Εκπαίδευση των Ελλήνων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

Σχεδόν αμέσως μετά την άλωση διαμορφώθηκαν οι προϋποθέσεις της συγκρότησης των ελληνικών σχολείων στα πλαίσια του οθωμανικού δικαίου. Συγκεκριμένα ο Μωάμεθ ο Β παραχώρησε στον ορθόδοξο Πατριάρχη, τον Γεώργιο Γεννάδειο τα βεράτια, δηλαδή τα προνόμια, που τον αναδείκνυαν σε ρουμ-μπασί, δηλαδή σε αρχηγό του μιλλέτ των Ρωμαίων ή Ρωμιών, των πάλαι ποτέ ορθόδοξων υπηκόων της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, οι οποίοι αναγνώριζαν τη θρησκευτική του δικαιοδοσία. Οι περισσότεροι ιστορικοί σήμερα θεωρούν ότι μέρος των βερατίων ήταν και η παιδεία του ρουμ μιλλέτ.<ref>Σοφία Ηλιάδου-Τάχου – Ανδρέας Ανδρέου,« Οι δομές της παιδείας στα «κρυφά σχολειά» (1453-1912). Από το μύθο στην επιστημονική προσέγγιση της Ελληνικής παιδείας την περίοδο της Οθωμανοκρατίας», ΚΘ΄ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ 16-18 Μαΐου 2008, Θεσσαλονίκη, 2009, σελ.91</ref> Ορισμένοι ερευνητές πιστεύουν ότι θεσμικό-νομικό κώλυμμα για τη λειτουργία σχολείων δεν πρέπει να υφίστατο.<ref>Είναι χαρακτηριστική η αναφορά-παράπονο στα ''Κατάστιχα παραπόνων'' που τηρούσε η οθωμανική κεντρική διοίκηση στην Κωνσταντινούπολη εκ μέρους των Χριστιανών της Κασταμονής, στη βόρεια Μικρά Ασία για τις αυθαιρεσίες κρατικών αξιωματούχων-αποσπούσαν μεγάλα χρηματικά ποσά-επειδή δίδασκαν κατ' οίκον στα αγόρια τους το Ευαγγέλιο. Όμως δεν αφορά απαγόρευση της εκπαίδευσης από οθωμανούς αξιωματούχους ή από το κράτος, δεν αφορά κρυφή δραστηριότητα, επειδή οι χριστιανοί γνωστοποιούν τη δραστηριότητά τους στις κρατικές αρχές. Αντώνης Αναστασόπουλος, «Προσεγγίζοντας το ζήτημα της ανάγνωσης των πηγών: μια μαρτυρία περί οικοδιδασκαλίας τον 17ο αιώνα και το Κρυφό Σχολειό», Τα Ιστορικά, 53 (Δεκέμβριος 2010),σελ.360</ref> Ταυτόχρονα όμως διαπιστώνεται ότι κατά την εποχή της παρακμής της αυτοκρατορίας, η πραγματική εξουσία του σουλτάνου περιορίζεται γύρω από την Κωνσταντινούπολη καιενώ ταυτόχρονα αποσυντίθεται και οιη επαρχιακή διοίκηση. Στην περιφέρεια ισχυροποιούνται διάφοροι τοπικοί παράγοντες, πρωτίστως μουσουλμάνοι μεγάλοι ιδιοκτήτες γης (αγιάνηδες) οι οποίοι γίνονται ισχυρότεροι από τους περιφερειακούς διοικητές των εγιαλετίων και σαντζακίων. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ένας Τούρκος ποιητής το 1692, "''ένα φιρμάνι, μια μαρτυρία, ένα συμβολαιογραφικό έγγραφο δεν έχουν δύναμη χωρίς τη θέληση [των προυχόντων των επαρχιών]''".<ref>Ιστορία Ελληνικού Έθνους, τόμ. ΙΑ', σ. 106, 107.</ref>

Κατά την τουρκοκρατίτουρκοκρατία ίσχυε η αρχή του Κορανίου ότι οι «λαοί της Βίβλου» (Χριστιανοί και Εβραίοι) και οι θεσμοί τους γίνονται ανεκτά. Ωστόσο διαπιστώνεται ότι υπήρχε διχοτομία μεταξύ της νομοθεσίας και της πράξης και οι νόμοι συχνά αγνοούνταν.<ref>[http://www.myriobiblos.gr/texts/english/constantelos_altrouistic_4.html Demetrios Constantelos, Altruistic Suicide or Altruistic Martyrdom? Christian Greek orthodox Neomartyrs: A Case Study. Από το Archives of Suicide Research, Volume 8, No 1, 2004].