Φούγκα: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων
Περιεχόμενο που διαγράφηκε Περιεχόμενο που προστέθηκε
μ Επιμέλεια με τη χρήση AWB (10269) |
|||
Γραμμή 11:
== Τα μέρη της φούγκας ==
Από μορφολογική άποψη η φούγκα είναι μια χαλαρή μορφή σύνθεσης, που δύσκολα μπορεί να τεμαχιστεί σε αυστηρά οριοθετημένα μέρη, όπως αυτά που διακρίνονται π.χ. στη φόρμα της [[σονάτα]]ς και σε άλλα μορφολογικά είδη. Όλα τα τεχνικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά της φούγκας υπηρετούν ένα πολύ συγκεκριμένο σκοπό: να παρουσιαστεί αρχικά μια συμπυκνωμένη μουσική ιδέα (το θέμα), που στη συνέχεια υφίσταται επεξεργασία, απλώνεται και ανελίσσεται καθώς η πλοκή της φούγκας ρέει ασταμάτητα. Αυτή η αδιάκοπη πλοκή φτάνει κάποια στιγμή σε μια κορύφωση, συνήθως σε μια '''κορώνα''', και εδώ κοπάζει προσωρινά η κινητικότητα της φούγκας. Αμέσως μετά μια γρήγορη αποκλιμάκωση προς το τέλος της φούγκας επαναφέρει τη βασική μουσική ιδέα στην αρχική της μορφή, στο σημείο απ' όπου ξεκίνησε.
Από την παραπάνω περιγραφή είναι εμφανές ότι κατακερματισμοί σε επιμέρους τμήματα είναι λίγο-πολύ τεχνητοί και αντίθετοι με τη φύση της φούγκας, εξυπηρετούν όμως διδακτικούς σκοπούς. Λαμβάνοντας υπόψη αυτούς τους περιορισμούς μπορούμε να διακρίνουμε σε μια φούγκα την '''[[Έκθεση (μουσική)|έκθεση]]''', την '''αντέκθεση''', την '''[[Ανάπτυξη (μουσική)|ανάπτυξη]]''' και την '''[[Επανέκθεση (μουσική)|επανέκθεση]]'''. Τα όρια ανάμεσα στα τέσσερα αυτά μέρη είναι σκόπιμα ασαφή και οι τομές, που θα διέκοπταν τη συνεχή ροή της εξέλιξης, είναι συγκαλυμμένες. Στην πράξη, όπως τη γνωρίζουμε από τις γνωστές φούγκες διαφόρων συνθετών, ανταποκρίνεται περισσότερο η περιγραφή του E. Kurth, που διακρίνει ''φάσεις'' μεγαλύτερης και συμπαγέστερης θεματικής πυκνότητας ('''εκθέσεις''') από φάσεις λιγότερο συμπαγούς, πιο διάχυτης θεματικής πυκνότητας ('''επεισόδια'''). Ο όρος '''επεισόδιο''' δεν είναι στην περίπτωση της φούγκας ιδιαίτερα επιτυχής. Επεισόδιο στη μορφολογία της μουσικής σημαίνει γενικά το τμήμα εκείνο που δεν σχετίζεται με το μοτιβικό υλικό του θέματος. Στη φούγκα αντίθετα, τα επεισόδια εμπνέονται από το θέμα και αξιοποιούν τα μελωδικά και ρυθμικά μοτίβα του, έτσι ώστε να μην διασπάται η συνέχεια της ροής του έργου.
