Περιβαλλοντική ηθική: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

Η '''περιβαλλοντική ηθική''' (environmental ethics) είναι ένας κλάδος της εφαρμοσμένης ηθικής[[ηθική]]ς που ασχολείται με την ηθική σχέση του ανθρώπου με το [[περιβάλλον]]. Η περιβαλλοντική σχετίζεται με την περιβαλλοντική φιλοσοφία και με την ηθική για τα ζώα (animal ethics). Η ολοένα και μεγαλύτερη επιδείνωση των περιβαλλοντικών προβλημάτων γέννησαν την ανάγκη όχι μόνο για την τεχνική αντιμετώπισή τους, αλλά και για την αλλαγή της θεώρησης του ανθρώπου σε σχέση με τη φύση.

Περιβαλλοντική ηθική είναι το πεδίο της εφαρμοσμένης ηθικής το οποίο εξετάζει την ηθική σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον. Βασική παραδοχή στον τομέα της περιβαλλοντικής ηθικής είναι η επέκταση της ηθικής πέραν της σχέσης μεταξύ των ανθρώπων και κατ’ επέκταση η διεύρυνση της ηθικής κοινότητας. Η περιβαλλοντική ηθική είναι μια πρότυπη στάση βάσει της οποίας είναι ηθικά σωστή η διατήρηση της ακεραιότητας του περιβάλλοντος και ηθικά λάθος η ανώφελη καταστροφή οποιουδήποτε μέρους της φύσης.<ref>Kathleen D. Purdy, “Environmental''Environmental Ethics”Ethics'', στο John K. Roth (ed.), ''Ethics'', vol. 1, Salem Press, Pasadena, California, 2005, σ. 450</ref> Οι φιλόσοφοι που ασχολούνται με την περιβαλλοντική ηθική παράγουν θεωρία με γνώμονα την παροχή αξιών και κανόνων που μπορούν να εφαρμοστούν στην πράξη προκειμένου να ευημερεί ο άνθρωπος και οι άλλες μορφές ζωής σε ένα περιβάλλον που βρίσκεται σε ισορροπία. Από την άποψη αυτή, η χρησιμότητα του συγκεκριμένου φιλοσοφικού πεδίου είναι αναμφισβήτητη. Επιπλέον, η συνεχής επιδείνωση των περιβαλλοντικών προβλημάτων καθιστούν την ανάγκη για επαναπροσδιορισμό των σχέσεων του ανθρώπου με τον περιβάλλοντα χώρο του επιτακτική.<ref>Καραγεωργάκης, Σταύρος, “Περιβαλλοντική''Περιβαλλοντική Ηθική”Ηθική'', Cogito 5, Νοέμβριος 2006, σσ. 50-52. </ref>

Η περιβαλλοντική ηθική έχει τις απαρχές της ως αυτόνομο πεδίο της φιλοσοφίας στη δεκαετία του ’70 όπου και εκδόθηκαν τα πρώτα βιβλία που ασχολούνται συστηματικά με την ηθική θεώρηση του πλανήτη. Είναι πλέον αναντίρρητο ότι κάποια από τα κείμενα που ενέπνευσαν την ενασχόληση με ζητήματα περιβαλλοντικής ηθικής ήταν το ''A Sand County Almanac'' του Aldo Leopold<ref>Leopold, Aldo, “The''The Land Ethic”Ethic'', στο ''A Sand County Almanac, And Sketches here and there'', Oxford University Press, London- Oxford- New York, 1968, σσ. 201-226.</ref> και το “Οι Ιστορικές Ρίζες της Οικολογικής μας Κρίσης” του Lynn White. Τα κείμενα αυτά αποτέλεσαν για κάποιους πηγή έμπνευσης και έδωσαν ώθηση στο θεωρητικό ρεύμα που ονομάζουμε «περιβαλλοντική ηθική».<ref>White, Lynn, “Οι''Οι Ιστορικές Ρίζες της Οικολογικής μας Κρίσης”Κρίσης''', στο Ζήσης Σαρίκας (επ.), ''Η Φωτιά του Προμηθέα'', Αθήνα, Νησίδες, 1998, σσ. 33-49.</ref> Ο Leopold έκανε για πρώτη φορά λόγο για μια ανθρώπινη κοινότητα που αποτελεί μέρος μιας ολότητας, θεωρώντας ταυτόχρονα ότι αυτή η πλανητική ολότητα έχει δικαιώματα και μάλιστα ίσης αξίας με αυτή των μερών της. Ο White, από την άλλη, τόνισε την ευθύνη που φέρει ο χριστιανισμός, παρά το γεγονός ότι και ο ίδιος είναι ιερέας, για τα οικολογικά δεινά του πλανήτη.<ref>Καραγεωργάκης, Σταύρος, ''Περιβαλλοντική ηθική και πολιτική οικολογία, Οι υποχρεώσεις μιαμιας οικολογικής κοινωνίας απέναντι στο μη ανθρώπινο κόσμο'', Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Αθηνών και Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, 2006.</ref>

