Ίων Δραγούμης: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

Ο '''Ίων (Ιωάννης) Δραγούμης''' (Αθήνα, [[14 Σεπτεμβρίου]] [[1878]] - [[31 Ιουλίου]] [[1920]]) ήταν διπλωμάτης, πολιτικός και λογοτέχνης. Υπήρξε βασικός οργανωτής<ref>Ιωάννης Μαζαράκης, «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», τόμος ΙΔ', Εκδοτική Αθηνών, 1977, σελ. 236-238· λεπτομερέστερα για τη δράση του Δραγούμη ως προξένου Μοναστηρίου βλ. Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος, «Ίων Δραγούμης, Μαρτύρων και Ηρώων αίμα - Ανατομία της ελλαδικής πραγματικότητας», εκδ. Σταμούλης 2008, ISBN 978-960-6741-93-7, κεφ. «Η συμβολή του Ίωνα στην οργάνωση της Μακεδονικής Αντίστασης», σελ. 143-150 και κεφ. «Η μακεδονική εμπειρία», σελ. 151-159</ref> των ελληνικών κοινοτήτων<ref>Βακαλόπουλος K. A. 1983, ''Ο Βόρειος Ελληνισμός κατά την πρώιμη φάση του Μακεδονικού Αγώνα (I878-894)'', Ίδρυμα Μελετών της χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη.</ref> κατά τον [[Μακεδονικός Αγώνας|Μακεδονικό Αγώνα]].Γεννηθηκε Γεννήθηκε και μεγάλωσε σε ένα μικρό χωριό της Καστοριάς, το Βογατσικό. Υποστήριξε τη δημιουργία ενός πολυεθνικού ελληνικού κράτους, εκφραζόμενος από το 1908 εναντίον της [[Μεγάλη Ιδέα|Μεγάλης Ιδέας]]<ref>"These two men [Ion Dragoumes and Athanasios Souliotes-Nikolaides] ... placed their hopes for Hellenism in a multi-ethnic state in which equal rights would be granted to all citizens irrespective of their creed and race." Thanos Veremis - The Hellenic Kingdom and the Ottoman Greeks: The Experiment of the "Society of Constantinople" - Ottoman Greeks in the Age of Nationalism: Politics, Economy, and Society in the Nineteenth Century - The Darwin Press 1999, p.181 http://i.imgur.com/yo45U.png</ref>. Πρωταγωνίστησε<ref>Κ.Θ. Δημαράς, «Ιστορία της Νέας Ελληνικής Λογοτεχνίας», 7η εκδ. 1985, σελ. 401-402 και σημειώσεις σελ. 609</ref> στο γλωσσικό κίνημα του [[Δημοτική γλώσσα|δημοτικισμού]], ενώ με το συγγραφικό του έργο άσκησε<ref>Κ.Θ. Δημαράς, κεφ. «Η διακόσμηση της ελληνικής ιδεολογίας» στην «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», τόμος ΙΔ', Εκδοτική Αθηνών, 1977, σελ. 408-409</ref> σημαντική επιρροή στη διαμόρφωση της ελληνικής ιδεολογίας των αρχών του εικοστού αιώνα.

Μέσα στο ασταθές πολιτικό κλίμα που ακολούθησε την απόπειρα δολοφονίας του [[Ελευθέριος Βενιζέλος|Ελευθέριου Βενιζέλου]] στο [[Παρίσι]], συνελήφθη και τελικά δολοφονήθηκε στην περιοχή Αμπελοκήπων της [[Αθήνα]]ς, από βενιζελικό στρατιωτικό σώμα ασφαλείας, μπροστά σε περαστικούς.<ref>[http://www.iospress.gr/ios2005/ios20051030.htm Ελευθεροτυπία, 30-10-2005 - ΒιόςΒίος και Πολιτεία του Παυλή Γύπαρη]</ref>

Ο πολιτικός που ανέδειξε τη σκέψη του Ίωνα Δραγούμη στα μεταπολεμικά χρόνια ήταν ο [[Ανδρέας Παπανδρέου]], μετέπειτα ιδρυτής του [[ΠΑΣΟΚ]] και Πρωθυπουργόςπρωθυπουργός της χώρας.<ref>Giannes. D. Stephanides, Stirring the Greek nation: political culture, irredentism and anti-Americanism in post-war Greece 1945-1967, 2007</ref><ref>Ανδρέας Πανταζόπουλος, Για το λαό και το Έθνος. Η στιγμή Ανδρέα Παπανδρέου 1965-1989, 2001</ref> Κατά τη διάρκεια της πολιτικής και πολιτειακής κρίσης του 1965, ο Ανδρέας Παπανδρέου δημοσίευσε το άρθρο «Εξωτερική Πολιτική και Εθνική Αναγέννηση»<ref>Το Βήμα, 23 Αυγούστου 1965</ref> που αποτέλεσε σταθμό στην αναβίωση της επιρροής του Δραγούμη στην ελληνική πολιτική. Έκτοτε, ο Ίων Δραγούμης και οι ιδέες του έχουν επηρεάσει όλο το πολιτικό φάσμα.

