Ταπητουργία στη Σπάρτη (Σπάρταλα) Μικράς Ασίας: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

Η ταπητουργία στη Μικρά Ασία έχει μια μακραίωνη παράδοση, συνυφασμένη ιδιαίτερα με το νομαδικό τρόπο ζωής των τουρκικών φύλων που την κατοίκησαν σταδιακά από τον 11ο αιώνα μ.Χ. Καθώς τα φύλα αυτά απέκτησαν πιο μόνιμο χώρο κατοικίας, διαμορφώθηκαν τοπικά χαρακτηριστικά στα χαλιά και τα κιλίμια, που μας επιτρέπουν σήμερα να τα κατηγοριοποιούμε με βάση το τοπωνύμιο (π.χ. χαλιά του [[Ουσάκ]]/[[Uşak carpet]], της Περγάμου/ [[Bergama Carpet]], του Ικονίου/ [[Konya carpets]] κ.ο.κ.). Η Σπάρτη της Πισιδίας ([[Ισπάρτα]]) ήταν από τις τελευταίες περιοχές που ανέπτυξαν ταπητουργική παράδοση, ηστην οποία δενπολύ οφειλότανσημαντικό τόσορόλο στουςέπαιξαν Τούρκουςοι όσοΕλληνορθόδοξοι στους Ελληνορθόδοξους κατοίκουςκάτοικοι της πόλης, οιτόσο οποίοιστην αποτελούσανοργάνωση καιτης τονπαραγωγής όσο και κύριοστην πληθυσμιακόπαροχή όγκοεργασίας. Η ταπητουργία της Σπάρτης αναπτύχθηκε ιδιαίτερα σε συνάρτηση με την εμπορική ζήτηση του τέλους του 19ου αιώνα και με τη δραστηριότητα της εταιρίας [[Oriental Carpets Manufacturers]], με την οποία συνεργάστηκαν οι πρωτοπόροι κατασκευαστές χαλιού της Σπάρτης, όπως ο [[Πρόδρομος Γρηγοριάδης]] και ο [[Ιορδάνης Στύλογλου]].

Ανίθετα με άλλες περιοχές της Μικράς Ασίας, όπου η ταπητουργική παράδοση ήταν μακραίωνη και οφειλόταν κυρίως στα τουρκικά φύλα που εγκαταστάθηκαν στις διάφορες περιοχές με την έλευση των Σελτζούκων στις αρχές του 11ου αιώνα, η εξέλιξη της ταπητουργικής παραγωγής στη Σπάρτη (Ισπάρτα) της Πισιδίας ήταν ένα επίτευγμα του τέλους του 19ου αιώνα και οφειλόταν κυρίως στοστην εμπορικόεμπορικλη και επιχειρηματικόεπιχειρηματική δαιμόνιοδεινότητα των Ελληνορθοδόξων κατοίκων της Σπάρτης, κάποιοι από τους οποίους είχαν την ευκαιρία να σπουδάσουν στη Σμύυρνη και σε άλλα κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αλλά και της Ευρώπης και να έρθουν σε επαφή με τεχνολογικές εξελίξεις αλλά και με το εμπορικό κλίμα της εποχής <ref>Ιστικοπούλου, Λ., Η ελληνική ταπητουργία και η ταπητουργός στη Μικρά Ασία (1860-1922), Αθήνα: Εστία, 2000.</ref>.