Γραμμή 78:
|}</center>
Σε ένα βαθύτερο επίπεδο ανάλυσης μπορούμε να διακρίνουμε τα παρακάτω δομικά στοιχεία της φούγκας:
* [[Θέμα (μουσική)|'''Θέμα''']]: είναι η βασική μουσική ιδέα, που ακούγεται με την έναρξη του έργου σε κάποια φωνή, περνάει διαδοχικά στις υπόλοιπες φωνές σε στιλ μίμησης και υφίσταται επεξεργασία ως το τέλος, οπότε συνήθως επανεμφανίζεται στην αρχική του μορφή. Από αυτή τη χαρακτηριστική για τη φούγκα διαδικασία φαίνεται ότι προήλθε και η ονομασία της, αφού οι φωνές, μετά την παρουσίαση του θέματος, αρχίζουν να πλέκονται ακουστικά μεταξύ τους με ένα τρόπο που θυμίζει κυνηγητό ανάμεσα στις νότες. Το θέμα είναι μια σύντομη αλλά μεστή μελωδία με έντονο χαρακτήρα και επιβλητικά μοτιβικά στοιχεία, που είναι ευδιάκριτα σε κάθε άκουσμά τους μέσα στο πολυφωνικό πλέγμα της φούγκας. Το θέμα προσφέρει την πρώτη ύλη, την οποία επεξεργάζεται ο συνθέτης στο υπόλοιπο έργο.
Γραμμή 86:
* '''Αντίθεμα''': είναι μια δεύτερη αυτόνομη μελωδία, ένα δεύτερο θέμα, που ακούγεται στην πρώτη φωνή μετά την ολοκλήρωση του κύριου θέματος, την ώρα που ακούγεται στη δεύτερη φωνή η απάντηση. Το αντίθεμα είναι γραμμένο αντιστικτικά με τέτοιο τρόπο ως προς το θέμα, ώστε να μπορεί να ακούγεται ψηλότερα ή χαμηλότερα από αυτό σε κάθε εμφάνιση του τελευταίου μέσα στη φούγκα. Αν η μελωδία που συνηχεί με την απάντηση δεν χρησιμοποιείται συστηματικά στην υπόλοιπη φούγκα σαν δεύτερο θέμα, τότε αυτή η μελωδία ονομάζεται απλά '''ελεύθερη αντίστιξη'''.
[[Αρχείο:Ex fugue el.png]] (BWV.895,2)
* '''Codetta''': είναι μια μικρή «ουρά», μια προέκταση, που ακολουθεί το άκουσμα του ζεύγους θέμα-απάντηση και έχει σκοπό να επαναφέρει τις φωνές στην απαιτούμενη θέση και τονικότητα για την παρουσίαση ενός επόμενου ζεύγους θέματος-απάντησης.
Γραμμή 104:
[[Αρχείο:WTKIFugaNo15Thema.JPG|right|thumb|550px|Το θέμα της ''Φούγκας αρ. 15 σε Σολ μείζονα'' από το ''Καλά Συγκερασμένο Κλειδοκύμβαλο'', Βιβλίο Ι, του Γ.Σ. Μπαχ]]
Λόγω της απώτερης φωνητικής καταγωγής της φούγκας, η κίνηση του θέματός της τείνει συνήθως από τις ακραίες προς τις μεσαίες περιοχές της έκτασης της φωνής που το εκτελεί, ακόμα και στην οργανική μουσική. Αν π.χ. μια φούγκα αρχίζει με νότα στη χαμηλή περιοχή μιας φωνής, η ροή του θέματος θα οδηγεί με διακυμάνσεις προς τα πάνω. Αν αντίθετα ξεκινάει με νότα στην ψηλή περιοχή της φωνής, η φορά θα είναι καθοδική. Όμως οι κινήσεις αυτές δεν είναι ποτέ ευθύγραμμες˙ γίνονται «κυματιστά», με «στάσεις» σε βασικούς φθόγγους και προσωρινές υποχωρήσεις. Στα κάπως μεγαλύτερα θέματα παρατηρείται συχνά ανοδική φορά προς μια κορύφωση ή καθοδική προς ένα απώτατο χαμηλό φθόγγο και στη συνέχεια επιστροφή στην περιοχή του αρχικού φθόγγου (π.χ. WTK Ι, Φούγκα αρ. 15 σε Σολ μείζονα). Αρκετά θέματα αναπτύσσονται με σταδιακό «άνοιγμα» των διαστημάτων της μελωδίας τους, κορυφώνονται σε ένα μεγάλο πήδημα (π.χ. όγδοη) και καταλήγουν με σταδιακό «κλείσιμο» των διαστημάτων τους και γρήγορες βηματικές κινήσεις (π.χ. WTK ΙI, ''Φούγκα αρ. 17 σε Λα[[Αρχείο:Flat.svg|6px]] μείζονα''). Ανάλογο φαινόμενο σε επίπεδο ρυθμού είναι η εναλλαγή ρυθμικά πυκνών και αραιών μοτίβων.