Συνδέθηκε ερωτικά με την [[Πηνελόπη Δέλτα]], την οποία φέρεται πως εγκατέλειψε κατά τα [[Νοεμβριανά του 1916|Νοεμβριανά]], όταν συνελήφθη ο πατέρας της<ref>Κατερίνας Δαφέρμου «ΕναςΈνας κυκλώνας που τα σάρωσε όλα» ''Βήμα της Κυριακής''.</ref>. Από το [[1899]] μπήκε στο διπλωματικό κλάδο και υπηρέτησε διαδοχικά ως υποπρόξενος, κατόπιν απαίτησής του, στο [[Μοναστήρι (ΠΓΔΜ)|Μοναστήρι]] και εν συνεχεία στην Ανατολική [[Μακεδονία]], στο Προξενείο Σερρών (1903), στην [[Ανατολική Ρωμυλία]] στο Προξενείο του Πύργου και στη [[Θράκη]], στο Προξενείο της Φιλιππούπολης (1904)<ref>Κωνσταντίνος Σβωλόπουλος, «Ανέκδοτες εκθέσεις από τα αλύτρωτα εδάφη: Μοναστήρι-Φιλιππούπολη-Δεδέαγατς»,στο:''Επιτάφια στήλη στον Ίωνα Δραγούμη-Εκατό χρόνια από τη γέννησή του, Τετράδια Ευθύνης-7, [1978;], σελ.96-118</ref>. Από τον Μάιο έως τον Ιούνιο της ίδιας χρονιάς συμμετέχει ως έφεδρος δεκανέας στα γυμνάσια του ελληνικού στρατού.<ref name="ReferenceB"/> Σε συνεργασία με το γαμπρό του [[Παύλος Μελάς|Παύλο Μελά]], σύζυγο της αδερφής του Ναταλίας, οργάνωσε τις ελληνορθόδοξες κοινότητες εναντίον των εξαρχικών κομιτάτων, κινητοποίησε τις Ελληνικές Δυνάμεις και αναδείχθηκε ένθερμος υποστηρικτής της μακεδονικής σύγκρουσης. Ανάλογες προσπάθειες κατέβαλε κατά τη διετία [[1907]] – [[1909]] στην [[Κωνσταντινούπολη]], υπηρετώντας στην εκεί ελληνική πρεσβεία. Το 1908 ιδρύει με τον Αθανάσιο Σουλιώτη-Νικολαΐδη την ''Οργάνωση της Κωνσταντινουπόλεως'' με σκοπό τη συνεννόηση όλων των εθνοτήτων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας για ισοπολιτεία. Το 1909 οργανώνει στο Υπουργείο Εξωτερικών το Β' Πολιτικό Τμήμα Ανατολικών Υποθέσεων.<ref name="ReferenceB"/> Το [[1910]] συνέπραξε στην ίδρυση του «[[Εκπαιδευτικός Όμιλος|Εκπαιδευτικού Ομίλου]]», γενόμενος έτσι γνωστός στο χώρο των γραμμάτων, ενώ υπήρξε και συνεργάτης του περιοδικού [[Νουμάς (περιοδικό)|Νουμάς]] του Δημητρίου Ταγκόπουλου (με το ψευδώνυμο Ίδας).<ref>[http://www.e-alexandria.gr/Writerdesc.asp?ID=22&FTXT=1 Ίων Δραγούμης (1878 - 1920)]</ref>.

Το [[1911]], όταν κατέλαβαν τα [[Δωδεκάνησα]] οι [[Ιταλία|Ιταλοί]], ο Ίων Δραγούμης συγκρότησε στην [[Πάτμος|Πάτμο]] πανδωδεκανησιακό συνέδριο, στο οποίο διακήρυξε το αίτημα της Ένωσης με την [[Ελλάδα]], ([[Συνέδριο Πάτμου (1912)]]). Το [[1912]], δεκανέας, υπηρέτησε στο επιτελείο του αρχιστράτηγου [[Κωνσταντίνος Α΄ της Ελλάδας|Κωνσταντίνου]]. Μαζί με το [[Βίκτωρ Δούσμανης|Βίκτορα Δούσμανη]] και τον [[Ιωάννης Μεταξάς|Ιωάννη Μεταξά]] στάλθηκε να διαπραγματευτεί με τον Ταχσίν πασά την παράδοση της [[Θεσσαλονίκη]]ς. Το [[1914]] πήγε πρεσβευτής στην [[Αγία Πετρούπολη]], όπου και διαχειρίσθηκε το ζήτημα του [[Άγιο Όρος|Αγίου Όρους]], φροντίζοντας παράλληλα να οργανώσει τις ελληνικές κοινότητες της [[Ρωσία]]ς. Το [[1915]] εκλέχθηκε βουλευτής [[Φλώρινα|Φλωρίνης]]. Το [[1916]] εξέδωσε το περιοδικό ''Πολιτική Επιθεώρησις''. Το [[1917]] εξορίστηκε από την Κυβέρνηση Ε. Βενιζέλου στην [[Κορσική]], μαζί με άλλους επιφανείς Έλληνες της εποχής όπως τον Ιωάννη Μεταξά, τον Δημήτριο Γούναρη, τον Γεώργιο Πεσμαζόγλου<ref>[http://www.ioannismetaxas.gr/Varius/Exoria.html Εξορία Ιωάννη Μεταξά]</ref> απ’ όπου γύρισε το [[1919]] στη [[Σκόπελος|Σκόπελο]] και τελικά αφήνεται ελεύθερος τον Νοέμβριο του ίδιου χρόνου.<ref>Πέτρος Γλέζος, «Ίων Δραγούμης», στο:''Επιτάφια στήλη στον Ίωνα Δραγούμη-Εκατό χρόνια από τη γέννησή του, Τετράδια Ευθύνης-7, [1978;], σελ. 71</ref>