</ref> Αρμόδιος μέχρι τη σύνοδο του 1593 ήταν Οικουμενικός Πατριάρχης, μετά από αυτήν ήταν οι κατά τόπους μητροπολίτες.<ref>Σοφία Ηλιάδου-Τάχου – Ανδρέας Ανδρέου,« Οι δομές της παιδείας στα «κρυφά σχολειά» (1453-1912). Από το μύθο στην επιστημονική προσέγγιση της Ελληνικής παιδείας την περίοδο της Οθωμανοκρατίας», ΚΘ΄ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ 16-18 Μαΐου 2008, Θεσσαλονίκη, 2009, σελ.95</ref> Από τον 17ο αιώνα και μετά αυξάνουν οι γραπτές πηγές που δείχνουν την εποπτικό ρόλο της Εκκλησίας. Αν στα πλαίσια της οσμανικής παιδείας, τα εκπαιδευτικά ιδρύματα ήταν βακούφια, δηλαδή συστήνονταν από κάποιον δωρητή ο οποίος συνέτασσε βάσει του ιερού νόμου ιδρυτικό καταστατικό-τυπική έγγραφη νομική πράξη, για τα σχολεία της ελληνικής εθνικής κοινότητας, αρμόδια αρχή ήταν η εποπτεύουσα εκκλησιαστική κοινοτική.<ref> Νεοκλής Σαρρής, Οσμανική πραγματικότητα. Συστημική παράθεση δομών και λειτουργιών. II Η δοσιματική διοίκηση, εκδ.Αρσενίδης, χ.χ., σελ. 390</ref> Η ομαδοποίηση των κυριότερων μορφών εποπτείας του Πατριαρχείου στη λειτουργία των σχολείων αυτήν την περίοδο μας παρέχει την εξής εικόνα: Το Πατριαρχείο περιοριζόταν α) στην έκδοση σιγιλίων ίδρυσης και λειτουργίας των σχολείων:<ref>Βασίλειος Μυστακίδης, «Σχολεία μετά την Άλωσιν κατά κώδικας του Οικουμενικού Πατριαρχείου», Ε.Ε.Β.Σ., τομ.13 (1937), σελ.142-154 Ν.Π.Δελιαλής, «Ιδρυτικά έγγραφα περί της Ελληνικής Σχολής Βελβεντού», Μακεδονικά, τομ.6(1964-1965), σελ. 266-274[http://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/makedonika/article/view/6112/5850]. Τηλέμαχος Βελιανίτης, «’’Το Φροντιστήριον Ελληνικών και κοινών μαθημάτων’’ της Αθήνας που ίδρυσε ο Μητροπολίτης Γρηγόριος Σωτηριανός ‘’ο Γέροντας’’», Τα Αθηναϊκά, τχ.93 (Ιούνιος 1993), σελ.19-22</ref> β) στη χορήγηση επαινετικών γραμμάτων του ζήλου των ιδρυτών των σχολών γ) στην απονομή οφικίων της Πατριαρχικής Σχολής σε διακεκριμένους δασκάλους, ε) στην εξεύρεση μόνιμων πόρων για τη λειτουργία των σχολείων στην εξέλεγξη της διαχείρισης των πόρων τους<ref>Τον Φεβρουάριο του 1762 ο Πατριάρχης [[Ιωαννίκιος Γ΄]]εξέδωσε συνοδικό σιγίλλιο με το οποίο ανασυγκροτούσε το εγκαταλελειμμένο από τη μητρόπολη Ναυπάκτου και Άρτης μοναστήρι του Αγίου Δημητρίου ορίζοντας αυτό ως Σταυροπηγιακό και όρισε τα εισοδήματά του να πηγαίνουν για την Σχολή Ελληνικών Μαθημάτων του Μεσολογγίου. Επίσης όρισε και εξαμελή επιτροπή γι'αυτό το σκοπό. Σπύρος Κανίνιας, «Η παιδεία στο Μεσολόγγι κατά την Τουρκοκρατία και την Επανάσταση», Παρνασσός, τομ.33 (1991), σελ. 236</ref> και ζ) στην έκδοση Κανονισμών λειτουργίας για τις σχολές, από τον 17ο αιώνα και μετέπειτα.<ref>Σοφία Ηλιάδου-Τάχου – Ανδρέας Ανδρέου,« Οι δομές της παιδείας στα «κρυφά σχολειά» (1453-1912). Από το μύθο στην επιστημονική προσέγγιση της Ελληνικής παιδείας την περίοδο της Οθωμανοκρατίας», ΚΘ΄ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ 16-18 Μαΐου 2008, Θεσσαλονίκη, 2009, σελ.95-96</ref>