Βικιπαίδεια

Αντιρρησίας συνείδησης: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

Περιήγηση ιστορικού διαδραστικά
← Προηγούμενη διαφοράΕπόμενη διαφορά →
Περιεχόμενο που διαγράφηκε Περιεχόμενο που προστέθηκε
ΟπτικήΚώδικας wiki
ελληνοκεντρικό άρθρο- ή μετονομάστε το ή επεκτείνετέ το.
επεξ. -ελλ.τμ.
Γραμμή 1:
{{ελληνοκεντρικό}}
 
'''Αντιρρησίας συνείδησης''' είναι το άτομο που αρνείται να υπηρετήσει στις [[ένοπλες δυνάμεις]] λόγω της [[Συνείδηση|συνείδησής]] του με βάση τις [[Θρησκεία|θρησκευτικές]], [[Ηθική|ηθικές]] ή [[Ιδεολογία|ιδεολογικές]] πεποιθήσεις του.
 
Σε πολλές χώρες, στους αντιρρησίες συνείδησης δίνεται η δυνατότητα στους αντιρρησίες συνείδησης να επιλέξουν να υπηρετήσουν το κοινωνικό σύνολο σύμφωνα με τη συνείδησή τους μέσω [[Εναλλακτική κοινωνική υπηρεσία|εναλλακτικής κοινωνικής υπηρεσίας]].
 
==Οι αντιρρησίες συνείδησης στην Ελλάδα==
===Ιστορικό===
 
[[Εικόνα:MartyresAntirrisiSynideisis.jpg|thumb|250px|Εκτέλεση Μάρτυρα του Ιεχωβά αντιρρησία συνείδησης λόγω άρνησης να πάρει όπλο στον στρατό. (Πηγή: Εφημερίδα ''Το Βήμα'' 11/2/1949)]]
 
Ο θεσμός της [[Στρατιωτική θητεία|υποχρεωτικής στράτευσης]] εισήχθη στην [[Ελλάδα]] το [[1911]], λίγο καιρό πριν την εμπλοκή της χώρας σε μια σειρά διαδοχικών πολέμων: οι [[Βαλκανικοί πόλεμοι]] ([[1912]]-[[1913]]), ο [[Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος]] ([[1917]]-[[1918]]), η [[Στρατιωτική εκστρατεία στην Ουκρανία|εκστρατεία στην Ουκρανία]] ([[1919]]) και οι [[Στρατιωτικές επιχειρήσεις στην Μικρά Ασία|επιχειρήσεις στη Μικρά Ασία]] ([[1920]]). Εξαιτίας της μακράς διάρκειας αυτής της εμπλοκής —πάνω από μια δεκαετία— και της συνεπακόλουθης εξάντλησης των στρατιωτών —πολλοί από τους οποίους κατατάχθηκαν το 1911 και απολύθηκαν το 1923— έκανε την εμφάνισή του το πρώτο μαζικό κύμα λιποταξιών στον ελληνικό στρατό.
 
Για τα επόμενα 60 χρόνια αρνητές στράτευσης για λόγους συνείδησης ήταν αποκλειστικά οι [[Μάρτυρες του Ιεχωβά]]<ref>Σύμφωνα με την αναφορά στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο του Ολλανδού γερουσιαστή [[Χάιν Βαν Βέικ]] (Hein Van Wijk) στις 25 Απριλίου 1977: «Χωρίς εξαίρεση, όλοι οι Αντιρρησίες Συνείδησης στην Ελλάδα είναι Μάρτυρες του Ιεχωβά. Δεν υπάρχουν άλλοι. [...] Μέχρι τη στιγμή αυτή δεν εμφανίστηκε κανένας Αντιρρησίας στην Ελλάδα με ανθρωπιστικά ή πολιτικά κίνητρα».</ref>, καθώς η χριστιανική συνείδησή τους τούς επιβάλει να παραμένουν πολιτικά και στρατιωτικά [[Μάρτυρες του Ιεχωβά#Ουδετερότητα|ουδέτεροι]]. Κατά τη διάρκεια του [[Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος|Εμφυλίου]] Μάρτυρες του Ιεχωβά είτε καταδικάστηκαν σε [[Θανατική ποινή|θάνατο]] και εκτελέστηκαν είτε καταδικάστηκαν σε [[ισόβια κάθειρξη]]. Τη δεκαετία του [[1960]], ποινές 15 και 20 χρόνων προξένησαν παγκόσμια κατάπληξη και αγανάκτηση. Το [[1966]] η θανατική ποινή που απαγγέλθηκε εναντίον του Χρήστου Καζάνη κινητοποίησε την Ευρώπη. Μερικές εβδομάδες αργότερα, η ποινή αυτή μετριάστηκε σε 4½ χρόνια φυλάκιση. Τη δεκαετία του [[1970]] οι απάνθρωπες ποινές συνεχίστηκαν: ποινές 5, 8, 10 ακόμη και 20 ετών φυλάκισης με ταυτόχρονη πενταετή ή δεκαετή στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων. Όλα αυτά συνέβαιναν ενόσω η στρατιωτική θητεία δεν ξεπερνούσε σε διάρκεια τα 2½ χρόνια.
 