Η ένταξή του στο αντιβενιζελικό στρατόπεδο έγινε αφορμή, όταν μαθεύτηκε η δολοφονική απόπειρα στο [[Παρίσι]] εναντίον του [[Ελευθέριος Βενιζέλος|Βενιζέλου]], να συλληφθεί σε ενέδρα ανδρών της ασφαλείας του τότε αρχηγού της Χωροφυλακής [[Εμμανουήλ Ι. Ζυμβρακάκης|Εμμανουήλ Ι. Ζυμβρακάκη]] και να βρει τραγικό τέλος στο σημείο που έχει σήμερα ανεγερθεί η αναμνηστική στήλη. Ως ηθικοί αυτουργοί, διατάξαντες την εκτέλεση, κατηγορήθηκαν οι [[Παύλος Γύπαρης]] (διοικητής του παρακρατικού σώματος που συνέλαβε τον Δραγούμη, απών όμως κατά τη σύλληψη και την εκτέλεση), [[Εμμανουήλ Ρέπουλης]] (αντιπρόεδρος και επί κεφαλής στο εσωτερικό της κυβερνήσεως του απουσιάζοντος στο εξωτερικό [[Ελευθέριος Βενιζέλος|Ελευθερίου Βενιζέλου]]), [[Εμμανουήλ Μπενάκης]] (παλαιός υπουργός του Βενιζέλου, κατηγορηθείς, μετά θάνατον όμως, από τον ίδιον τον Γύπαρη το 1935 ως διατάξας την εκτέλεση). Δεν προέκυψαν όμως επαρκείς αποδείξεις εις βάρος τους, ενώ οι ίδιοι πάντοτε επέμεναν για την αθωότητά τους και αθωώθηκαν στη δίκη που έγινε το Νοέμβριο του 1922 υπό την επαναστατική κυβέρνηση [[Νικόλαος Πλαστήρας|Πλαστήρα]]-[[Στυλιανός Γονατάς|Γονατά]]. Επικεφαλής του αποσπάσματος ήταν ο λοχίας Σαρτζέτης.<ref>Δημοσθένης Κούκουνας, «Ίων Δραγούμης: Ο διαλεχτός του Ελληνισμού», σελ. 67-144, και ειδικότερα την δολοφονία του Ίωνα Δραγούμη σελ. 107-144, στο Πέτρος Ωρολογάς - Δημοσθένης Κούκουνας, «Ίων Δραγούμης», σειρά «Ιστορικές Μορφές», τ. 6, εκδ. Μέτρον, 2008, ISSN 1790-9481</ref> Κατά τραγική ειρωνεία ο Ίων Δραγούμης συνελήφθη πηγαίνοντας στο γραφείου του περιοδικού που εξέδιδε τότε («Πολιτική Επιθεώρηση»), για να γράψει άρθρο που να καταγγέλεικαταγγέλλει την απόπειρα δολοφονίας κατά του Βενιζέλου. Ο ίδιος ο Βενιζέλος, στο Παρίσι, όταν του ανήγγειλαν τη δολοφονία του Δραγούμη αναφώνησε συγκλονισμένος: ''«Φρικτό! Φρικτό! Φρικτό!»''<ref>Αρχείο Π.Σ. Δέλτα, τ. Α', «Ελευθέριος Βενιζέλος», επιμ. Π.Α. Ζάννας, 1978, σελ. 265</ref>

Όπως παρατηρεί ο καθ. Κ. Βακαλόπουλος, ο Δραγούμης, το «εγώ» του, το έθνος του, η φυλή του, ο Ελληνισμός του, είναι έννοιες απόλυτα ταυτισμένες μεταξύ τους<ref>Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος, ό.π., σελ. 72</ref>. Ο Δραγούμης αισθανόταν τον εαυτό του σαν κύτταρο του ελληνισμού<ref>Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος, ό.π., σελ. 87: «Δεν χωρεί καμμιά αμφιβολία ότι στον Ίωνα υπήρξε συμπυκνωμένο όχι μόνο το Έθνος, αλλά και ο Ελληνισμός. Για τον Ίωνα οι Έλληνες ήταν κάτι το ξεχωριστό. Ήταν οι πρώτοι άνθρωποι και οι τέλειοι, εκείνοι οι οποίοι είχαν πλάσει το ανθρώπινο κορμί, αυτοί που, από εξαιρετική αγάπη για τον άνθρωπο, είχαν πλάσει τον άνθρωπο. Τον Ελληνισμό τον ήθελε σαν ένα παντοτινό ποτάμι, στο οποίο θα έτρεχαν μέσα πάντα Έλληνες. Εκείνοι θα ήταν περαστικοί, αλλά ο Ελληνισμός, σαν Ιδέα, σαν Όραμα, θα έμενε πάντα μια αστείρευτη πηγή. Ο Ελληνισμός του Ίωνα δεν είχε χρονικά όρια. ΞεκινύσεΞεκινούσε από τους προγόνους κι έφτανε ως τους απογόνους του. Εκείνος θεωρούσε τον εαυτό του ως συνδετικό κρίκο ανάμεσά τους. Δούλευε για τον Ελληνισμό δουλεύοντας για τον εαυτό του. Αναζητώντας τις ρίζες του, την ταυτότητά του, επεδίωκε να νιώσει πρωταρχικά τον εαυτό του. Ήθελε να είναι βέβαιος πως ό,τι κι αν έκανε, θα ήταν ορθό γιατί θα ήταν ελληνικό είτε το ένιωθε είτε όχι, είτε το συλλογιζόταν είτε όχι. Ο Ίων αισθανόταν τον εαυτό του σαν κύτταρο του Ελληνισμού.»