Όρθρος

Ο όρθρος είναι χρονικό διάστημα λίγο πριν από την ανατολή του ήλιου. Είναι μέρος μέτρησης της ημέρας που κληρονομείται από τη ρωμαϊκή περίοδο και διατηρείται ακόμη στον Χριστιανισμό (Ορθοδοξία, Καθολικισμός, Αγγλικανισμός, Λουθηρανισμός κ.ά.). Συγκεκριμένα, το 24ωρο αρχίζει από την αρχή της νύχτας και χωρίζεται σε 7 καιρούς: τρεις της νύχτας (εσπέρας, μεσονύχτιο και όρθρος) και τέσσερις της ημέρας (α´ ώρα, γ´ ώρα, στ´ ώρα και θ´ ώρα).

Στη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας, Όρθρος ονομάζεται η πρωινή ακολουθία που τελείται πριν από τη Θεία Λειτουργία, αν και μπορεί να τελεσθεί και ανεξάρτητα κατά τις πρωινές ώρες. Η Εκκλησία το πρωί ξεκινά τη λατρεία της με την ακολουθία του όρθρου, που είναι από τις αρχαιότερες στον χώρο της.

Προέλευση και εξέλιξη

Πίνακας του 19ου αιώνα με απεικόνιση της ακολουθίας του Ιβάν του Τρομερού προς τον όρθρο

Ο χρόνος «όρθρου βαθέος» (Λκ. 24,1) ή «πρωί, σκοτίας έτι ούσης» (Ιω. 20,1), κατά τον οποίο οι Μυροφόρες διαπίστωσαν το θαυμαστό γεγονός της αναστάσεως του Χριστού, υπήρξε πιθανότατα η καταβολή της ακολουθίας του Όρθρου, όπως φαίνεται και από σχετική εντολή του επισκόπου Καρχηδόνος Κυπριανού. Στις Αποστολικές Διαδοχές υπάρχει η παραίνεση για ορθρινή προσευχητική σύναξη.

Η αρχή της βρίσκεται στην πράξη του ιουδαϊκού ναού και στην ιδιωτική προσευχή των Εβραίων, την οποία ακολουθεί και ο Χριστός, όπως μαρτυρείται και στο Ευαγγέλιο. Αλλά και στην ορθόδοξη λατρεία βλέπουμε ήδη από τον 4ο αιώνα η ακολουθία του Όρθρου να είναι διαμορφωμένη.

Η ακολουθία του Όρθρου αποτελούνταν αρχικά από ψαλμούς, ωδές, αναγνώσεις και ευχές. Κατά τους τρεις πρώτους χριστιανικούς αιώνες εξελίχθηκε από τους μοναχούς, ιδιαίτερα τους ιεροσολυμίτες, και εισήχθη στον Ναό της Αναστάσεως. Στη συνέχεια διαδόθηκε από τους προσερχόμενους σε αυτόν προσκυνητές σε όλον τον χριστιανικό κόσμο. Από τον 7ο αιώνα μ.Χ. παγιώνεται η τυπική διάταξη του Όρθρου στις μονές και τους ναούς, με τις ανάλογες προσαρμογές και τυπικές διατάξεις που προβλέπονται ανάλογα με την ημέρα και την εορτή.

Περιεχόμενο και θεματική του Όρθρου

Η ακολουθία του Όρθρου είναι μία δοξολογία και ευχαριστία στον Χριστό. Επίσης είναι μία παράκληση προς τον Κύριο με την ανατολή της καινούργιας ημέρας. Συγχρόνως είναι η καλύτερη πνευματική προετοιμασία για τη Θεία Λειτουργία, που θα επακολουθήσει μετά το πέρας της ακολουθίας του Όρθρου. Ο Όρθρος είναι μία ακολουθία δοξολογίας και ευχαριστίας προς τον Θεό, που αξίωσε τον άνθρωπο να διέλθει τη νύχτα και να δει και πάλι το φως της ημέρας, που είναι τύπος του αληθινού φωτός, του Χριστού. Επίσης είναι μία δέηση για την ευλογία των έργων του ανθρώπου, που θα πραγματοποιηθούν κατά τη διάρκεια της ημέρας. Κατά τις ημέρες δε που η Εκκλησία τιμά Αγίους ή ενθυμείται γεγονότα από τη ζωή του Χριστού ή της Παναγίας, ο Όρθρος εμπλουτίζεται με ύμνους που τιμούν και υμνούν τα εορτάζοντα πρόσωπα ή παρουσιάζουν τη σημασία για τη ζωή της Εκκλησίας και του πιστού των γεγονότων που εορτάζονται.

Τύποι Όρθρου

Πίνακας του 19ου αιώνα, Ρωσικός όρθρος

Υπάρχουν τρεις τύποι Όρθρου:

α) Της Κυριακής

β) των Δεσποτικών, Θεομητορικών και των εορταζομένων Αγίων εορτών

γ) των καθημερινών.

Τού Όρθρου προηγείται ο Εσπερινός, το Απόδειπνο και το Μεσονυκτικό.