{{Απόσπασμα|Η θρησκεία μου δεν μου επιτρέπει να φορέσω τη στρατιωτική στολή και να πάρω όπλο. Επιθυμώ να κρατήσω μια συνείδηση καθαρή ενώπιον Θεού και ανθρώπων.|Δικογραφία του 20χρονου Μάρτυρα του Ιεχωβά Χρήστου Κωνσταντινίδη |12 Νοεμβρίου 1976, Αεροδικείο Αθηνών}}
 
Η βάναυση μεταχείριση των αντιρρησιών συνείδησης δεν άλλαξε ούτε όταν επανήλθε ο κοινοβουλευτισμός το καλοκαίρι του [[1974]]. Εκείνη την περίοδο υπήρχαν κρατούμενοι Μάρτυρες του Ιεχωβά οι οποίοι είχαν ήδη εκτίσει πολυετή φυλάκιση, από εφτά ως δέκα χρόνια, σε απάνθρωπες συνθήκες κράτησης σε στρατιωτικές φυλακές μετά από αλλεπάλληλες καταδίκες. Πολλοί νεαροί Μάρτυρες αναγκάστηκαν να καταφύγουν σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες για να περιορίσουν τις συντριπτικές συνέπειες που επέφερε αυτή η πολιτειακή αντιμετώπιση στη ζωή τους λόγω της σταθερής τους απόφασης «να μην πάρουν όπλο».
 
 
<div style=align="center">
{| style="background-color:#669933;" cellpadding="5" width="400px" align="center"
|- colspan="4" align="center" bgcolor="#FFCC33" |
| '''Οι αντιρρησίες συνείδησης στην Ελλάδα<sup>*</sup>'''
|}
{| style="background-color:#FFFFFF;" cellpadding="5" width="400px" align="center"
|-
|- colspan="4" align="center" bgcolor="#CCCC99" |
| Δεκαετία
| Άτομα
| Τελική ποινή<br><small>(σε χρόνια)</small>
| Εκτιθείσα ποινή<br><small>(σε χρόνια)</small>
|- colspan="4" align="center" bgcolor="#DDEEFF" |
| 1940
| 127
| 448
| 283
|- bgcolor="#FFFFFF" align="center"
| 1950
| 79
| 372
| 226
|- bgcolor="#DDEEFF" align="center"
| 1960
| 137
| 663
| 482
|- bgcolor="#FFFFFF" align="center"
| 1970
| 288
| 960
| 612
|- bgcolor="#DDEEFF" align="center"
| 1980
| 1.279
| 4.972
| 2.975
|- bgcolor="#FFFFFF" align="center"
| 1990-1994<sup>#</sup>
| 818
| 2.635
| 1.153
|-
|- colspan="4" align="center" bgcolor="#FFFF66" |
| '''Σύνολο:'''
| '''2.728'''
| '''10.050'''
| '''5.731'''
|}
{| style="background-color:#FFCC66;" cellpadding="5" width="400px" align="center"
| Ισόβια: 26
|-
| Θανατική καταδίκη: 42
|-
| Εξορία: 68
|-
| Εκτελέστηκαν: 2
|-
| Βασανίστηκαν έως θανάτου: 5
|-
| <sup>*</sup> <small>Δεν περιλαμβάνονται οι αντιρρησίες που κατέφυγαν στο εξωτερικό.</small>
|-
| <sup>#</sup> <small>Στοιχεία μέχρι το 1994.</small>
|}
{| style="background-color:#FFFFCC;" cellpadding="5" width="400px" align="center"
| '''Πηγή:''' ''Αντιρρησίες Συνείδησης'', Κώστας Τσαρούχας, 1996,<br>Εκδ. Ελληνικά Γράμματα, ISBN 9603441767
|}
 