Το 1975 κυκλοφορεί το βιβλίο του Peter Singer ''Η Απελευθέρωση των Ζώων''<ref>Singer, Peter, ''Η Απελευθέρωση των Ζώων'', μτφρ. Σταύρος Καραγεωργάκης, Αντιγόνη, Θεσσαλονίκη, 2010.</ref>, με το οποίο ανοίγει μια μεγάλη συζήτηση αναφορικά με τα δικαιώματα των ζώων. Αφού πολλοί πλέον είχαν συμφωνήσει για την εγγενή αξία των ζώων, είχε έρθει η ώρα να ξεκινήσει μια καινούργια συζήτηση για τα δικαιώματα των νέων αυτών μελών της ηθικής κοινότητας. Το 1979 ιδρύεται το περιοδικό Environmental Ethics (Περιβαλλοντική Ηθική) από τον Eugene C. Hargrove. Έκτοτε υπάρχει μια μεγάλη παραγωγή βιβλίων επί του θέματος. Ιδρύονται επίσης οργανισμοί που αφορούν στην περιβαλλοντική ηθική, με πιο γνωστούς τη Διεθνή Εταιρεία για την Περιβαλλοντική Ηθική (International Society for Environmental Ethics) και τη Διεθνή Ένωση για την Περιβαλλοντική Φιλοσοφία (International Association for Environmental Philosophy). Λίγα χρόνια αργότερα θα αρχίσει την κυκλοφορία του το περιοδικό Περιβαλλοντικές Αξίες (Environmental Values), ενώ στις αρχές του 2004 ανακοινώθηκε η έκδοση ενός νέου περιοδικού, ονόματι Περιβαλλοντική Φιλοσοφία (Environmental Philosophy). Στον ακαδημαϊκό χώρο, λειτουργούν προπτυχιακά και μεταπτυχιακά Τμήματα στα οποία όσοι φοιτούν εκπαιδεύονται αμιγώς στην περιβαλλοντική φιλοσοφία. Τα σημαντικότερα Τμήματα λειτουργούν στα πανεπιστήμια του North Texas στις Η.Π.Α. και στο Lancaster της Αγγλίας.

Σύμφωνα με τον ανθρωποκεντρισμό ο άνθρωπος και μόνο ο άνθρωπος έχει ηθική αξία και άμεση ηθική υπόσταση. Τα μη ανθρώπινα όντα και τα πράγματα έχουν μόνο εργαλειακή αξία. Στην αντίπερα όχθη του ανθρωποκεντρισμού βρίσκεται το φιλοσοφικό ρεύμα του οικοκεντρισμού. Ο πρωτεργάτης της οικοκεντρικής σκέψης, Άλντο Λέοπολντ (Aldo Leopold), υποστήριξε μια ηθική, που την ονόμασε ηθική της γης (land ethic), η οποία δεν αφορά μόνο στους ανθρώπους, αλλά και σε άλλες οντότητες, όπως τα υπόλοιπα ζώα, το νερό και τα φυτά. Σύμφωνα με την οικοκεντρική σκέψη η φύση δεν έχει πια εργαλειακή αξία για τον άνθρωπο. Ο μη ανθρώπινος κόσμος δεν νοείται πλέον ως αποθήκη φυσικών πόρων και πελώριος αποδέκτης των λυμάτων μας.<ref>2. Καραγεωργάκης, Σταύρος & Γεωργόπουλος, Αλέξανδρος, “Όταν''Όταν η περιβαλλοντική ηθική συναντά την πολιτική οικολογία”οικολογία'', στο Γεωργόπουλος, Αλέξανδρος (επ.) ''Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, Ο νέος πολιτισμός που αναδύεται'', Gutenberg, Αθήνα, 2005, σσ. 819-839.</ref>

