Άλκηστις (Ευριπίδη)

Η «Άλκηστις» είναι τραγωδία του ποιητή Ευριπίδη και διδάχθηκε για πρώτη φορά στα Μεγάλα Διονύσια την άνοιξη του 438 π.Χ. επί άρχοντος Γλυκίνου.

Άλκηστις Ἄλκηστις
Άλκηστις και Άδμητος, αρχαία Ρωμαϊκή νωπογραφία από την Πομπηία (45-79 μ.Χ.)
Συγγραφέας	Ευριπίδης
Πρωτότυπος τίτλος	Ἄλκηστις
Παγκόσμια πρώτη παράσταση	438 π.Χ.
Χορός	Γέροντες των Φερών
Ρόλοι	Απόλλων Θάνατος Τροφός Άλκηστις Άδμητος Εύμηλος Ηρακλής Φέρης Δούλος
Βουβοί ρόλοι	Κόρη της Άλκηστις Ακόλουθοι
Διαδραματίζεται στο/η	Φερές
Σχετικά πολυμέσα

Στον τότε αγώνα πρώτος ήλθε ο Σοφοκλής, δεύτερος ο Ευριπίδης, ηλικίας τότε 46 ετών με την τετραλογία του τις «Κρήσσες» (Κρητικές γυναίκες), «Αλκμέων διά Ψήφου», «Τήλεφον» και την «Αλκήστιδα», τη μόνη σωζόμενη. Ως τέταρτο δε δράμα της τετραλογίας ήταν σατυρικό χωρίς όμως να είναι και καθαρά σατυρικό, αλλά μάλλον τραγική κωμωδία κατά την αρχαιότητα. Αν και το αρχαιότερο, δεν λείπει απ' αυτό η τεχνική του ποιητή, δηλαδή ο πρόλογος και ο από μηχανής θεός.

Η Τραγωδία Άλκηστις παρέχει πρότυπο γυναικείας συζυγικής αφοσίωσης. Η επώνυμη ηρωίδα θυσιάζεται υπέρ του ανδρός της Αδμήτου, Βασιλέως των Φερών. Όμως ο Ηρακλής κατόπιν μονομαχίας με τον θάνατο την επαναφέρει στη ζωή.

Άλκηστις

Το αρχαίο θέατρο Διονύσου

Η Άλκηστις είναι ένα έργο που κρατά τη θέση σατυρικού δράματος. Στο έργο του Άλκηστις (438 π.Χ.) η ηρωίδα του πεθαίνει με τη θέλησή της, για να σώσει από το θάνατο τον άνδρα της Άδμητο, βασιλέα των Φερών.

Η Άλκηστις είναι ένα ιδιαίτερο έργο. Ο Albin Lesky αναφέρει πως σε ένα πρώτο επίπεδο στην Άλκηστη αναγνωρίζουμε την ιστορία μιας γυναίκας που, ούσα ερωτευμένη, θυσιάζει τη ζωή της ανταλλάσσοντάς τη με εκείνη του άνδρα της. Την ίδια στιγμή, βέβαια, η αφήγηση προσλαμβάνει στο δράμα του Ευριπίδη διαφορετικά χαρακτηριστικά. Αυτό που κάποτε ήταν μια λύση χωρίς προβλήματα, αποδεικνύεται η αρχή μιας καινούριας δυστυχίας. Ο H. D. F. Kitto γράφει επίσης για την ηρωίδα: «Δε χρειάζεται να το πούμε, στην αβρή και σοφιστεμένη Άλκηστη δεν υπάρχουν σατυρικά ίχνη· ο μισομεθυσμένος Ηρακλής αποτελεί το περισσότερο ένα ίχνος ρηχής κωμωδίας. Το έργο είναι ατόφια τραγικωμωδία». Η αναφορά σε ορισμένους από τους μελετητές του συγκεκριμένου έργου, γίνεται για να τονιστεί η διαφορετικότητά του από όλες σχεδόν τις τραγωδίες, καθώς παίχθηκε στη θέση ενός σατυρικού δράματος και διαθέτει πλούτο στοιχείων στη δομή του.

