Τρίτη μεταβατική περίοδος (αρχαία Αίγυπτος): Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

{{Κουτί πληροφοριώνΠληροφορίες πρώην χώρας

Η '''Τρίτη μεταβατική περίοδος ''' της [[Αρχαία Αίγυπτος|αρχαία Αιγύπτου]] άρχισε με το θάνατο του [[Φαραώ]] [[Ραμσής ΙΑ΄|Ραμσή ΙΑ΄]] το 1070 π.Χ., τελειώνοντας το [[Νέο βασίλειο (αρχαία Αίγυπτος)|Νέο Βασίλειο]], και τελικά ακολουθήθηκε από την [[Ύστερη περίοδος (αρχαία Αίγυπτος)|Ύστερη περίοδο]] της αρχαίας Αιγύπτου. Έχουν προταθεί πολλά χρονικά σημεία για την έναρξη αυτής της Ύστερης περιόδου, αν και συχνά η αρχή της θεωρείται η ίδρυση της [[Εικοστή έκτη δυναστεία Φαραώ|Εικοστή έκτη Δυναστεία]] από τον [[Ψαμμήτιχος Α΄ της Αιγύπτου|Ψαμμήτιχο Α΄]] το 664 π.Χ. μετά την εκδίωξη των [[Νουβία|Νούβιων]] ηγεμόνων της [[Εικοστή πέμπτη δυναστεία Φαραώ|Εικοστής πέμπτης Δυναστείας]] από τους [[Ασσυρία|Ασσύριους]] υπό το βασιλιά [[Ασσουρμπανιπάλ]].

Η Τρίτη μεταβατική περίοδος ήταν μία περίοδος παρακμής και πολιτικής αστάθειας, που συνέπεσε με την κατάρρευση των πολιτισμών της Ύστερης εποχής του Χαλκού της [[Εγγύς Ανατολή|Εγγύς Ανατολής]]ς και της Ανατολικής Μεσογείου (και επίσης με τη [[Γεωμετρική εποχή]]). Χαρακτηρίστηκε από τη διάσπαση της χώρας για το περισσότερο χρόνο και την κατάκτηση και καταδυνάστευση από ξένους. Αλλά πολλές πλευρές της καθημερινής ζωής των απλών Αιγυπτίων άλλαξαν σχετικά λίγο.

Η χώρα ενώθηκε ξανά από την [[Εικοστή δεύτερη δυναστεία Φαραώ|Εικοστή δεύτερη Δυναστεία]] που ίδρυσε ο [[Σωσένκ Α΄]] το 945 π.Χ. (ή το 943). Αυτό έφερε σταθερότητα στη χώρα για πάνω από έναν αιώνα, αλλά μετά τη βασιλεία του [[Οζορκών Β΄]] η χώρα είχε ουσιαστικά χωριστεί σε δύο κράτη, με τον [[Σωσένκ Γ΄]] της Εικοστής δεύτερης Δυναστείας να ελέγχει την Κάτω Αίγυπτο μέχρι το 818 π.Χ., και τον [[Τακελότ Β΄]] και το γιο αυτού Οζορκών (που θα γινόταν ο [[Οζορκών Γ΄]]) να ελέγχει τη Μέση και Άνω Αίγυπτο. Οι Θήβες ενεπλάκησαν σε εμφύλιο πόλεμο, με την αντιπαράθεση των δυνάμεων του [[Πετοβάτης|Πετουβάτη Α΄]], που είχε αυτοανακηρυχθεί φαραώ, εναντίον εκείνων της υπάρχουσας γραμμής διαδοχής του θρόνου των Τακελότ Β΄και Οζορκών Β΄. Οι δύο φράξιες ήταν σε διαρκή σύγκρουση η οποία δεν λύθηκε παρά μόνο το 39ο χρόνο της βασιλίας του Σωσένκ Γ΄ όταν ο Οζορκών Β΄ νίκησε ολοκληρωτικά τους εχθρούς του. Ίδρυσε την Λιβυκή [[Εικοστή Τρίτη δυναστεία φαραώ|Εικοστή τρίτη Δυναστεία]] της Άνω Αιγύπτου των Οζορκών Γ΄, [[Τακελότ Γ΄]] και [[Ρουντιμέν]], αλλά το βασίλειο αυτό κατέρρευσε γρήγορα μετά το θάνατο του τελευταίου, με την άνοδο τοπικών πόλεων-κρατών υπό βασιλέων όπως ο Peftjaubast της [[Ηρακλεόπολις η μεγάλη|Ηρακλεοπόλεως]], ο Νιμλότ της [[Ερμούπολις η μεγάλη|Ερμουπόλεως]] και ο Ινί των Θηβών.