Η βαθιά οικολογία (deep ecology) αποτελεί μία από τις σημαντικότερες οικοκεντρικές θεωρίες της περιβαλλοντικής ηθικής . Ο πατέρας της βαθιάς οικολογίας είναι ο φιλόσοφος Άρνε Νες (Arne Naess) που γεννήθηκε στην Νορβηγία το 1912 και πέθανε το 2009. Ο Νες από πολύ νωρίς ξεκαθάρισε ότι η βαθιά οικολογία δεν αποτελεί τόσο μια αυστηρή φιλοσοφική θεωρία, αλλά πολύ περισσότερο ένα κίνημα ανθρώπων που μοιράζονται τις ίδιες πίστεις και συμπεριφορές, που ακολουθούν ένα συγκεκριμένο τρόπο ζωής και έχουν παραπλήσιες πολιτικές απόψεις. Στην πορεία όμως οι βαθείς οικολόγοι υποστήριξαν τη θεωρία τους ως ένα συγκροτημένο σύνολο φιλοσοφικών απόψεων για ζητήματα της περιβαλλοντικής φιλοσοφίας.<ref>1. Καραγεωργάκης, Σταύρος, ''Περιβαλλοντική ηθική και πολιτική οικολογία, Οι υποχρεώσεις μια οικολογικής κοινωνίας απέναντι στο μη ανθρώπινο κόσμο'', Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Αθηνών και Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, 2006.</ref> Ο Νες έκανε τη διάκριση μεταξύ της ρηχής και της βαθιάς οικολογίας. Η ρηχή οικολογία υπερασπίζεται την άγρια φύση και τη βιοποικιλότητα για να αυξήσει την ανθρώπινη ευζωία. Οτιδήποτε πέραν του ανθρώπου, έχει μόνο αξία χρήσης. Για τη βαθιά οικολογία όμως το οικοσύστημα έχει αυταξία (εγγενή αξία) και επομένως αξίζει να το προστατεύσουμε και να το σεβαστούμε όχι μόνο χάριν του ανθρώπου. Ο Νες, μαζί με τον George Sessions προχώρησαν και στη διαμόρφωση μιας πλατφόρμας για τη βαθιά οικολογία:

Ο Leopold στο περίφημο άρθρο του «Η Ηθική της Γης» παραθέτει τρία στάδια στην ηθική ενηλικίωση του ανθρώπου. Το πρώτο έχει να κάνει με τους ηθικούς κώδικες που αφορούν στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων. Ως τέτοιους ο Leopold αναφέρει τις δέκα εντολές του Μωϋσή. Το δεύτερο στάδιο αφορά στις σχέσεις του ατόμου με την κοινωνία. Το τρίτο στάδιο κατά τον Leopold είναι μελλοντικό και πρέπει να περιλαμβάνει τους κώδικες που πρέπει να θεσπιστούν αναφορικά με τη σχέση ανθρώπου- περιβάλλοντος. Το τρίτο στάδιο φυσικά δεν είχε ακόμα επιτευχθεί όταν έγραφε το άρθρο αυτό το 1948, αλλά πίστευε ότι έπρεπε να πραγματοποιηθεί.<ref>1. Καραγεωργάκης, Σταύρος, ''Περιβαλλοντική ηθική και πολιτική οικολογία, Οι υποχρεώσεις μια οικολογικής κοινωνίας απέναντι στο μη ανθρώπινο κόσμο'', Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Αθηνών και Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, 2006.</ref>