Τυπική διάρθρωση της ακολουθίας του Όρθρου

1. «Ευλογητός ο Θεός...», [Τρισάγιον, «Κύριε ελέησον» (12άκις), «Δεύτε Προσκυνήσωμεν...»]
2. δέησις υπέρ τού αρχηγού τού κράτους: [Ψαλμοί 19 και 20], Τρισάγιον, «Σώσον Κύριε...»
3. Εξάψαλμος: Ψαλμοί 3, 37, 62, 87, 102, 142· Ειρηνικά
4. τα αντίφωνα «Θεός Κύριος...» (τετράκις). «Ευλογημένος ο ερχόμενος...» - Ευλογητάρια (τετράκις)
5. Απολυτίκια.
6. Καθίσματα τού Ψαλτηρίου
7. Αντίφωνα των Αναβαθμών, Προκείμενο, «Τού Κυρίου Δεηθώμεν»
8. Εωθινό Ευαγγέλιο, Θεοτοκίο, Δοξαστικό
9. Ο 50ος Ψαλμός της Μετανοίας («Ελέησόν με ο Θεός...»), Δοξαστικό, Θεοτοκίο, Ιδιόμελο τού Πεντηκοσταρίου, «Σώσον ο Θεός...»
10. Ο Κανόνας (εννέα ή τριών ωδών)· καταβασίες· η θ' ωδή της Θεοτόκου
11. Εξαποστειλάρια
12. Αίνοι: Ψαλμοί 148 «Αινείτε τον Κύριον...», 149, 150 «Αινείται τον Θεόν... Πάσα πνοή...»· οι τελευταίοι 4, 6 ή 8 στίχοι έχουν στιχηρά - Δοξαστικό, Θεοτοκίο
13. Δοξολογία Μεγάλη ή Μικρή - Εκτενής Δέηση - Πληρωτικά
14. Απόστιχα Αίνων, 3 ή 4 με Δοξαστικό και Θεοτοκίο
15. «Αγαθόν το εξομολογείσθαι...» και Τρισάγιο (μόνο στη Μικρή Δοξολογία)
16. Απολυτίκιο, Εκτενής Δέηση, Απόλυση.

Μουσικολογικές παρατηρήσεις: Ο εξάψαλμος αναγιγνώσκεται. Τα απολυτίκια είναι: Αναστάσιμο (στον ήχο της ημέρας), του εορτάζοντος Αγίου και της Θεοτόκου. Τα ευλογητάρια ψάλλονται πάντα σε πλάγιο του Α΄ ήχο. Οι Αναβαθμοί περιέχουν φράσεις από τους Ψαλμούς 119-133. Υπάρχουν 11 Εωθινά Ευαγγέλια, κάθε φορά αναγιγνώσκεται ένα, επάνω στην Αγ. Τράπεζα, και επαναλαμβάνονται κάθε 11 εβδομάδες. Ενόσω ψάλλεται ο 50ός ψαλμός, ο ιερέας περιφέρει το Ευαγγέλιο και το ασπάζονται οι πιστοί. Ο Κανόνας ψάλλεται στον ήχο της ημέρας. Μετά την 3η και την 6η ωδή ακολουθεί το κοντάκιο και ο οίκος (οι Κανόνες έχουν 3 ωδές την περίοδο του Τριωδίου). Ως καταβασίες του όρθρου ψάλλονται οι ειρμοί του Κανόνα του Ακαθίστου («Ανοίξω το στόμα μου...»), εκτός αν υπάρχει εορτή. Μετά από κάθε στίχο της θ' ωδής ψάλλεται το «Την τιμιωτέραν ...», ενώ ο ιερέας θυμιάζει την Αγ. Τράπεζα, τις εικόνες και κάθε πιστό. Τα Εξαποστειλάρια είναι 11. Οι Αίνοι ψάλλονται στον στον ήχο της ημέρας. Ψάλλεται ένα από τα 11 Δοξαστικά, εκτός αν είναι εορτή. Η Δοξολογία ψάλλεται στον ήχο του Δοξαστικού.

Τον Όρθρο διαδέχεται η Θεία Λειτουργία. Έπονται οι ακολουθίες της Α΄ Ώρας, της Γ΄ Ώρας, της ΣΤ΄ Ώρας, των Τυπικών και της Θ΄ Ώρας, που είναι η τελευταία ακολουθία τού 24ώρου (νυχθημέρου).

Βιβλιογραφία

• Δρίτσα Δ. - Μπαλιάτσα Δ. - Καραμάτσκου Δ., « Όρθρος», Λεξικό Πρωτοχριστιανικών, Βυζαντινών και Νεότερων Ορθοδόξων Όρων, εκδ. Έννοια, Αθήνα 2005, σ. 241.
• Κουγιουμντζόγλου Γ. (πρεσβυτέρου), Λατρευτικό Εγχειρίδιο. Στοιχεία Αγωγής για την τάξη και τη Λατρεία της Εκκλησίας, Θεσσαλονίκη 2006.
• Μπεκατώρου Γ., «Όρθρος», ΘΗΕ, τόμ. 9ος, Αθήναι 1966, στ. 960-966.
• Στύλιου Ε. (μητροπολίτου Αχελώου), «Όρθρος», Μικρό Χριστιανικό Λεξικό, εκδ. Σαΐτης, Αθήνα 2011, σ. 213.
• Φίλια Γ., Λειτουργική, τόμ. Α΄, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 2006.
• Χόπκο Θ. (π.), Δόγμα και Λατρεία. Βασικό εγχειρίδιο για την Ορθόδοξη Πίστη, τόμ. 1ος, εκδ. Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 2014.