Το [[Νούβιοι|Νουβικό]] βασίλειο στα νότια εκμεταλλεύτηκε πλήρως αυτή τη διάσπαση και την επακόλουθη πολιτική αστάθεια. Πριν από την εκστρατεία κατά το 20ο έτος της βασιλείας του [[Πιανκί|Πιύ]] στην Αίγυπτο, ο προηγούμενος Νούβιος ηγεμόνας, ο Καστά, είχε ήδη επεκτείνει το βασίλειό του μέχρι τις Θήβες, όταν ανάγκασε την Σενπενουπέτ, που υπηρετούσε ως [[Ιερή θεραπαινίδα του Άμμωνα]] και ήταν επίσης και κόρη του Τακελότ Γ΄, να υιοθετήσει τη δικιά του κόρη ως τη διάδοχό της. Τότε, 20 χρόνια αργότερα γύρω στο 732 π.Χ. ο διάδοχός του Τακελότ Γ΄ Πιύ, προέλασε βόρεια και νίκησε όλες τις δυνάμεις πολλών ντόπιων Αιγυπτίων ηγεμόνων, του Peftjaubast, του Οζορκών Δ΄ στην Τάνιδα, του Ιουπούτ Β΄ της Λεοντοπόλεως, και του [[Τεφνάχτ]] στη Σάις.

Ο Πιύ ίδρυσε την [[Εικοστή πέμπτη δυναστεία Φαραώ|25η Δυναστεία]] και διόρισε τους ηττημένους ηγεμόνες ως επαρχιακούς του κυβερνήτες. Τον διαδέχτηκε πρώτα ο αδελφός του [[Σαμπακά]], και μετά οι δύο γιοί του [[Σεμπιτκού]] και [[Τιρχάκα|Ταχάρκα]]. Η επανενωμένη αυτοκρατορία της Κοιλάδας του Νείλου της 25ης Δυναστείας ήταν τόσο μεγάλη όσο είχε να είναι από την εποχή του Νέου Βασιλείου. Οι φαραώ της δυναστείας αυτής, μεταξύ των οποίων και ο Ταρχάκα, έχτισαν ή αναστήλωσαν ναούς και μνημεία σε όλη την κοιλάδα, συμπεριλαμβανομένων των Μέμφιδα, Καρνάκ, Κάουα και Γκέμπελ Μπαρκάλ<ref>{{cite book|last=Bonnet|first=Charles|title=The Nubian Pharaohs|year=2006|publisher=The American University in Cairo Press|location=New York|isbn=978-977-416-010-3|pages=142–154}}</ref><ref>{{cite book|last=Diop|first=Cheikh Anta|title=The African Origin of Civilization|year=1974|publisher=Lawrence Hill Books|location=Chicago, Illinois|isbn=1-55652-072-7|pages=219–221}}</ref>. Η 25η Δυναστεία έληξε με τους ηγεμόνες της να αποσύρονται στην πνευματική τους πατρίδα [[Νάπατα]]. Ήταν εκεί (στο Ελ Κούρου και του Νούρι) που θάφθηκαν οι φαραώ της 25ης Δυναστείας μέσα στις πρώτες [[Νουβικές πυραμίδες|πυραμίδες]] που είχαν να κατασκευαστούν στην Κοιλάδα του Νείλου εδώ και εκατοντάδες ετών<ref name="Emberling 2011 10">{{cite book|last=Emberling|first=Geoff|title=Nubia: Ancient Kingdoms of Africa|year=2011|publisher=Institute for the Study of the Ancient World|location=New York, NY|isbn=978-0-615-48102-9|pages=10}}</ref><ref>{{cite book|last=Mokhtar|first=G.|title=General History of Africa|year=1990|publisher=University of California Press|location=California, USA|isbn=0-520-06697-9|pages=161–163}}</ref><ref>{{cite book|last=Emberling|first=Geoff|title=Nubia: Ancient Kingdoms of Africa|year=2011|publisher=Institute for the Study of the Ancient World|location=New York|isbn=978-0-615-48102-9|pages=9–11}}</ref><ref>{{cite book|last=Silverman|first=David|title=Ancient Egypt|year=1997|publisher=Oxford University Press|location=New York|isbn=0-19-521270-3|pages=36–37}}</ref>. Η Δυναστεία της Νάπατα οδήγησε στο [[Βασίλειο του Κους]], το οποίο ευημέρησε στην Νάπατα και τη [[Μερόη]] μέχρι τουλάχιστον το 2ο αιώνα μετά Χριστόν<ref name="Emberling 2011 10"/>.