</ref>. Έχουν επισημανθεί επιρροές στον Δραγούμη από τον ρομαντικό φυλετισμό του [[Αρθούρος Γκομπινώ|Αρθούρου-Ιωσήφ Γκομπινώ]].<ref>Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος, ό.π., σελ. 27</ref> Η ταύτιση αυτή του Δραγούμη με το έθνος και την φυλή του, στο ''«Μαρτύρων και Ηρώων αίμα»'' (1907) συνδυάζεται με την αίσθηση του χρέους<ref>Στο Κ. Βακαλόπουλος, ό.π., σελ. 221: «Ναι, συ θα σώσης το Ρωμέϊκο. Ο καθένας πρέπει να ξέρη ότι σ' αυτόν έλαχε να σώση το έθνος του.» και σελ. 223: «Όταν ένας του Γένους δεν θέλει να χαθή το Γένος, πώς μπορεί το Γένος να χαθή; Αφού εγώ δεν το θέλω, πώς μπορεί να χαθή το Έθνος μου;»</ref>, ενώ στην ''«Σαμοθράκη»'' (1906-09) κορυφώνεται<ref>Στο Κ. Βακαλόπουλος, ό.π., σελ. 110-111: «Είτε θέλοντας είτε μη, αισθάνομαι τον εαυτό μου ένα με τους ανθρώπους του έθνους μου. [...] Αγάπησα τη φυλή μου, όταν είδα πως γεννήθηκα σαν άνθος από μέσα της, συμπύκνωμά της. Την αντιπροσωπεύω όλην, τα όνειρά της είναι όνειρά μου και οι ελπίδες μου ελπίδες της. Αν έασεέχασε την ελπίδα της, θα της δώσω την δική μου και πάλι απ' αυτήν θα πάρω ελπίδα εγώ, αν απελπιστώ. Αν δεν έχει τώρα ιδανικό ή όνειρο κανένα η φυλή μου, θα της δώσω τα δικά μου όνειρα και ιδανικά, και πάλι όμως τη δύναμη για να τα πλάσω, τα όνειρά μου και τα ιδανικά μου, μέσα της θα την εύρω. Αν κουράστηκαν τα μάτια της και δε βλέπει και δε διακρίνει τι δυνάμεις έχει μέσα της, θα της τες δείξω εγώ, αφού εγώ με τα δικά μου μάτια βλέπω και τις διακρίνω. Αν φόβος την πήρε, θα της δανείσω την αφοβία τη δική μου. Ό,τι της λείπει, θα της το δώσω εγώ, και πάλι, ό,τι μου λείπει εμένα από εκείνη θα το πάρω. Γιατί είμαστε ένα. Λαχταρώ πάντα να της μεταγγίζω κάτκάτι δικό μου και απ'αυτήν να παίρνω κάτι άλλο, σαν ηλεκτρισμό... [...] Πηγαίνω να ανακατωθώ με τους ανθρώπους της φυλής μου, να ρίξω όλη μου τη δύναμη στο βάραθρο που λέγεται έθνος, να ξοδέψω τη ζωή μου, νοιώθοντας βαθιά τη φυλή μου, με λύπη, με ενθουσιασμό, με βαρεμό ή με απελπισία.»</ref>

Σε ένα δεύτερο επίπεδο μάλιστα ο Δραγούμης ταυτίζεται όχι μόνον με το έθνος, αλλά και με την ελληνική [[φύση]] (στο σημείο αυτό επηρεασμένος περισσότερο από τον φίλο του Περικλή Γιαννόπουλο): ''«Όταν αρχίζω να πελαγώνω μες στις ιδέες μου ή όταν αρχίζει να στερεύει το μυαλό μου, πιάνω μια πέτρα, ένα δέντρο, το χώμα για να βεβαιωθώ πως δεν παραστρατίζω ή πως παραστρατίζω.»'' (''«Σαμοθράκη»'', 1906-09) και ''«Θα ήμουν σαν το κύμα, θα ήμουν σαν το χορτάρι και σαν τον άνεμο και σαν το βράχο. Δεν είμαι άνθρωπος.»'' (''«ΣτήνΣτην Πόλη»'', περ. «Νουμάς», τ. 129-130, Ιαν. 1905)