 
Η τραγική μεταχείριση των αντιρρησιών συνείδησης και η νομοθετική αντιμετώπισή τους από την πολιτεία —η οποία χαρακτηρίστηκε «νομική τρομοκρατία»<ref>Σύμφωνα με την αναφορά στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο του Ολλανδού γερουσιαστή Χάιν Βαν Βέικ.</ref>, τέθηκαν υπό εξέταση στο [[Συμβούλιο της Ευρώπης]]. Τον Ιούλιο του [[1977]], στην [[Αμβέρσα]], αποφάνθηκε τα εξής:
 
{{Απόσπασμα|Η Ελλάς παραβιάζει τα ανθρώπινα δικαιώματα περισσότερον πάσης άλλης χώρας, διότι επιβάλλει αυστηράς ποινάς φυλακίσεως εις τους δια λόγους θρησκευτικής συνειδήσεως αρνούμενους να φέρουν όπλα (Μάρτυρας του Ιεχωβά). Κατόπιν των ανωτέρω, ενδείκνυται ανάλογος ρύθμισις του ζωτικού αυτού ζητήματος δια νόμου, ο οποίος να εγγυάται την προστασίαν του Δικαιώματος Αντιρρήσεως Συνειδήσεως στην Ελλάδα.|[[Συμβούλιο της Ευρώπης]]|Ιούλιος 1977}}
 
Οι φωνές δημόσιας διαμαρτυρίες στο εσωτερικό της χώρας ήταν ελάχιστες. Εκείνη την περίοδο ξεχώρισε η εκδήλωση του συγγραφέα [[Βασίλης Βασιλικός|Βασίλη Βασιλικού]] να θέσει δημόσια το ερώτημα: «''Δεν θα βρεθεί τάχα ένας βουλευτής, μέσα στους τριακόσιους, να φέρει το θέμα στη Βουλή και να ρυθμιστεί μια για πάντα αυτό το πρόβλημα;''» Τελικά δύο βουλευτές, η [[Βιργινία Τσουδερού]] και ο [[Θόδωρος Αναγνωστόπουλος]] έθεσαν σχετική ερώτηση στη Βουλή. Η απάντηση που έλαβαν από το [[υπουργείο Εθνικής Άμυνας]] ήταν η εξής: «''Αι εφαρμοζόμεναι παρ' ημίν δι' αυτούς [τους αντιρρησίες συνείδησης] διατάξεις τυγχάνουν απολύτως εναρμονισμέναι προς τας διατάξεις του Συντάγματος''». Μάλιστα, ο τότε υπουργός Εθνικής Άμυνας, [[Ευάγγελος Αβέρωφ]], είχε πει σε δημοσιευμένη επιστολή του: «''Η άρνησή τους [των Μαρτύρων του Ιεχωβά ή άλλων] να πάρουν όπλα είναι αναμφισβήτητα παραβίαση των νόμων και θα πρέπει να τιμωρείται. Το είδος της ποινής θα πρέπει να είναι αποτελεσματικό, ώστε να περιορίζει το πρόβλημα στις ελάχιστες δυνατές διαστάσεις του. Δεν μπορούμε εμείς, η Ελλάς, σαν χώρα με το οξύ δημογραφικό πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε και τη συνεχή επαγρύπνηση που μας επιβάλλεται από την ιστορία, να προσδιορίσουμε το είδος της ποινής κατά τα πρότυπα των άλλων κρατών, που δεν αντιμετωπίζουν τα ίδια προβλήματα. [...] Είναι βέβαιο πως πολλοί νέοι, που θα ήθελαν ν' αποφύγουν τη στράτευση, θα εμφανίζονταν σαν Ιεχωβάδες. Και τότε δεν θα μιλούσαμε για δεκάδες, αλλά για εκατοντάδες και χιλιάδες. Ίσως τότε το πρόβλημα θα γινόταν οξύτερο. [...] Η σημερινή [βαριά] μεταχείριση δεν είναι αποτέλεσμα κάποιας ιδιοτροπίας ή εκδικητικής τάσεως. Δεν είναι πολύ ανθρώπινη και δεν τη θέλουμε''». Ο τότε υπουργός Δικαιοσύνης [[Κωνσταντίνος Στεφανάκης]] σχολίασε σε ερώτημα του βουλευτή [[Γεώργιος-Αλέξανδρος Μαγκάκης|Γεώργιου-Αλέξανδρου Μαγκάκη]], υπό το βάρος σωρείας επιστολών διαμαρτυρίας που έφταναν καθημερινά από το εξωτερικό, όσον αφορά ότι υπήρχαν τότε κρατούμενοι που είχαν παραμείνει φυλακισμένοι για 10-15 χρόνια: «''Δεν γνωρίζω αν υπάρχουν άνθρωποι με αυτάς τας ποινάς. Έχει περιοριστεί πάρα πολύ ο αριθμός και εκείνο το οποίο επιτρέπεται από την σωφρονιστικήν συντελείται''». Η ανταπάντηση του ερωτώντος βουλευτή ανέφερε μεταξύ άλλων: «''Η [[Διεθνής Αμνηστία]] έχει κατάλογον των φυλακισμένων. Είναι περίπου ενενήντα τόσοι και έχουν ποινές πράγματι πολυχρονίους''».
 