Μέχρι αυτή την περίοδο το διεθνές κύρος της Αιγύπτου είχε μειωθεί σημαντικά. Οι εξωτερικοί σύμμαχοι της χώρας είχαν περάσει σταθερά στη σφαίρα επιρροής της [[Ασσυρία]]ς και από το 700 π.Χ. το ερώτημα έγινε πότε και όχι αν θα υπάρξει πόλεμος μεταξύ των δύο κρατών. Παρά το μέγεθος και τον πλούτου της Αιγύπτου, η Ασσυρία είχε μεγαλύτερη τροφοδοσία σε ξυλεία (ενώ η Αίγυπτος είχε χρόνια έλλειψη), κάτι που της επέτρεψε να παράγει περισσότερο κάρβουνο το οποίο ήταν απαραίτητο για τη χύτευση του σιδήρου, γεγονός που με τη σειρά του έδινε στην Ασσυρία μεγαλύτερο απόθεμα από όπλα από σίδερο. Η διαφορά αυτή έπαιξε καίριο ρόλο κατά την εισβολή της Ασσυρίας στην Αίγυπτο το 670 π.Χ.<ref name=KS05>{{cite book|last=Shillington|first=Kevin|title=History of Africa|year=2005 |publisher=Macmillan Education |location=Oxford|isbn=0-333-59957-8 |page=40}}</ref>. Κατά συνέπεια, η βασιλεία του Ταχάρκα και αυτή του διαδόχου και ξαδέλφου του [[Τανταμανί]] ήταν γεμάτες με συνεχείς αψιμαχίες με τους Ασσυρίους. Το 664 π.Χ. οι τελευταίοι κατάφεραν ένα “θανάσιμο“ χτύπημα, τη λεηλασία των Θηβών και της [[Μέμφις (Αίγυπτος)|Μέμφιδας]].