Ο Δραγούμης αντιμάχεται με πάθος την ''«ελλαδική πολιτική των προσθηκών»'', την οποία κοντόφθαλμα, όπως υποστηρίζει, ακολουθεί το ελληνικό κράτος, αρπάζοντας το πολύ-πολύ κάποιο ''«κόκκαλο»'' και αδιαφορώντας για τον πολύ ευρύτερο εκτός συνόρων ελληνισμό <ref>Ίων Δραγούμης, «Ελληνικός Πολιτισμός», ό.π., κεφ. «Το κράτος», σελ. 51-63</ref>. Έτσι έρχεται σε οξεία σύγκρουση με τον Βενιζέλο, θεωρώντας ότι ο Α' Βαλκανικός Πόλεμος (1912-13) είχε ακριβώς αυτό το αποτέλεσμα<ref>Ο Δραγούμης επιτίθεται στον Βενιζέλο με το άρθρο του «Τιμή και ανάθεμα» (περ. «Νουμάς», τ. 497, 29-12-1912). Πράγματι, ο Α' Βαλκανικός Πόλεμος άφηνε στην Βουλγαρία μεγάλο μέρος της Αν. Μακεδονίας και Θράκης. Κατά ευτυχή τύχη όμως της Ελλάδος (κατά τον Δραγούμη τυχαία) ακολούθησε ο Β' Βαλκανικός Πόλεμος (1913).</ref> Σε αντίθεση πάντοτε με την πολιτική των προσθηκών, ο Δραγούμης, κατά τα έτη 1907-1909, οπότε με τον φίλο του [[Αθανάσιος Σουλιώτης ΝικολαϊδηςΝικολαΐδης|Αθανάσιο Σουλιώτη-ΝικολαϊδηΝικολαΐδη]] ιδρύει στην [[Κωνσταντινούπολη]] την [[Οργάνωση Κωνσταντινουπόλεως]], αμφιταλαντεύεται μεταξύ των δύο μεγαλοϊδεατικών οραμάτων<ref>Ίων Δραγούμης, «Όσοι Ζωντανοί», ό.π., κεφ. «Ανατολικό κράτος και ένωση της φυλής», σελ. 188-206</ref>: της ''«Ανατολικής αυτοκρατορίας»'' (την οποία υποστηρίζουν ο Σουλιώτης και ο [[Κωνσταντίνος Σοκόλης|Κ.Σ. Σοκόλης]], προσβλέποντας σε ένωση Ελλήνων και Τούρκων και ανασύσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας) και της ''«πολιτικής ένωσης της φυλής»'' (στενή συνεργασία και τελικώς απελευθέρωση ολόκληρου του ελληνισμού και συγκρότηση ενός μεγάλου ελληνικού κράτους που θα συμπεριλάβει ολόκληρο το έθνος). Τελικώς, ο Δραγούμης θα κρίνει το όραμα του Σουλιώτη ουτοπικό (η εκτουρκιστική πολιτική των Νεοτούρκων, άλλωστε, κατέδειξε ότι έτσι ήταν), οπότε γρήγορα θα κατασταλάξει στην πολιτική της ''«ενώσεως της φυλής»''<ref>Ίων Δραγούμης, «Στρατός και άλλα», περ. «Νουμάς», τ. 362, 11-10-1909: «Αμέσως κατέβηκε στο νου των γραμματισμένων Ρωμιών μια θύμηση κι ένας συλλογισμός: «Όπως στο ρωμαϊκό αρχαίο κράτος, άμα δόθηκε ισοπολιτεία σ' όλους τους λαούς, οι Έλληνες κατάφεραν κι έκαναν το Ανατολικό τμήμα του σιγά σιγά κράτος ελληνικό, παίρνοντας την πολιτική εξουσία στα χέρια τους - έτσι και στο τούρκικο το κράτος, που κι αυτό κατάχτησε την Ανατολή, αφού τώρα δόθηκε η ισοπολιτεία [συντόμως, βεβαίως, αποκαλύφθηκαν οι πραγματικές προθέσεις των Νεοτούρκων], οι Έλληνες πάλι θα πάρουν σιγά σιγά την πολιτική εξουσία στα χέρια τους και θα κάνουν πάλι το κράτος ελληνικό. Δηλαδή θα ξαναγίνει η Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Η ιστορία επαναλαμβάνεται κατά γράμμα. [...] Μα είπαμε πως οι Έλληνες δεν έχουν πια την επιβολή που είχαν με τον πολιτισμό τους, τον καιρό των Ρωμαίων. Τώρα κανένας ανατολικός λαός δεν έχει τους Έλληνες ανώτερους από τον εαυτό του. Είμαστε όλοι ισοπεδωμένοι μπροστά στους Ευρωπαίους. Λοιπόν, γιατί θα υπακούσουν τους Έλληνες, που τους σιχαίνονται κιόλας όλοι τους, επειδή από αυτούς όλοι έχουν κάτι ν' αρπάξουν (τα απομεινάρια της πρωτυτερινής τους πολιτικής και θρησκευτικής κυριαρχίας); Μήπως έχουν τάχα λόγχες οι Έλληνες για να εξουσιάσουν τους άλλους και να επιβάλουν το κράτος τους; Μήπως έχουν λάμψη άλλη; Τίποτε. Μονάχα που δεν είναι κακοί έμποροι. Μα και γι' αυτό ακόμα πρέπει να χαντακωθούν. Πώς θα ζήσουν οι άλλοι; Ώστε το τούρκικο το κράτος δεν θα γίνει με τον καιρό Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Και είναι περιττό, μα βλαβερότατο, για το έθνος, να κατασκορπά την ενέργειά του δεξιά κι αριστερά, άσκοπα.»</ref>.