Σύμφωνα με την παράδοση των ελληνορθοδόξων, ο πρώτος τάπητας στη Σπάρτη φέρεται να υφάνθηκε από την Κατίνα Στύλογλου, σε σχέδιο του αδελφού της, Ιορδάνη Στύλογλου, στα τέλη της δεκαετίας του 1880 <ref>Παπαδάκη, Ι.-Α., «Ο σπαρταλής Ιορδάνης Στύλογλου (1875-1948). Συμβολή στην ανάπτυξη της ταπητουργίας στην Σπάρτη της Μικράς Ασίας»,Δελτίο της Εταιρείας Μελέτης τηςΚαθ’ ημάς Ανατολής 2 (2006), 161-175.</ref>. Την τέχη της υφαντικής η Κατίνα μάλλον την είχε μάθει από την Πολυτίμη Κιουρτσόγλου. Η Κατίνα Στύλογλου ήταν σύζυγος του γιατρού Πρόδρομου Γρηγοριάδη από την Καισάρεια, περιοχή με μεγάλη ταπητουργική παράδοση. Ο Γρηγοριάδης ασχολήθηκε ενεργά με την οργάνωση της ταπητουργικής παραγωγής στην πατρίδα της συζύγου του και, σε συνεργασία με τα αδέλφια της, Ιορδάνη και Δαμιανό, προχώρησαν σε τεχνολογικές καινοτομίες, στην καθετοποίηση της παραγωγής αλλά και σε εξασφάλιση της απορρόφησης των προϊόντων μέσω ενός καλά οργανωμένου εμπορικού δικτύου. Έτσι, τα χαλιά της Σπάρτης έφτασαν γρήγορα στην Ευρώπη όπου, εξαιτίας της σχετικά χαμηλής τους τιμής, βρήκαν άμεσα το αγοραστικό τους κοινό στην ανπτυσσόμενη μεσοαστική αλλά και στη μικροαστική τάξη.

Η οργάνωση της παραγωγής στη Σπάρτη είναι ενδεικτική για την εκβιομηχάνιση της ταπητουργίας στη Μικρά Ασία. Ο Πρόδρομος Γρηγοριάδης και ο Ιορδάνης Στύλογλου προσπάθησαν αρχικά να παρακάμψουν τους εμπορικούς οίκους της Σμύρνης, είδαν όμως σύντομα ότι κάτι τέτοιο δεν ήταν εφικτό. Τελικά συνήψαν συμφωνία με την Oriental Carpets Manufacturers, η οποία αγόραζε μονοπωλιακά τα παραγόμενα χαλιά, ενώ παρείχε συχνά και πρώτες ύλες (π.χ. έτοιμα βαμμένα νήματα) ή και τεχνικούς για τη βελτιστοποίηση των προϊόντων και των διαδικασιών.<ref>Quataert, D., “Carpet making”, in Quataert, D., Ottoman Manufacturing in the Age of the Industrial Revolution, Cambridge: Cambridge University Press, 1993, 134-160.</ref> Η παραγωγή ήταν κατά βάση οικοτεχνική και το κύριο εργατικό δυναμικό αποτελούνταν από γυναίκες ή ακόμη και κορίτσια από την ηλικία των 8 ετών. Η αμοιβή, γενικά χαμηλή, οριζόταν ανά ποσότητα "κόμβων" που παραδίνονταν (σε αντίθεση με τα κεντρικά εργοστάσια της Oriental Carpets, όπου υπήρχε και αμοιβή βάσει οκταώρου κατά τα πρότυπα των μεγάλων εργοστασίων της δύσης)<ref>Τρακάκης, Γ., Η βιομηχανία εν Σμύρνη και εν τη ελληνική Μικρασία, επιμ. Χρ. Σολδάτος, Αθήνα: Τροχαλία, 1994.</ref>. Το βεβαιο είναι ότι οι αμοιβές των υφαντριών στη Σπάρτη ήταν πολύ χαμηλότερες, περίπου κατά το ήμισυ, από αυτές σε άλλα παραδοσιακά ταπητουργικά κέντρα, όπως στο Ουσάκ, όπως προκύπτει άλλωστε από τα αρχεία της ίδιας της εταιρίας Oriental Carpets Manufacturers.