Η Άνω Αίγυπτος παρέμεινε για κάποιο καιρό υπό τον έλεγχο του Τανταμανί, ενώ η Κάτω Αίγυπτος ήταν υπό την κυριαρχία της Εικοστής έκτης Δυναστείας, την οποία αποτελούσαν υποτελείς βασιλείς τοποθετημένους από τους Ασσύριους, αλλά που παρόλ’ αυτά κατάφεραν να επαναφέρουν την πολιτική ανεξαρτησία της Αιγύπτου κατά την περίοδο που η Ασσυριακή Αυτοκρατορία ήταν αντιμέτωπη με προβλήματα. Το 656 π.Χ. ο [[Ψαμμήτιχος Α΄ της Αιγύπτου|Ψαμμήτιχος Α΄]] κατέλαβε τις Θήβες και έγινε φαραώ, βασιλιάς της Άνω και Κάτω Αιγύπτου, φέρνοντας όλο και αυξανόμενη σταθερότητα στη χώρα σε μια βασιλεία 54 χρόνων από την πόλη της [[Σάις|Σάιδος]]. Τέσσερεις διαδοχικοί Σαϊτικοί βασιλείς συνέχισαν να οδηγούν την Αίγυπτο σε ακόμα μια περίοδο ειρήνης και ευημερίας από το 610 ως το 525 π.Χ. Δυστυχώς για αυτή τη δυναστεία, μια νέα δύναμη ανερχόταν στην Εγγύς Ανατολή, η [[Περσική Αυτοκρατορία|Περσία]]. Ο φαραώ [[Ψαμμήτιχος Γ΄ της Αιγύπτου|Ψαμμήτιχος Γ΄]] είχε διαδεχτεί τον πατέρα του [[ Άμασις Β' της Αιγύπτου|Άμασις Β']] για μόλις 6 μήνες πριν να αναγκαστεί να αντιμετωπίσει την Περσική Αυτοκρατορία στη [[Μάχη του Πελούσιου]] το 525 π.Χ. Οι Πέρσες είχαν ήδη καταλάβει την [[Βαβυλώνα]] και οι Αίγυπτος δεν μπορούσε καν να φτάσει την πρώτη. Ο Ψαμμήτιχος ηττήθηκε και διέφυγε για λίγο στην Μέμφιδα πριν συλληφθεί και φυλακιστεί, και αργότερα εκτελεστεί στα [[Σούσα]], την πρωτεύουσα του Πέρση βασιλιά [[Καμβύσης Β΄ της Περσίας|Καμβύση Β΄]], ο οποίος τώρα ανέλαβε τον επίσημο τίτλο του φαραώ.

Η ιστοριογραφία της περιόδου αυτής είναι αμφιλεγόμενη για πολλούς λόγους. Πρώτα, υπάρχει αμφισβήτηση για τη χρησιμότητα ενός κατασκευασμένου όρου που καλύπτει μια εξαιρετικά εκτεταμένη και πολύπλοκη περίοδο της Αιγυπτιακής ιστορίας. Η Τρίτη μεταβατική περίοδος περιλαμβάνει μεγάλες περιόδους σταθερότητας όπως και χρόνιας αστάθειας και πολιτικής σύγκρουσης: το ίδιο το όνομά της μάλλον επισκιάζει αυτό το γεγονός. Δεύτερον, υπάρχουν σημαντικά προβλήματα με τη χρονολόγηση, που προέρχονται από διάφορα πεδία, όπως οι δυσκολίες στη χρονολόγηση κοινές σε όλο το [[χρονολόγιο της Αρχαίας Αιγύπτου]], αλλά που εδώ είναι πολλές λόγω των συγχρονισμών με την Βιβλική Αρχαιολογία, η οποία επίσης περιέχει αμφισβητούμενες χρονολογήσεις. Ο ιστορικός Peter James επιχειρηματολόγησε αντίθετα από τον Kitchen ότι η περίοδος διήρκησε λιγότερο από 200 χρόνια – αρχίζοντας μετά από το 850 π.Χ. αλλά τελειώνοντας τη συμβατική χρονολογία – καθώς οι πέντε δυναστείες έχουν πολλά χρόνια αλληλοεπικάλυψης<ref>{{Cite journal|last=|first=|date=1991|title=Centuries of Darkness: Context, Methodology and Implications [Review Feature]|url=https://www.centuries.co.uk/CoDreviewfeature1991.pdf|journal=Cambridge Archaeological Journal|language=en|volume=1|issue=2|pages=228ff|doi=10.1017/S0959774300000378|issn=1474-0540|archive-url=|via=}}</ref>. Τέλος, κάποιοι [[Αιγυπτιολογία|Αιγυπτιολόγοι]] έχουν νέες ή αμφιλεγόμενες θεωρίες για τις οικογενειακές σχέσεις των δυναστειών που συνιστούν αυτή την περίοδο.