Σουμεριακή γλώσσα: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

Από την δεκαετία του 1850 και μετά καταδείχθηκε ότι η Σουμεριακή όντως δεν ήταν Σημιτική γλώσσα, όπως η Ακκαδική και η Βαβυλωνιακή. Κατά τις ανασκεαφέςανασκαφές στην πόλη της Νιππούρ ανακαλύφθηκαν πλήθος λεξιλογικά και γραμματολογικά κείμενα, πολύτιμα για την κατανόηση της Σουμεριακής. Στη Νιππούρ ανακαλύφθηκαν επίσης πολλά λογοτεχνικά κείμενα, πολύτιμα από την άποψη της ιστορίας της λογοτεχνίας και της θρησκείας.

Ένα άλλο χαρακτηριστικό του σουμεριακού συλλαβισμού είναι η επανάληψη του τελικού συμφώνου ενός λογογράμματος από το πρώτο σύμφωνο του ακολουθούντος συλλαβογράμματος, χωρίς να σημαίνει ότι έχουμε περίπτωση διπλού συμφώνου. Ο Edzard δίνει το ακόλουθο παράδειγμα (σελ. 10): η φράση «στην Ουρ» (Urim-a - το a είναι κατάληξη τοπικής πτώσης) <u>δεν</u> γράφεται ''Urim-a'', αλλά '''Urim-ma''', χωρίς αυτό να σημαίνει παρέκταση του ''m''. Απλώς πρόκειται ξανά για ορθογραφική «σύμβαση».

Κατά τον Hayes επίσης το όλο σύστημα είναι εν μέρει «μορφογραφηματικό». Κάποια γραμματικά μορφήματα απαιτείται να έχουν βραχύτερη και μακρύτερη μορφή, που θα έπρεπε κανονικά να αντικατοπρίζεται και στη γραφή. Το σύστημα γραφής εν τούτοις προβλέπει την μακρύτερη μορφή και εκεί που η γραμματική απαιτεί την βραχύτερη π.χ. η δοτική, κατά την γραμματική, έχει κατάληξη ''–ra'' μετά από σύμφωνα και ''–r'' μετά από φωνήεντα, αλλά και στις δύο περιπτώσεις η γραφή έχει '''–ra'''. Αυτό γίνεται για λόγους οικονομίας.

Το σύστημα περιπλέκεται περισσότερο γιατί πολλά σημεία έχουν πάνω από μία συλλαβικές αξίες. Πολλά έχουν και λογογραφική και συλλαβική αξία μαζί π.χ. το σημείο για το diĝir (θεός) που αναφέρθηκε, αναγνωσμένο ως συλλαβή ''an'' σημαίνει τόσο «ουρανός», όσο και γενικώς την συλλαβή ''an'' σε άλλα συμφραζόμενα. Η σωστή προφορά ενός σημείου προκύπτει έτσι από τα συμφραζόμενα, πράγμα που δεν είναι πάντοτε σαφές. Γενικός κανόνας είναι ότι τα «λεξικά μορφήματα» (αυτά που αντιπροσωπεύουν ολόκληρες λέξεις) γράφονται «λογογραφικώς» και τα «γραμματικά μορφήματα» (αυτά που αντιπροσωπεύουν γραμματικά προσφύματα) γράφονται συλλαβικώς, χωρίς ωστόσο αυτό να ισχύει πάντοτε.

Ορισμένα «συλλαβογράμματα» χρησιμεύουν ως '''«φωνητικοί δείκτες»''', δηλαδή χρησιμεύουν στο να αποδίδουν σε μεμονωμένα σημεία (ή και μια ομάδα σημείων) μια ορισμένη φωνητική αξία. Στην μεταγραφή, τόσο οι «φωνητικοί δείκτες», όσο και οι συλλαβές στις οποίες αποδίδουν την συγκεκριμένη φωνητική αξία, γράφονται με κεφαλαία λατινικά γράμματα, π.χ. ο φωνητικός δείκτης '''(PI)''' δίδει στα σημεία '''GIŠ.TUG''' την προφορά '''ĝeštug''' που σημαίνει «αυτί».