Η παραγωγή των χαλιών στη Σπάρτη ακολούθησε τεχνολογικές λύσεις της εποχής, όπως η αντικατάσταση φυτικών βαφών από χημικές, οι οποίες ήταν φτηνότερες. Οι ανιλίνες που χρησιμοποιήθηκαν στην αρχή αποδείχθηκαν αστααθείς, σύντομα όμως η χημεία προόδευσε και οι νέες συνθετικές βαφές παρείχαν σταθερά και τυποποιημένα χρώματα, που εγγυώνταν την επανάληψη ενός σχεδίου με το ίδιο αισθητικό αποτέλεσμα. Τα σχέδια δίνονταν στις εργάτριες σε αρκετά μεγάλες λεπτομέρειες, ώστε να εξασφαλίζεται η ακρίβεια της απόδοσης. Μάλιστα γινόταν χρήση της αποτύπωσης του σχεδίου σε μιλιμετρέ χαρτί, τεχνική στην οποία διέπρεψε ο Ιορδάνης Στύλογλου, διευκολύνοντας την τυποποίηση των σχεδίων και των χρωμάτων <ref>Παπαδάκη, Ι.-Α., «Ο σπαρταλής Ιορδάνης Στύλογλου (1875-1948). Συμβολή στην ανάπτυξη της ταπητουργίας στην Σπάρτη της Μικράς Ασίας»,Δελτίο της Εταιρείας Μελέτης τηςΚαθ’ ημάς Ανατολής 2 (2006), 161-175.</ref>.

Οι ταπητουργοί της Σπάρτης επιχείρησαν να παρακάμψουν τη μεσολάβηση των εμπόρων της Σμύρνης και να συναλλαγούν κατ’ ευθείαν με την Αγγλία μέσω των οθωμανικών προξενικών αρχών, αλλά τα αποτελέσματα της προσπάθειάς τους ήταν απογοητευτικά. Τελικά αναγκάστηκαν να συνεργαστούν με τους εμπορικούς οίκους της Σμύρνης, οι οποίοι προέρχονταν από οικογένειες λεβαντίνων που είχαν πρόσβαση στις ευρωπαϊκές αγορές. Από το 1908, όταν οι εμπορικοί οίκοι της Σμύρνης συγκρότησαν την “Oriental Carpet Manufacturers” και μέχρι την έκρηξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου το 1914, η ταπητουργική παραγωγή γνώρισε τη μεγαλύτερή της ανάπτυξη. Με την έκρηξη του πολέμου, όμως, διαταράχθηκε το εμπορικό δίκτυο και η Oriental Carpets Manufacturers άρχισε να κλυδωνίζεται έντονα. Την ίδια χρονιά η Σπάρτη επλήγη από καταστροφικό σεισμό, γεγονός που επίσης επηρέασε αρνητικά την παραγωγή. Με το τέλος του πολέμου όμως οι Σπαρταλήδες ταπητουργοί ιδρύουν τους δικούς τους εμπορικούς οίκους στη Σμύρνη και φαίνεται να ανταγωνίζονται τους πρώην "εργοδότες" ή έστω παραγγελιοδότες τους, δηλαδή την Oriental Carpets. Ωστόσο η ελληνική κατοχή της Σμύρνης επιδείνωσε εκ νέου την κατάσταση, καθώς οι χερσαίες επιχειρήσεις στις οποίες σύντομα επιδόθηκε ο ελληνικός στρατός οδήγησαν σε ταραχές και όξυνση των αντιθέσεων. Το τελικό χτύπημα έδωσαν αρχικά ο εκτοπισμός του ενήλικου ανδρικού πληθυσμού της Σπάρτης το 1921 και στη συνέχεια η αποχώρηση του υπόλοιπου ορθόδοξου πληθυσμού της Σπάρτης για την Ελλάδα το φθινόπωρο του 1922 <ref>Ιστικοπούλου, Λ., Η ελληνική ταπητουργία και η ταπητουργός στη Μικρά Ασία (1860-1922), Αθήνα: Εστία, 2000.</ref>.