Ο Δραγούμης υπερασπίζεται τη δημοτική παράδοση και αντιμάχεται το λογιωτατισμό-σχολαστικισμό και την αρχαιοπληξία. Η δημοτική παράδοση κατά τον Δραγούμη είναι ο ζωογόνος ''«χυμός του δέντρου»'' του ελληνισμού, ''«ο εσωτερικότερος και γνησιότερος κρίκος που μας συνεδένει με τους παλιότερους ελληνικούς πολιτισμούς όλους»''. Σε αυτό το πλαίσιο της ελληνικής παράδοσης εντάσσει ο Δραγούμης και την [[Ορθοδοξία]]. Μολονότι ο ίδιος δεν πιστεύει στην ύπαρξη αθάνατης [[ψυχή]]ς ανεξάρτητης από το [[Σώμα (μεταφυσική)|σώμα]] και μπορεί να χαρακτηριστεί μάλλοςμάλλον [[αθεΐα|άθεος]] ή [[αγνωστικισμός|αγνωστικιστής]]<ref>Κατά την μαρτυρία του ιδίου, «Φύλλα Ημερολογίου», τόμος Στ', σελ. 40</ref>, δεν τον διακρίνει δε η ορθόδοξη πνευματικότητα και θρησκευτικότητα<ref>[http://www.oodegr.com/oode/sygxronoi/dragoumis_aitwlos_1.htm π. Γ.Δ. Μεταλληνός, καθ. παν. Αθηνών, «Η διαλεκτική των ταυτοτήτων του Πατροκοσμά και του Ίωνα Δραγούμη»], εισήγηση στην ημερίδα «Ίων Δραγούμης και Ελληνισμός», Παλαιά Βουλή 24-9-2009, Ινστιτούτο Εθνικών και Κοινωνικών Μελετών «Ίων Δραγούμης».</ref>, στηλιτεύει δε καυστικά τις όποιες πολιτικές ολιγωρίες ιεραρχών της εκκλησίας, εν τούτοις υπερασπίζεται την Ορθοδοξία ως συνεκτικό ιστό, στήριγμα πνευματικό και πολιτικό, βασικό στοιχείο της παραδόσεως και του κοινοτικού πολιτισμού του Ελληνισμού<ref>Στέφανος Μπεκατώρος, «Ίων Δραγούμης, το ξυπνητήρι που ηχεί υπόκωφα ακόμη», εισαγωγή στο «Ανθολόγιο του Νουμά», εκδ. Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2002, ISBN 960-427-074-5, σελ. 32.</ref>. Ο ίδιος γράφει χαρακτηριστικά<ref>Ίων Δραγούμης, «Η μικρή πατρίδα. Β' Προκήρυξη στους σκλαβωμένους και στους ελευθερωμένους Έλληνες», Κωνσταντινούπολη, Μάρτιος 1908, στο Ίων Δραγούμης, «Ελληνικός Πολιτισμός», ό.π., σελ. 137-151</ref>: ''«Όπου βρεθούνε δέκα Ρωμιοί φτειάνουν κοινότητα. Συνάζουν πρώτα χρήματα για την εκκλησιά. Άμα τη χτίσουνε φέρνουν παπά. Έπειτα και τις γυναίκες τους. Ύστερα, με τους δίσκους της εκκλησιάς, συνάζουν χρήματα και φτειάνουνε σκολειό. Τέλος φέρνουνε δάσκαλο για τα παιδιά τους - και νά την η κοινότητα.»''.

