελληνικής φιλοσοφίας επί της χριστιανικής θεολογίας: το δόγμα της αθανασίας της ψυχής και το δόγμα της απολυτότητας του Θεού»<ref>''The Emergence of the Catholic Tradition'', σ. 51.</ref>. Οι θέσεις περί Θεού που καταγράφει ο Πλάτων στο έργο του ''Πολιτεία'' αποτέλεσαν τη βάση για τη μεταγενέστερη εμφάνιση της [[Αποφατική θεολογία|αποφατικής θεολογίας]] —της θεολογίας του τι ''δεν'' είναι ο [[Θεός]].<ref>Ο Ωριγένης και ο [[Ευσέβιος Καισαρείας]] αποτελούν δύο από τα πολλά χαρακτηριστικά παραδείγματα χρήσης αυτού του έργου του Πλάτωνα σε σχέση με την υπερβατικότητα του Θεού.</ref> Τόσο το λεξιλόγιο όσο και τα επιχειρήματα της πλατωνικής φιλοσοφίας αποδείχτηκαν ζωτικό εννοιολογικό πεδίο στην φιλοσοφική διάρθρωση του Χριστιανισμού.

 

Μολονότι η πρωτοχριστιανική εκκλησία του 1ου αιώνα διέκειτο εχθρικά προς την ελληνική φιλοσοφία, τα πράγματα άλλαξαν σταδιακά κατά τη διάρκεια του 2ου αιώνα.<ref>«Περί το 100 μ.Χ. κανένας μέσα στην Εκκλησία δεν μπορούσε να πιστέψη πως μόλις 100 χρόνια αργότερα στην Αλεξάνδρεια, την πνευματικώτερη πόλι του τότε κόσμου, θα είχε συντελεσθή ο γάμος τής χριστιανικής θεολογίας με τον ασπονδότερο μέχρι τότε εχθρό της, την ελληνική φιλοσοφία». ([[Αγουρίδης Σάββας]], ''Εξαγοραζόμενοι τον Καιρόν'', 1965, εκδ. Π. Πουρναρά, σ. 44)</ref> Τα πρώτα σπαράγματα βέβαια της Πλατωνικής φιλοσοφίας μπορούν να βρεθούν και στην [[Καινή Διαθήκη]], όπου ο [[Απόστολος Παύλος]] στην Α΄ Προς Κορινθίους Επιστολή, αναφερόμενος στο σώμα της εκκλησίας, εικονίζει και ζωγραφίζει την ιδανική πολιτεία του Πλάτωνα<ref>Νίκος Ματσούκας, Δογματική και Συμβολική θεολογία Β΄, Πουρναράς, θεσσαλονίκη 2007, σελ. 414</ref>. Ο παλαιότερος χριστιανικός πλατωνισμός εκπροσωπείται υποτυπωδώς στον [[Ιουστίνος ο Μάρτυρας|Ιουστίνο τον Μάρτυρα]] (περ. [[150|150 Κ.Χ.]]) αλλά και σαφέστερα από τον [[Αθηναγόρας ο Αθηναίος|Αθηναγόρα τον Αθηναίο]] (τέλη [[2ος αιώνας|2ου αιώνα]]), σε μια εποχή κατά την οποία ορισμένοι Χριστιανοί άρχισαν να αποκαλούν την πίστη τους «φιλοσοφία» και αναζητούσαν να εντοπίσουν κοινά στοιχεία με μη Χριστιανούς στοχαστές.<ref>Στην προσπάθεια αυτή κάποιοι έφτασαν στο σημείο να ισχυριστούν ότι καθώς ο Θεός είναι η πηγή κάθε αλήθειας, ο Θεός αποκάλυψε αλήθειες στον Πλάτωνα ή τους Στωικούς όπως ακριβώς το έκανε στην Παλαιά Διαθήκη των Εβραίων. Μάλιστα, ο Αυγουστίνος θεωρούσε πιθανό, όπως είχε μάθει από τον Αμβρόσιο, ότι ο Πλάτων είχε διδαχτεί από τον προφήτη [[Ιερεμίας (Προφήτης)|Ιερεμία]] όταν βρέθηκαν και οι δύο στην [[Αίγυπτος|Αίγυπτο]]. Ακραίες απόψεις που εμφανίζονταν με φιλοσοφικό προκάλυμμα προκαλούσαν τη χλεύη των παγανιστών δασκάλων. (''A History of Christianity'', σ. 53)</ref> Σε πιο ανεπτυγμένη μορφή εκπροσωπείται από τους αλεξανδρινούς [[Κλήμης Αλεξανδρείας|Κλήμη]] (περ. [[150]]-[[215]]) και [[Ωριγένης|Ωριγένη]] (περ. [[176]]-[[254]]). Ο Κλήμης υπήρξε απροκάλυπτα δεκτικός στον πλατωνισμό,<ref>Επι παραδείγματι, «η διδασκαλία του Κλήμη περί δημιουργίας σε κάποια σημεία προέρχεται περισσότερο από τον Πλάτωνα παρά από τον Μωυσή». Παρόμοια, επιδράσεις εμφανίζονται στην αποδοχή της πλατωνικής διδασκαλίας περί προΰπαρξης και αθανασίας της ψυχής και της χριστολογίας που ανέπτυξε ο Κλήμης. (''The Emergence of the Catholic Tradition'', σ. 34, 47)</ref> ενώ ο Ωριγένης συγκεκαλυμμένα, αν και ήταν ο βαθύτερα επηρεασμένος από τους δύο. Ο Ωριγένης, όπως και ο [[Πλωτίνος]], υπήρξε μαθητής του [[Αμμώνιος Σακκάς|Αμμώνιου Σακκά]] και υπήρξε «βασικά ένας χριστιανός νεοπλατωνικός».<ref>Κλάους Όλερ, ''[http://www.myriobiblos.gr/texts/greek/oehler_greekphylosophy.html H συνέχεια στην Ελληνική Φιλοσοφία από το τέλος της Αρχαιότητας ως την πτώση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας]''.</ref> Δόγματα που ανέπτυξε ο Ωριγένης και τα οποία τον έφεραν σε δυσχερή θέση ήταν α) η άποψη που διακρατούσε για τον Γιο ως Λόγο και Δημιουργό, β) η πίστη του σε διαδοχικές ενσαρκώσεις και κόσμους και γ) η άρνηση των αιωνίων βασάνων —όντας κατά βάση ιδέες εντελώς ξένες προς τον Χριστιανισμό οι οποίες προέκυψαν από μια παραγωγική ερμηνεία τόσο του στωικισμού όσο και του πλατωνισμού.