Εντούτοις, οι Μάρτυρες του Ιεχωβά δεν αρνούνται οποιαδήποτε αδιακρίτως υπηρεσία για το καλό του κοινωνικού συνόλου. Στο ίδιο δημοσίευμα με την επιστολή του Αβέρωφ, παρουσιάστηκε και η επιστολή του αντιρρησία συνείδησης Γιώργου Παπαλάπα, ο οποίος κρατούνταν στις [[Φυλακές Ιωαννίνων]], και η οποία ανέφερε μεταξύ άλλων: «''Εγώ, που σας γράφω, καθώς και επτά άλλοι συναγωνιστές, είχαμε αρρωστήσει πέρυσι από [[πνευμονία]]. Αυτή μέχρι σήμερα μου άφησε χρόνια [[βρογχίτιδα]]. Και συνετέλεσε στο να καταρρεύσει υπερβολικά η υγεία μου. Αυτό, λοιπόν, που ζητάμε είναι ένας στοιχειώδης σεβασμός των δικαιωμάτων μας ως ανθρώπων. Αγαπάμε τον τόπο μας και όλους τους ανθρώπους που μας περιστοιχίζουν. Θέλουμε να εργαστούμε θετικά γι' αυτόν. Είμαστε πρόθυμοι να προσφέρουμε οποιαδήποτε εργασία που δεν έρχεται σε σύγκρουση με τη συνείδησή μας''».
 