Ο πατριωτισμός και η ακεραιότητα του Δραγούμη αναγνωρίστηκαν κυρίως από τους ομοϊδεάτες του που αντιπροσώπευαν και το ελληνοκεντρικό πνεύμα της εποχής, αλλά οι πολιτικές του ιδέες έγιναν αντικείμενο αντιπαραθέσεων και διαφορετικών αναγνώσεων από όλους τους ιδεολογικούς χώρους. Έτσι, για τον ελληνικό [[εθνικισμός|εθνικισμό]] ο Δραγούμης έγινε σύμβολο, συχνά ως μέλος μιας αχώριστης τριάδος: [[Περικλής Γιαννόπουλος]], Ίων Δραγούμης, [[Παύλος Μελάς]], όπως μεταξύ άλλων αναφέρουν ο [[Δημήτρης Πικιώνης]]<ref>Ο Δημήτρης Πικιώνης αναφέρει το έργο («σχέδιο επάνω σε μια μαλτεζόπλακα») της γλύπτριας Ναταλίας Κωνσταντινίδη, όπου εκονιζότανεικονιζόταν «η σύναξη του Παύλου Μελά, του Ίδα και του Περικλή Γιαννόπουλου». (Δ. Πικιώνης, «Η έκθεση της γλύπτριας Ναταλίας Κωνσταντινίδη», α' εκδ. περ. Ζυγός, τ. 87-89, 1963, στο Δ. Πικιώνη «Κείμενα», εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., 2000, σελ. 110)</ref>, ο [[Ρένος Αποστολίδης]]<ref>Ο Ρένος Αποστολίδης, σε επιστολή του προς τον Χρίστο Γούδη, 4-3-2002, γράφει για τον «λεβέντη, παλληκάρι από ρίζα παλιά, Ελλαδική» Ίωνα Δραγούμη, για τον Περικλή Γιαννόπουλο και τον Παύλο Μελά, σημειώνοντας ότι «από τους τρεις - Περικλή Γιαννόπουλο, Παύλο Μελά, Ίωνα Δραγούμη - ο Ίδας υπήρξε ο πιο αυτοσπαταλημένος και αυτοαδικημένος» διότι «ως γνωστόν οι λεβέντες και τα παλληκάρια δεν μπορούν να κάνουν τίποτε στο χώρο της πολιτικής», και μάλιστα «Εδώ ούτε θυσιαστήρια για τέτοιους η νεοελληνική πραγματικότητα. Έτσι εκτρέπεται ο Δραγούμης, αυτοκτονεί ο Περικλής Γιαννόπουλος και ζουν καλά οι μέτριοι, οι ανηρωικοί, χωρίς να κερδίζουμε και τίποτε από τους ελάχιστους ηρωιζόμενους, μέσα σ' όποιους αγώνες ή παρατάξεις.» (Η επιστολή του Ρένου Αποστολίδη ανεγνώσθη από τον Χρίστο Γούδη στην εκδήλωση προς τιμήν του Ρένου Αποστολίδη που διοργάνωσε το [http://www.iondragoumis.gr/ Ινστιτούτο «Ίων Δραγούμης»] στην αίθουσα της ΕΣΗΕΑ, 11-3-2009.)</ref>, ο [[Δημήτρης Λαζογιώργος Ελληνικός|Δ. Λαζογιώργος-Ελληνικός]]<ref>Δημήτρης Λαζογιώργος-Ελληνικός, «Ο χαμένος 7ος Ελληνικός Πολιτισμός και οι Νεοέλληνες Φωτιστές», στο Δημήτρης Λαζογιώργος-Ελληνικός, «Επτά ελληνικά δοκίμια», εκδ. Πελασγός, 1996, σελ. 13-21</ref>, ο [[Νικόλαος Καρράς]]<ref>Νικόλαος Καρράς, «Με ιδεολογία ελληνική: Νεοέλληνες πνευματικοί ήρωες», εκδ. Πελασγός, 1998, σελ. 57-80</ref> κ.ά., και χαρακτηρίστηκε ''«προφήτης του ελληνικού εθνικισμού»'' <ref>Δ.Σ. Σούτσος, τεύχος 9 του Ελληνικού Εθνικιστικού Συνδέσμου, Αθήναι 1949</ref>, ''«Έλληνας για όλες τις εποχές»''<ref>Άρης Μωραΐτης, περ. «Τότε...», τ. 16, 1984, σελ. 75-92</ref>, ''«πατέρας του ελληνικού εθνικισμού»''<ref name="e-grammes.gr"/>, ''εκφραστής του «ελληνικού εθνικισμού στην καθαρή του μορφή»''<ref>[http://www.e-grammes.gr/article.php?id=3327 Χρήστος Χαρίτος, «Ίων Δραγούμης: ο Ελληνικός Εθνικισμός στην καθαρή του μορφή»]</ref>.