Ορισμένα σημεία ('''«προσδιοριστικά»''') είναι υποδηλωτικά της γενικής «σημασιολογικής τάξεως» στην οποία ανήκει το όνομα που έπεται (ή ορισμένες φορές, που προηγείται), π.χ. σχεδόν μπροστά από όλα τα θεϊκά ονόματα (και ορισμένες φορές σε ονόματα βασιλέων) υπάρχει το αστρόσχημο σημείο ''diĝir'' («θεός») που προειδοποιεί ότι το όνομα που ακολουθεί είναι ένα όνομα θεού. Τα προσδιοριστικά σημεία κατά πάσαν πιθανότητα δεν προφέρονταν, αλλά απλώς ήταν στοιχεία του συστήματος γραφής. Τα σημεία αυτά («πικτογράμματα») ανάλογα με τα συμφραζόμενα λειτουργούσαν και ως «λογογραφικά» ή συλλαβικά στοιχεία. Στην μεταγραφή γράφονται με πεζά λατινά στοιχεία, τα οποία προηγούνται του ονόματος που προσδιορίζουν σε πάνω αριστερή θέση, π.χ. ^dInnana είναι η θεά Ινάννα (το ''d'' πάνω αριστερά είναι για το ''diĝir'' = θεός).

Άλλα προσδιορίστικα σημεία εκτός από το '''diĝir''' (ή '''an''') = θεός, είναι τα '''ki''' = χώρα (το οποίο έπεται του ονόματος που προσδιορίζει), '''íd''' = ποταμός, '''ĝiš''' = δέντρο, ξύλο (χρησιμοποιείται και για διάφορα εργαλεία), '''urudu''' = χαλκός, μέταλλο, '''dug''' = δοχείο, '''ku''' = ψάρι, '''mušen''' = πουλί, '''lu''' = άνθρωπος, πρόσωπο, '''sar''' = λαχανικό, '''u''' = φυτό, '''gi''' = καλάμι, '''na''' = λίθος, '''tug''' = ρούχο, '''kuš''' = δέρμα, '''še''' = σιτηρά, '''zid''' = αλεύρι.

Επειδή διαφορετικά σφηνοειδή σημεία (φαίνεται να) έχουν την ίδια προφορά, στην μεταγραφή τους στην λατινική συνοδεύονται συνήθως από αριθμούς ως διακριτικά, π.χ. υπάρχουν τουλάχιστον πέντε διαφορετικά σημεία που προφέρονταν ως ''u''. Για να ξέρουμε σε ποιο σφηνόγραμμα αντιστοιχούν στην λατινική τους μεταγραφή, τα προσδιορίζουμε ως '''u''', '''u₂''', '''u₃''', '''u₄''' και '''u₅''', ανάλογα με το πόσες φορές (την συχνότητα με την οποία) εμφανίζονται στις δέλτους. Οι αριθμοί δηλαδή δεν υποδηλώνουν διαφορά στην προφορά. Επειδή μάλιστα πρώτα αποκρυπτογραφήθηκε η Ακκαδική (και εν συνεχεία η Σουμεριακή), η αριθμητική αξία αναφέρεται στη συχνότητα που εμφανίζονται τα σφηνογράμματα στα κείμενα της Ακκαδικής. Έτσι ένα σημείο, π.χ. το '''bi₂''' που στα Ακκαδική είναι δεύτερο στην συχνότητα, στα σουμεριακά κείμενα μπορεί να είναι κοινότερο, εν τούτοις όμως δεν θα γραφεί ''bi'', αλλά, όπως και για τα ακκαδικά, ''bi''_''2''. Τούτο γίνεται χάριν ευκολίας, για να μην χρησιμοποιούνται διάφορα συστήματα μεταγραφής, και για την αποφυγή σύγχυσης, καθώς τα ίδια σφηνοειδή σύμβολα χρησιμοποιούνταν για διάφορες γλώσσες. Έτσι το πρωταρχικό σύστημα κατάταξης (της Ακκαδικής) χρησιμοποιείται και στην Σουμεριακή.

Παρόλο που υπάρχουν πολλά σημεία που μπορεί να προφέρονται το ίδιο, τόσο τα λεξικά όσο και τα γραμματικά μορφήματα τείνουν να γράφονται με έναν μόνο τρόπο. π.χ. ενώ υπάρχουν διάφορα σημεία με προφορά ''e'', η λέξη για το σπίτι '''e''' = «σπίτι» γράφεται μόνο με το σημείο '''e<sub>2<sub/>''' και όχι με άλλα σημεία (το e₂ σημείο αρχικά εικονογραφούσε τμήμα μιας οικίας). Άλλο σύστημα είναι να χρησιμοποιούνται διάφοροι «τόνοι» (βαρεία και οξεία) αντί για αριθμούς π.χ. '''ú''', '''ù'''. Και εδώ οι «τόνοι» δεν έχουν καμία σχέση με την προφορά, απλά χρησιμεύουν (τουλάχιστον στην Ευρώπη) πιο εύκολα ως διακριτικά. Το σύστημα με τους «τόνους» είναι το πιο παλιό, αυτό με τους αριθμούς διαδόθηκε πρόσφατα, μαζί με την ευκολία που πρόσφερε η χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών.