Στο συγκεκριμένο έργο, επίσης, διακρίνουμε μια χαρακτηριστική διαφορά του Ευριπίδη από τον Σοφοκλή. Η ηρωίδα του είναι ένα αθώο θύμα, κάτι που δεν συμβαίνει με τις πρωταγωνίστριες του δεύτερου, ο οποίος τις παρουσίαζε μάλλον κατά το ηρωικό-ομηρικό πρότυπο. Είναι η μάνα, μια γήινη ύπαρξη, εύθραυστη και ταυτόχρονα σύντροφος αφοσιωμένη στο περιβάλλον, το οποίο δεν είναι άλλο από την οικογένειά της και το σπίτι της. Μέσα σε αυτόν το μικρόκοσμο μπορεί να εκδηλώσει την αυτοθυσία της. Είναι ο τρόπος με τον οποίο μπορεί να δείξει στους οικείους αλλά και τον σύζυγό της, την αγάπη της. Σε αρκετές σκηνές ο ποιητής, πότε με λεπτές αποχρώσεις πότε με έντονες συγκινήσεις, διαχωρίζει αυτόν τον ιδιαίτερο γυναικείο συναισθηματικό κόσμο από την ουδέτερη και ενίοτε αναποφάσιστη στάση των ανδρών.

Η μητρική αγάπη, η συζυγική φροντίδα, μαζί με τον πόνο της απώλειας εμπλέκονται σε στιγμές που χάνεται η ισορροπία για την ειλημμένη απόφαση της θυσίας. Η Άλκηστη πέρα από αφοσιωμένη σύζυγος όπως παρουσιάζεται, δεν παύει να είναι και μητέρα που μαζί με το νήμα της ζωής της πρέπει να κόψει και το νήμα που τη συνδέει με τα παιδιά της, όσο και με την υπόλοιπη οικογένειά της. Η γενναία της πράξη, ωστόσο, θα αναγνωριστεί από τους ίδιους τους θεούς και αυτό γίνεται εμφανές με την παρουσία του Απόλλωνα στο έργο. Ο σεβασμός που αποσπά από τους γύρω της, γίνεται γνωστός από τα λόγια του χορού (στ. 1002). Ο από μηχανής θεός είναι ικανός να δώσει μια μεταφυσική λύση για την άξια γυναίκα, να ξανακερδίσει τη ζωή της, τη σωτηρία της. Τούτο το στοιχείο της γλυκύτητας, της ανωτερότητας και της αυτοθυσίας ο Ευριπίδης το μεταφέρει σε όλη τη διάρκεια του έργου του, καταφέρνοντας να προσδώσει στην Αλκήστιδα την όψη μιας μοναδικής ηρωίδας, όσο και μητέρας-συζύγου. Αυτό φαίνεται έντονα από την απέχθειά της στην ιδέα μιας μητριάς που θα μπορούσε να αναλάβει τα παιδιά της (στ. 305).