Για μεγάλο τμήμα της ελληνικής [[Αριστερά (πολιτική)|αριστεράς]], παρά την πολιτική αντίθεσή της σε πολλές από τις ιδέες του και την πολιτική του δράση, εκτιμήθηκε ο πατριωτικός και ανθρωπιστικός και κοινοτικός-σοσιαλιστικός (ιδίως στα χρόνια της ωριμότητός του) χαρακτήρας<ref>Μεταξύ άλλων: Κωστής Μοσκώφ, «Η εθνική και κοινωνική συνείδηση στην Ελλάδα 1830-1903», 3η εκδ. 1978, σελ. 199-202· Γιώργος Ιωάννου, στο «Επιτάφια στήλη στον Ίωνα Δραγούμη», Τετράδια Ευθύνης, 1978, σελ. 74· Γιώργος Καραμπελιάς, «Δ. Γληνός - Γ. Σκληρός - Ί. Δραγούμης», εισαγωγή στον τόμο «Η Αριστερά και το Ανατολικό Ζήτημα», 1998· Στέφανος Μπεκατώρος, «Ίων Δραγούμης, το ξυπνητήρι που ηχεί υπόκωφα ακόμη», εισαγωγή στο «Ανθολόγιο του Νουμά», εκδ. Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2002, ISBN 960-427-074-5, σελ. 9-70. Κατά τον Στ. Μπεκατώρο (ό.π. σελ. 59), «Ο Ίων μιλεί και ηχεί και μετράει νομίζω όσο και όπως ο Μακρυγιάννης, ο Σολωμός, ο Κάλβος, ο Παπαδιαμάντης, ο Βάρναλης, ο Παλαμάς, ο Καρυωτάκης, ο Γιαννόπουλος, ο Σικελιανός, ο Κόντογλου, ο Καζαντζάκης, ο Καβάφης, η Αγγελική Χατζημιχάλη, ο Γιώργος Σαραντάρης, ο Σεφέρης, ο Ελύτης, ο Εγγονόπουλος, ο Θεοτοκάς, ο Πεντζίκης, ο Πικιώνης, ο Άρης Κωνσταντινίδης, ο Νίκος Δ. Καρούζος, ο Τσαρούχης, ο Μάνος Χατζηδάκης, ο Μ. Ράπτης (Pablo), και τόσοι άλλοι αείζωοι πνευματικοί σηματωροί του τόπου μας, με τον Καημό της Ρωμιοσύνης μέσα τους.»</ref>. Έτσι, ο [[Γιώργος Καραμπελιάς]], στην πνευματική αντιπαράθεση [[Γεώργιος Σκληρός|Γ. Σκληρού]] και Ίωνα Δραγούμη<ref>Ο Γ. Σκληρός δημοσίευσε το «Κοινωνικόν μας ζήτημα» (Ιούνιος 1907). Ο Δραγούμης απάντησε με το «Το Έθνος, οι Τάξεις και ο Ένας» («Νουμάς» τ. 271, 25-11-1907). Η αντιπαράθεση σοσιαλιστών και εθνοκεντρικών μέσα από τις στήλες του περιοδικού «Νουμάς» κράτησε δύο χρόνια (1907-1909).</ref> θα αναγνωρίσει ως κοινό στοιχείο σε αμφότερους τον πατριωτισμό και το όραμα της υπερβάσεως των εσωτερικών αντιθέσεων της ελληνικής κοινωνίας, κατατάσσοντάς τους τελικά στο ίδιο πολιτικό και ιδεολογικό ρεύμα<ref>Γ. Καραμπελιάς, ό.π.: «Στη σύγχρονη Ελλάδα μόνο ένα μεγάλο πολιτικό και ιδεολογικό ρεύμα προσπάθησε να υεπερβείυπερβεί το δίλημμα έθνος και κοινωνία, παρελθόν και μέλλον, Δύση και Ανατολή, και αποπειράθηκε να ενώσει τις άκριες της αλυσίδας· εκείνο το ρεύμα που στο γύρισμα του αιώνα θέλησε να απαντήσει θετικά στην πρόκληση της εποχής. Εκείνο το ρεύμα που έδωσε τον Καλλέργη, τον Σκληρό και τον Γληνό, τον Παλαμά και τους δημοτικιστές, τον Βενιζέλο και τον Ίωνα Δραγούμη.»</ref>. Άλλοι είδαν στον συνδυασμό εθνικισμού και κοινοτισμού-σοσιαλισμού της ωριμότητας του Δραγούμη συγγένεια είτε με την σοσιαλδημοκρατία<ref>Στ. Μπεκατώρος, ό.π. σελ. 18: «Με τους σημερινούς πολιτικούς όρους, ο Ίων ασπαζόταν την ιδεολογία της σοσιαλδημοκρατίας»· Γ. Πισσαλίδης, ό.π.: «Τα διδάγματά του πέρασαν [...] σε θεωρητικό μόνο επίπεδο στον αυτοδιαχειριστικό σοσιαλισμό του Ανδρέα Παπανδρέου.»</ref> είτε και με τον εθνικοσοσιαλισμό<ref>Πέτρος Ωρολογάς, κεφ. «Ιδέες και ιδανικά», στο Πέτρος Ωρολογάς - Δημοσθένης Κούκουνας, «Ίων Δραγούμης», σειρά «Ιστορικές Μορφές», τ. 6, εκδ. Μέτρον, 2008, ISSN 1790-9481, σελ. 47-50: «Φάνηκεν έτσι ο πρώτος Έλλην «εθνικοσοσιαλιστής» [...] Έτσι, στην πιο εμβρυώδη κατάσταση, θολό κι ακαθόριστο, πιάνεται στα κύρια γνωρίσματα το όνειρο του εθνικοσοσιαλισμού.»</ref>.