Τα φωνήεντα (συμπεριλαμβανομένου του υποτιθέμενου ''o'') είναι τα εξής: '''a''', '''e''', '''i''', '''o''', '''u.'''.

Επειδή σε ορισμένες λέξεις συμβαίνει να προφέρεται ένα φωνήεν π.χ. άλλοτε ως ''u'' και άλλοτε ως ''i'', αυτό πιθανώς να σημαίνει ότι η ορθή προφορά ήταν κάτι ενδιάμεσο π.χ. όπως το γερμανικό ''ü''. Βέβαια υπάρχει και η πιθανότητα, επειδή αυτές οι προφορές μας έρχονται από μία περίοδο που η Σουμεριακή ήταν πλέον μια νεκρή φιλολογική γλώσσα, να μην αντιπροσωπεύουν την πραγματική προφορά. Έχει υποτεθεί ότι η Σουμεριακή διέθετε έρρινα φωνήεντα, αλλά αυτό δεν έχει αποδειχθεί. Αν υπήρχαν μακρά και βραχέα φωνήεντα (όπως πολλοί υποθέτουν) επίσης δεν το γνωρίζουμε, καθώς δεν φαίνονται στο σύστημα γραφής. Αμφιβολίες υπάρχουν και για άλλα φωνήεντα της Σουμεριακής πλην του ''o''. Δεν είναι καθαρό, λέει ο Edzard (σελ. 14) από τον συλλαβισμό, αν με το σουμεριακό '''i''' εννοείται το [''e]'' ή το [''i]''. Δεν ξέρουμε π.χ. αν το '''NI''' προφερόταν '''ni''' ή '''ne''' και αν το '''BI''' προφέρονταν '''bi''' ή '''be'''.

Τα σύμφωνα είναι τα εξής: '''b''', '''d''', '''dr''', '''g''', '''ĝ''', '''h''', '''k''', '''l''', '''m''', '''n''', '''p''', '''r''', '''s''', '''š''', '''t''', '''z.'''

Τα ζεύγη '''b''' – '''p''', '''d''' – '''t''' και '''g''' – '''k''', κατά τον Hayes, φαίνεται επιφανειακά να αποτελούν διαφορετικά σύμφωνα. Ενδεχομένως όμως η διαφορά τους να είναι διαφορά δάσυνσης (aspiration). Έτσι, τα ''p'', ''t'' και ''k'' μπορεί να ήταν τα στιγμιαία δασυνόμενα ''ph'', ''th, ''kh'' (δηλ. τα ''φ'', ''θ'', και ''χ'' της αρχαιοελληνικής), ενώ τα ''b'', ''d'' και ''g'' μπορεί να είναι τα ψιλούμενα στιγμιαία, δηλ. τα ''π'', ''τ'' και ''κ''. Αυτό τουλάχιστον συνάγεται από την μεταγραφή των σουμεριακών λέξεων στα ακκαδικά. Π.χ. το '''barag''' (= εξέδρα θρόνου) στα ακκαδικά γίνεται '''parraku''', ενώ το '''gala''' (= είδος ιερέα) γίνεται '''kalu'''. Αντιστρόφως γίνεται με τα ακκαδικά δάνεια στην Σουμεριακή π.χ. το ακκαδικό '''tamharu''' (= μάχη) γίνεται στη Σουμεριακή '''damhara'''. Έτσι η μεταγραφή των σουμεριακών λέξεων είναι κάπως προβληματική.