Στα εγχειρίδια αναφέρεται συχνά ότι ένα καλό θέμα φούγκας πρέπει να έχει τον απαραίτητο δυναμισμό, που θα του επιτρέπει να αναγνωρίζεται όποτε και σε όποια φωνή όσο παραλλαγμένο και αν ακουστεί μέσα στο πολυφωνικό πλέγμα. Ο E. Kurth δανείστηκε από τη φυσική την έννοια της ''κινητικής ενέργειας'' για να περιγράψει αυτό το δυναμικό πυρήνα του θέματος στην πολυφωνική-αντιστικτική μουσική. Τέτοιος δυναμισμός μπορεί να επιτυγχάνεται με πρωτότυπους χειρισμούς των μελωδικών, ρυθμικών ή αρμονικών παραμέτρων του θέματος.
Γραμμή 181:
[[Αρχείο:PemptiTrio.png|thumb|450px|[[Λούντβιχ βαν Μπετόβεν]], [[5η Συμφωνία (Μπετόβεν)|Πέμπτη Συμφωνία]], Φουγκάτο από το τρίο του γ΄ μέρους]]
Η τεχνική της μίμησης σε διαφορετικές φωνές εξερευνήθηκε ήδη από την [[Αναγεννησιακή μουσική|Αναγέννηση]], κυρίως στη μορφή του κανόνα. Κατά το πρώιμο [[Μπαρόκ μουσική|Μπαρόκ]] χρησιμοποιήθηκε με αυξανόμενη συχνότητα από βορειοϊταλούς συνθέτες όπως ο [[Τζιοβάννι Γκαμπριέλι]] σε κομμάτια που χαρακτηρίζονταν ως [[σονάτα]], [[καντσόνα]] ή [[ριτσερκάρε]]. Στο όψιμο [[Μπαρόκ μουσική|Μπαρόκ]] καθιερώθηκε η φούγκα ως αυτόνομη φόρμα μουσικού κομματιού ή μέρους μουσικού κομματιού. Φούγκα ήταν το μεσαίο τμήμα της [[Γαλλική ουβερτούρα|γαλλικής ουβερτούρας]] και δεύτερο μέρος μετά από ένα [[πρελούδιο]], μια [[τοκάτα]] ή άλλα μορφολογικά είδη.
Ο γνωστότερος συνθέτης φούγκας είναι ο [[Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ|Μπάχ]]. Σε έργα του όπως οι συλλογές [[Το καλά συγκερασμένο κλειδοκύμβαλο (Μπαχ)|''Το καλά συγκερασμένο κλειδοκύμβαλο'']] και [[Η τέχνη της φούγκας (Μπαχ)|''Η τέχνη της φούγκας'']] εξερεύνησε και καθιέρωσε πολλές τεχνικές δυνατότητες της φούγκας με τέτοιο τρόπο, ώστε οι φούγκες του Μπαχ να θεωρούνται πρότυπο για τη σύνθεση και τη διδασκαλία της φούγκας.
[[Αρχείο:Sound-icon.png|20px]] [[Μέσο:Mozart Wolfgang Amadeus-Fugue en Sol menor KV154.mid|Β. Α. Μότσαρτ, ''Φούγκα σε Σολ ελάσσονα'' KV154]]
Γραμμή 193:
== Βιβλιογραφία ==
* Πράουτ E. ''Ανάλυση Φούγκας'' Παπαγρηγορίου-Νάκας, Αθήνα, 2007 ISBN 978-960-7554-43-7
* Πράουτ E. ''Φούγκα'', Παπαγρηγορίου-Νάκας, δεύτερη έκδοση, Αθήνα, 2008 ISMN 979-0-69151-176-3
* Boss R., ''Gestalt und Funktion von Fuge und Fugato bei Anton Bruckner'', διδακτορική διατριβή, Universität Bonn, Schneider: Tutzing 1997.
* Dickinson A. E., ''Bach's fugal works, with an account of fugue before and after Bach'', Pitman: London 1956.
| |||