Στις [[28 Σεπτεμβρίου]] [[1977]], κάτω από την πίεση διεθνών οργανισμών και ιδιαίτερα του Συμβουλίου της Ευρώπης, η κυβέρνηση [[Κωνσταντίνος Καραμανλής|Καραμανλή]], στην τελευταία μέρα λειτουργίας της Βουλής και στις 11 το βράδυ, πέρασε τον νόμο 731/1977, με τον οποίο όσοι αρνούνται να στρατευτούν για θρησκευτικούς λόγους μπορούν είτε να εκπληρώσουν τετραετή άοπλη θητεία σε στρατόπεδο είτε να φυλακιστούν για τέσσερα χρόνια σε στρατιωτικές φυλακές, εξαιρούμενοι κατόπιν από τις περαιτέρω προσκλήσεις κατάταξης. Δυο χρόνια πριν, κατά τη συνταγματική αναθεώρηση του 1975, η τότε πρόταση μέρος του Κοινοβουλίου για τη θέσπιση εναλλακτικής υπηρεσίας για όσους αρνούνται για ιδεολογικούς ή θρησκευτικούς λόγους να εκπληρώσουν στρατιωτική θητεία, είχε απορριφθεί από την κυβερνητική βουλευτική πλειοψηφία. Η Εισηγητική Έκθεση του νέου νόμου, των υπουργών Ε. Αβέρωφ και Κ. Στεφανάκη, ανέφερε μεταξύ άλλων: «''Εκτός των διαμαρτυριών αι οποίαι από μηνών περιέρχονται ημίν εκ πολλών πλευρών του εξωτερικού (Διεθνής Οργάνωσις Αμνηστίας, Διάφοροι Οργανώσεις, πολυάριθμοι Ιδιώται) τελευταίως προσετέθη το εξής άκρως δυσάρεστον: Εις την Κοινοβουλευτικήν Συνέλευσιν του Συμβουλίου Ευρώπης εν Στρασβούργω όπου, ως γνωστόν, συζητείται ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων εις τας διάφορας χώρας και όπου τινές εξ αυτών θα ηδύναντο να ευρεθούν εις δυσχερεστάτην θέσιν, αιφνιδίως ευρέθη κατηγορουμένη, περισσότερων όλων, η Ελλάς. Πράγματι, εις εισήγησιν κατά χώρας, η Ελλάς αναφέρεται ως παραβιάζουσα τα ανθρώπινα δικαιώματα περισσότερον πάσης άλλης χώρας, διότι επιβάλλει αυστηράς ποινάς φυλακίσεως εις τους δια λόγους θρησκευτικής συνειδήσεως αρνούμενους να φέρουν όπλα (Μάρτυρας Ιεχωβά). Με τα επικρατούντα εις το Ευρωπαϊκόν Κοινοβούλιον, ουδεμία άλλη αντίκρουσης είναι δυνατή πλην η της θεσπίσεως διά τους Μάρτυρας του Ιεχωβά αόπλου στρατιωτικής υποχρεώσεως θητείας ή εκγυμνάσεως αυξημένης κατά το διπλάσιον της υπό των ενόπλων εκπληρούμενης και ποινικής τακτοποιήσεως των εκ τούτων καταδικασθέντων ή υπό κατηγορίαν τελούντων δι' ανυπακοήν, εκ λόγων θρησκευτικής πεποιθήσεως, εις Δ/γήν όπως φέρουν όπλα. Εν όψει δε του γεγονότος ότι η ένοπλος εκπλήρωσις των στρατιωτικών υποχρεώσεων είναι επαχθεστέρα της τοιαύτης του αόπλου και συμβάλλει αμέσως εις την άμυναν της χώρας, κρίνεται σκόπιμον όπως η διάρκεια της αόπλου θητείας ή εκγυμνάσεως ορισθή εις το διπλάσιον της ενόπλου τοιαύτης''». Εντούτοις, παρά την ψήφιση αυτού του νόμου από τη Βουλή των Ελλήνων, υπήρξε δυσκολία στην εφαρμογή του καθώς δινόταν αυθαίρετες ερμηνείες από ορισμένους στρατιωτικούς<ref>Για παράδειγμα, εκπρόσωποι της Στρατιωτικής Δικαιοσύνης έδωσαν την εξής ερμηνεία για τον νόμο 731/77: «Ο νόμος 731/77 είναι ένας νόμος καθαρά στρατολογικός και όχι ποινικός. Και ως εκ τούτου δεν δύναται να δεσμεύσει το δικαστήριο ως προς το ύψος της επιβαλλομένης ποινής». Μάλιστα, ο Επίτροπος Στρατιωτικής Δικαιοσύνης συνταγματάρχης Ν. Νικολαΐδης είχε πει μεταξύ άλλων στις 10 Μαρτίου του 1979: «Ο Νόμος 731/77 είναι καθαρά αντισυνταγματικός και πολύ γρήγορα πρέπει να ακυρωθεί, μάλιστα ήδη εκκρεμεί προσφυγή στο Ανώτατο Δικαστήριο της χώρας. Η άρνηση του κατηγορουμένου να στρατευθεί συνιστά το έγκλημα της ανυπακοής, το οποίο τιμωρείται με την ποινή του θανάτου, λόγω του ότι η χώρα βρίσκεται ακόμη σε περίοδο γενικής επιστρατεύσεως. [...] Εμείς μπορούμε να δικάσουμε όσο θέλουμε τον κατηγορούμενο, ακόμη και να του επιβάλουμε την ποινή του θανάτου. Αλλά, για λόγους επιεικείας, προτείνω να επιβληθεί κάθειρξη δέκα ετών».</ref>. Εκτός αυτού, μετά την ψήφιση του νόμου ξέσπασε θύελλα διαμαρτυριών που συνέτεινε στο να καταστεί ανίσχυρος και ελλιπής. Οι αντιρρησίες συνείδησης ισχυρίζονται ότι τις διαμαρτυρίες ενθάρρυνε —είτε σιωπηρά είτε φανερά— η [[Εκκλησία της Ελλάδας]]<ref>Για παράδειγμα, η δηλωμένη άποψη της Ορθόδοξης Εκκλησίας αναφορικά με τους αντιρρησίες συνείδησης που συνέπιπτε για δεκαετίες να είναι οι Μάρτυρες του Ιεχωβά, υπήρξε η εξής: «Αρνούνται τη νομιμότητα του κράτους, της ηγεσίας του (πολιτικής-θρησκευτικής-στρατιωτικής), τη σημαία ως εθνικό σύμβολο και με τη θεωρία τους υποσκάπτουν και διαβρώνουν τα θεμέλια του έθνους».</ref>. Αυτή η κατάσταση είχε ως συνέπεια να γίνει εντονότερη η βάναυση συμπεριφορά στην πράξη.
 