Η ακριβής αξία του '''ĝ''' δεν είναι γνωστή. Η ύπαρξή του συνάγεται από διάφορες προφορές που μπορεί να εμφανίζουν στα Ακκαδικά είτε ''m'' είτε ''n'' ή ''g'' ή ''ng''. Γενικά θεωρείται πως είναι ένα έρρινο n (προφέρεται συνήθως ως έρρινο '''ng''' όπως περίπου στη λέξη "Αγγλία" - γράφεται και ως '''ng''' ή '''ŋ''' ή '''ğ'''). Δεν υπήρχε στην Ακκαδική. π.χ. στο '''ĝu''' που σημαίνει «μου» (στο «δικό μου») το ακκαδικό αντίστοιχο είναι το '''mu''', και άρα μεταγράφεται στα λατινικά έτσι π.χ. lugal-mu = βασιλιά μου. Άλλοι το μεταγράφουν ως ''ŋu'' ή ''ğu'', αναλόγως. π.χ. το Σουμεριακό '''saĝa''' (= είδος ιερέα) εμφανίζεται στα ακκαδικά, που δεν διέθεταν το ''ĝ'', ως ''šangǔ''. Το '''ĝuruš''' (= δυνατός άντρας, νεαρός άντρας) φαίνεται ως ''nurišum'' σε ένα εβλαϊτικό κείμενο (από την Έβλα, πόλη της αρχαίας Συρίας - η εβλαϊτική είναι η παλαιότερη καταγεγραμμένη σημιτική γλώσσα). Από αυτό συνάγεται ότι η προφορά αυτού του ''ĝ'' ήταν διαφορετική των ''m'', ''n'', και ''g''.

Τα συριστικά '''z''', '''s''' και '''š''' θεωρούνται ότι προφέρονται όπως τα αντίστοιχα ακκαδικά (αν και για την προφορικά των συριστικών της αρχαίας Ακκαδικής, όπως γενικά της Σημιτικής, υπάρχουν πολλά ερωτηματικά).

Το σουμεριακό '''r''' θεωρείται μάλλον υπερωϊκό (uvular) και όχι επιγλωττιδικό (flap). Αυτό προκύπτει από μεταγραφές λέξεων στα ακκαδικά (και το αντίστροφο). Π.χ. το ακκαδικό ''šuršu'' = «ρίζα», στα σουμεριακά φαίνεται ως '''šu-hu-uš'''. Η Thomsen διαβλέπει πάντως την ύπαρξη δύο ειδών ''r'' (σελ. 46).

Το σουμεριακό '''h''' αντιστοιχεί στο νεοελληνικό ''χ'' (υπερωϊκό), όχι στο αγγλικό h (που αντιστοιχεί στο δασύ πνεύμα της αρχαίας ελληνικής), χωρίς ωστόσο να αποκλείεται η ύπαρξη σουμεριακού δασέως πνεύματος (δασεία). Για να διακρίνεται από το αγγλικό h, γράφεται συνήθως με μία παύλα από κάτω.

Κατά την Thomsen, μπορεί να συμβεί εναλλαγή μεταξύ των '''g''' και '''b''' σε ορισμένες λέξεις, ιδίως προ του '''u''', π.χ. '''buru''' / '''guru''' = κοράκι. Εναλλαγή μπορεί να γίνεται και μεταξύ '''l''' και '''r''' (π.χ. στα '''kibir''' / '''gibil''' = προσάναμμα). Τα '''m''' και '''n''' επίσης μπορούν να εναλλάσσονται στην τελική θέση μιας ρίζας (σελ. 44 και 46).

Πόλλές φορές, όπως προαναφέρθηκε, το τελικό σύμφωνο παραλείπεται στη γραφή, π.χ. το '''e-ak''' = του σπιτού, ποτέ δεν γράφεται ως ''e-ak'', αλλά ως '''e-a'''. Στις περιπτώσεις όμως αυτές δεν είναι βέβαιο ποια ήταν η πραγματική προφορά της λέξης.

Η τυπική σουμεριακή πρόταση αποτελείται από μία σύνθετη σειρά προσφυμάτων, την '''«προσφυματική αλυσίδα»''' (chain), που αποτελείτε με τη σειρά της από μία ή περισσότερες '''«ονοματικές αλυσίδες»''' και μία '''«ρηματική αλυσίδα»''', η οποία πρέπει να είναι '''«παρεμφατική»''' (finite), δηλαδή να λειτουργεί ως το ρήμα της προτάσεως και όχι ως όνομα (μετοχή ή απαρέμφατο). Κάθε σουμεριακή πρόταση περιέχει πάντα ένα '''υποκείμενο''' ή έναν '''δέκτη της ενέργειας''' (''patient''). Μπορεί επίσης να περιέχει (αν και δεν είναι υποχρεωτικό) και τον '''δράστη της ενέργειας''' (''agent'').