 

 

Είναι φανερό ότι ο πλατωνισμός υπήρξε η μοναδική ισχυρή εξωτερική πνευματική επιρροή στον Χριστιανισμό κατά τα στάδια της διαμόρφωσής του. Αυτή η επίδραση συνεχίστηκε και κατά τη διάρκεια του [[Μεσαίωνας|Μεσαίωνα]] (Σχολή της Σάρτρης), του [[Βυζαντινή αυτοκρατορία|Βυζαντίου]] και της [[Αναγέννηση|Αναγέννησης]] (Ακαδημία της Φλωρεντίας) μέχρι τους πλατωνιστές του Κέιμπριτζ (ξεχωρίζουν οι More και Cudworth)<ref>Οι πλατωνιστές του Κέιμπριτζ προέτρεπαν σε επιστροφή της χριστιανικής θεολογίας στην "παλιά και αγαπημένη τροφό της, την πλατωνική φιλοσοφία".</ref> και της σύγχρονης εποχής. Ταυτόχρονα, σε αντίθεση με τον [[Αριστοτελισμός|αριστοτελισμό]], ο πλατωνισμός καθώς ήταν περισσότερα από φιλοσοφικό σύστημα βρισκόταν σε συνεχή σύγκρουση με τον Χριστιανισμό —παρά την μακραίωνη επίδραση που άσκησε τόσο σε αυτόν όσο και γενικότερα στο δυτικό πολιτισμό.

 

Ως προς τα θέματα αυτά, το ερώτημα που συχνά γεννάται είναι το ποια ακριβώς ήταν η σχέση του [[Χριστιανισμός|Χριστιανισμού]] με την πλατωνική και νεοπλατωνική φιλοσοφία και ποιος ο βαθμός και τα πλαίσια της επιρροής τους στην πατερική θεολογία.

 

Με όλα αυτά τα δεδομένα και άλλα περισσότερα, τελικά ο Χριστιανισμός καθιέρωσε ''"ένα νέο πολιτισμό"'' ο οποίος ''"θεμελιώθηκε πρώτιστα στην αλήθεια της Αποκάλυψης"'' η οποία επιβλήθηκε του ''"φιλοσοφικού πνεύματος"''<ref>Καρακωστάνογλου, "Συνάντηση Χριστιανισμού...", ό.π., σελ. 16.</ref>.

 

{{reflist|2}}

 

* Norman Bentwich, ''Movements in Judaism: Hellenism'', 1919, The Jewish Publication Society or America.

* Charles Bigg, [http://ia301518.us.archive.org/2/items/christianplaton00bigggoog/christianplaton00bigggoog.pdf ''The Christian Platonists of Alexandria''], Clarendon Press, 1886.

* Philip Schaff, ''History of the Christian Church, Volume IV: Mediaeval Christianity. A.D. 590-1073'', "[http://www.ccel.org/ccel/schaff/hcc4.i.xiii.iv.html ''Christian Platonism and the Pseudo-Dionysian Writings'']" {{en}}.

* Κλάους Όλερ [Klaus Oehler], ''Μεσαιωνική Φιλοσοφία. Σύγχρονη Έρευνα και Προβληματισμοί'', 2000, Παρουσία. «[http://www.myriobiblos.gr/texts/greek/oehler_greekphylosophy.html H συνέχεια στην Ελληνική Φιλοσοφία από το τέλος της Αρχαιότητας ως την πτώση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας]», στον ιστότοπο [http://www.myriobiblos.gr/ myriobiblos.gr].

 

[[Κατηγορία:Φιλοσοφία]]