Ζητήματα ιδεολογίας

Ο Ευριπίδης διακρίνεται ισάξια ποιητής όσο και φιλόσοφος στη διδασκαλία του συγκεκριμένου έργου. Δεν αρκείτο στην προβολή ενός έργου ως αντικειμένου ενός διαγωνισμού. Οι επαφές του με την Ασπασία, η ικανότητά του να διεισδύει στο ψυχικό βάθος των χαρακτήρων του, όπως και η πολιτική-κοινωνική του στάση προσέδιδαν στα έργα του μια ιδιαίτερη όψη. Στη μεταηρωική εποχή της Αθήνας, πιθανώς θέλησε να αντιπαραθέσει το ρόλο του αντιήρωα. Διακριτικά για να αποφύγει ενδεχόμενη κριτική από τους συμπολίτες του, με το δικαίωμα της έκρηξης, μιας κατάστασης η οποία προκύπτει από ιερή και δίκαιη αγανάκτηση των ηρωίδων του, βγάζει τη γυναίκα-σύζυγο έξω από τα στενά πλαίσια του χώρου που ζει και διαχειρίζεται -δηλαδή την οικία της- και της προσδίδει πιο ενεργό ρόλο. Αν και το σκηνικό της Αλκήστιδας εκτυλίσσεται στα όρια του οίκου, η φωνή της ηρωίδας του ξεπερνά τον αυλόγυρο του οίκου και μεταφέρει στα μάτια και τα αυτιά των ακροατών έντονο προβληματισμό. Θυσιάζεται με ηρωικό τρόπο, με μια ανδροπρεπή θα λέγαμε δυναμική και αποφασιστικότητα. Ο Ευριπίδης παρουσιάζει μεν ελαττώματα που δεν αποτελούν προνόμιο μόνο των γυναικών, -παρουσιάζονταν ωστόσο ως τέτοια στον αρχαίο κόσμο- όπως η ζήλεια, ο θυμός που φτάνει στα επίπεδα του παραλογισμού και από την άλλη προβάλλει με σαφήνεια και τις αιτίες των συγκεκριμένων αντιδράσεων. Δεν κατακρίνει αλλά συζητά και προσπαθεί να εξηγήσει με τον τρόπο του τα όσα συμβαίνουν, καθώς η Άλκηστις ή η Μήδεια συνυπάρχουν με συζύγους όπως ο Ιάσων και ο Άδμητος.

Αυτό που αναδεικνύεται στο συγκεκριμένο έργο, είναι το γεγονός πως ο Ευριπίδης δοκίμασε να απελευθερώσει τις ηρωίδες του μέσα από τους ρόλους που τους προσέδωσε. Επέτρεψε στον μέχρι τότε καταπιεσμένο συναισθηματικό κόσμο που εκπροσωπούσαν να γίνει αντικείμενο μελέτης και να ξεφύγει από την κοινωνική απομόνωση που της είχε επιβάλλει ο πατριαρχικός αρχαίος κόσμος της κλασικής εποχής. Εν τέλει ο Ευριπίδης πρώτος από όλους έθεσε ουσιαστικά μέσα από την τέχνη του το συμπέρασμα πως για ανάλογες συμπεριφορές γυναικών κύριο ρόλο κατέχει η συμπεριφορά των συζύγων τους.

Παροιμίες

«Αλκήστιδος ανδρεία» αρχαία ελληνική παροιμία σε καρτερικότητα και υπομονή.
«Αλκήστιδος αναβίωσις» αρχαία ελληνική παροιμία για απίθανα και αδύνατα.
«Σηκώθηκε απ' τον τάφο» αντίστοιχη σύγχρονη ελληνική παροιμία σε απρόσμενη ανάρρωση.

Βιβλιογραφία

• Corvin Michel 1998, (επιμ.)Dictionnaire encyclopédique du théâtre, Larousse, In Extenso, T. 1, Paris.
• Ευριπίδης, Μήδεια-Κύκλωψ-Άλκηστις (προλεγόμενα Γιάννης Κορδάτος, εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια Παναγής Λεκατσάς), Δαίδαλος-Ι. Ζαχαρόπουλος,, χ.χ.,
• Kitto H.D.F. 1993, Η αρχαία ελληνική τραγωδία5, (μτφρ. Λ. Ζενάκος), Παπαδήμας, Αθήνα.
• Lesky Albin 1993, Η τραγική ποίηση των αρχαίων Ελλήνων: Ο Ευριπίδης και το τέλος του είδους2, (μετφρ. Νίκος Κ. Χουρμουζιάδης), Τόμος Β', ΜΙΕΤ.
• Χουρμουζιάδης Νίκος 1986, Ευριπίδης Σατυρικός, Στιγμή, Αθήνα.