Η Σουμεριακή <u>δεν</u> διαθέτει οριστικό ή αόριστο άρθρο και <u>δεν</u> διακρίνει γραμματικά γένη, δηλαδή αρσενικό και θηλυκό ή και ουδέτερο ανεξαρτήτως του αν πρόκειται για πρόσωπα ή αντικείμενα. Έχει όμως την διάκριση μεταξύ <u>«εμψύχων»</u> και <u>«αψύχων»</u>.

'''ΈμψύχαΈμψυχα''' θεωρούνται οι άνθρωποι και '''άψυχα''' τα πράγματα και τα ζώα. Τα ζώα δηλαδή θεωρούνται πράγματα, γι' αυτό και ο Edzard θεωρεί καλύτερη τη διάκριση ανάμεσα σε '''«πρόσωπα»''' και '''«μη πρόσωπα»'''.

Στη Σουμεριακή ένα κύριο όνομα συνοδευόμενο από το '''nitah''' = (άρρην) υποδηλώνει το (φυσικό) αρσενικό γένος. Αντίθετα, αν ακολουθείται από το '''munus''' = (θήλυ, θηλυκό) υποδηλώνει το (φυσικό) θηλυκό γένος. Τα ονόματα μπορούν επίσης να συνοδεύονται από το '''dumu''' = γιός ή κόρη, το '''dumu nitah''' (= γιος) και το dumu munus (= κόρη). Επίσης, όπως προσθέτει ο Hayes, η λέξη '''ur''' = «άντρας, ήρωας» όταν ακολουθείται από όνομα θεότητας, σημαίνει «άντρας του … », «πολεμιστής του … ».

Συνηθισμένα είναι τα σύνθετα ονόματα με τα '''nu''', '''nam''' και '''nig'''. Το nu (+ ουσιαστικό) υποδηλώνει τα επαγγέλματα. (Το nu ίσως είναι τύπος του '''lu''' = άνθρωπος) π.χ. '''nu-eš''' = ιερέας ('''eš''' = το ιερό του ναού) και συνδυάζεται μόνο με ουσιαστικό. Το '''nam''' επίσης είναι παραγωγικότατο συνθετικό. Σε συνδυασμό με ένα ουσιαστικό δηλώνει την αφηρημένη έννοια αυτού, π.χ. '''nam-ursaĝ''' = «ηρωισμός» ('''ursaĝ''' = ήρωας), '''nam-lugal''' = η βασιλεία ('''lugal''' = βασιλιάς, το οποίο είναι και αυτό σύνθετο, εκ του lu = άνθρωπος και '''gal''' = μεγάλος). Σε συνδυασμό με ρήμα, το nam υποδηλώνει επίσης το αντίστοιχο αφηρημένο όνομα π.χ. nam-ti(l) = «ζωή» (από τα '''ti''' ή '''til''' = ζω). Τέλος, το '''nig''' υποδηλώνει το «πράγμα», το «κάτι». π.χ. '''nig-gu''' ('''gu''' = «τρώω», «γεύομαι») = «φαγητό», «γεύμα». Ομοίως το '''nig-dug''' = «κάτι γλυκό» ('''dug''' = γλυκός).

Τα '''«έμψυχα»''' στη Σουμεριακή γλώσσα σχηματίζουν τον '''πληθυντικό''' με την κατάληξη '''-ene''', π.χ. '''diĝir-ene''' = «οι θεοί» (το -ene πηγαίνειπροστίθεται μετά το επίθετο που προσδιορίζει το ουσιαστικό ή μετά το κτητικό π.χ. '''diĝir gal-gal-ene''' = οι μεγάλοι θεοί).

Σε αντίθεση με την Ακκαδική, μια σημιτικήΣημιτική γλώσσα που έχει γίνει περισσότερο κατανοητή λόγω της συγγένειάς της με τις άλλες γλώσσες της ίδιας γλωσσικής οικογένειας, η Σουμεριακή θεωρείται '''[[Απομονωμένη γλώσσα|απομονωμένη γλώσσα]]''' (''language isolate''), χωρίς δηλαδή καμία γλωσσική συγγένεια. Από κάποιους Σουμεριολόγους θεωρείται ότι είναι πιθανόν να αποχωρίστηκε από την υποθετική της γλωσσική οικογένεια γύρω στα μέσα ή προς το τέλος της τέταρτης χιλιετίας π.Χ.