Ο Leopold υποστήριξε μια ηθική της κοινότητας γης. Η κοινότητα αυτή περιλαμβάνει τα εδάφη, τα νερά, τα φυτά και τα ζώα ή, όπως συνήθιζε να λέει ο Leopold, συνολικά τη γη (land). Αυτή η ηθική της γης αναδεικνύει το δικαίωμα των στοιχείων της να συνεχίζουν να υπάρχουν και μάλιστα σε τέτοιες συνθήκες, ώστε να διαβιούν σε ένα υγιές περιβάλλον. Για την ακρίβεια η ρήση του Leopold ήταν ότι: «Ένα πράγμα είναι σωστό όταν τείνει να διατηρήσει την ακεραιότητα, την σταθερότητα και την ομορφιά της βιοτικής κοινότητας. Είναι λάθος όταν τείνει να κάνει το αντίθετο.»<ref>Leopold, Aldo, ''A Sand County Almanac, And Sketches here and there'', Oxford University Press, London- Oxford- New York, 1968.</ref>

Αν και το ζήτημα των δικαιωμάτων των ζώων αποτελεί από μόνο του ένα ξεχωριστό πεδίο της εφαρμοσμένης ηθικής, και για την ακρίβεια το πεδίο της ηθικής για τα ζώα (animal ethics), είναι αναμφισβήτητο ότι εμφανίστηκε, και παραμένει, ένα αναπόσπαστο κομμάτι της περιβαλλοντικής ηθικής. Ο σημαντικότερος εκπρόσωπος από τη σκοπιά της ηθικής για το ζήτημα είναι ο Πίτερ Σίνγκερ (Peter Singer). O Σίνγκερ, στο βιβλίο του ''Η Απελευθέρωση των Ζώων''<ref>Singer, Peter, Η Απελευθέρωση των Ζώων, μτφρ. Σταύρος Καραγεωργάκης, Αντιγόνη, Θεσσαλονίκη, 2010.</ref> αναπτύσσει μια ωφελιμιστική θεωρία για τα ζώα, σύμφωνα με την οποία πρέπει να μειώσουμε και σταδιάκα να τερματίσουμε τον πόνο που προκαλούμε στα μη ανθρώπινα ζώα (non human animals). Πιστεύει ότι όλα τα ζώα είναι ίσα, χωρίς αυτό να συνεπάγεται την ίση μεταχείριση με τους ανθρώπους. Πιστεύει ότι στην ηθική κοινότητα θα πρέπει να συμμετέχουν όλα τα όντα που έχουν την ικανότητα να αισθάνονται (sentience). Ο Σίνγκερ καταδικάζει τον ειδισμό (speciesism), που ως τέτοιο χαρακτηρίζει την προκατάληψη υπέρ των συμφερόντων των μελών του ιδίου είδους και εναντίον των μελών των άλλων ειδών. Ως άμεση συνέπεια, ο Σίγνκερ προτείνει τη χορτοφαγία και τον σημαντικό περιορισμό της χρήσης πειραματόζωων. Άλλοι εκπρόσωποι των δικαιωμάτων των ζώων είναι ο Τομ Ρέιγκαν (Tom Regan),<ref>Regan, Tom, “Η''Η Υπόθεση των Δικαιωμάτων των Ζώων”Ζώων'', στο Σταύρος Καραγεωργάκης (επ.), Ζώα και Ηθική, Αντιγόνη, Θεσσαλονίκη, 2012, σσ. 57-74.</ref> o Gary Lawrence Francione,[[The Abolitionist Approach|http://www.abolitionistapproach.com/]] ο Στίβεν Μπεστ (Steven Best),<ref>Best, Steven & Nocella, Anthony J., “Κάτω''Κάτω από την Κουκούλα: Αποκαλύπτοντας το Μέτωπο για την Απελευθέρωση των Ζώων”Ζώων'', στο Καραγεωργάκης, Σταύρος (επ.), ''Αναρχισμός και Οικολογία, Η οικοαναρχική θεωρία και δράση από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα'', Ευτοπία, Αθήνα, 2015, σσ. 282-309.</ref> κ.α.