Το Φεβρουάριο του [[1978]], 45 αντιρρησίες συνείδησης που κρατούνταν στις [[Στρατιωτικές Φυλακές Αυλώνας]], εξέθεσαν με συγκεκριμένα στοιχεία την κατάσταση όπως είχε διαμορφωθεί —τόσο νομικά όσο και στην πράξη— στο Συμβούλιο της Ευρώπης. Η εφημερίδα ''[[Ελευθεροτυπία]]'' δημοσίευσε αυτή την επιστολή στις 15 Ιουλίου 1978. Η αντίδραση του υπουργού Εθνικής Αμύνης Ε. Αβέρωφ ήταν άμεση: «''Πολύ πριν την ψήφιση του νόμου 731 επιτροπές Ιεχωβάδων μού είχαν δηλώσει ότι τους ικανοποιούσε απόλυτα η σχετική παράγραφος του νόμου [...] Παρ' όλα αυτά, λίγο μετά την ψήφιση του νόμου άλλαξαν τακτική. Και αρνούνται και την στρατιωτική στολή ακόμα να φορέσουν. Οι σκοποί τους είναι πρόδηλοι: αποπειρώνται να διαμορφώσουν κλίμα αναρχίας και να επηρεάσουν τους υπό κατάταξη στρατεύσιμους. Παράλληλα με τις "εκκλήσεις" τους προς τους ελεύθερα σκεπτόμενους ανθρώπους, οι λεγόμενοι Μάρτυρες του Ιεχωβά προσπαθούν να εκθέσουν τη χώρα και το κύρος της ηγεσίας των Ενόπλων Δυνάμεων με αστείες καταγγελίες, προκειμένου να επιτύχουν προνομιακή μεταχείριση έναντι όλων των υπολοίπων Ελλήνων. Συγκρίνατέ τους με τα τσοπανόπουλα, τα χιλιάδες τσοπανόπουλα ή αγροτόπαιδα —προστάτες των γονέων τους— που υπηρετούν 30 μήνες αγόγγυστα. Αδιαφορώ και για τα αστεία επιχειρήματά τους και για τις προθέσεις αυτών που τους υποκινούν. Τους δηλώ μόνον ότι ματαιοπονούν και ότι η αντιμετώπιση όσων εξ αυτών σκέπτονται να μειώσουν το κύρος των Ενόπλων Δυνάμεων θα είναι αυστηρότατη''».
 
Η κινητοποίηση που είχε προκληθεί από την επιστολή των 45 αντιρρησιών είχε, όμως, ως αποτέλεσμα να έρθει στην Ελλάδα 2 ημέρες αργότερα ο εκπρόσωπος της Διεθνούς Αμνηστίας. Μόλις έγινε γνωστή η άφιξή του, όλοι οι αντιρρησίες συνείδησης μεταφέρθηκαν στις [[Αγροτικές Φυλακές Κασσάνδρας]] όπου και παρέμειναν τελικά.
 
Στις [[15 Μαρτίου]] [[1979]] η έκρυθμη κατάσταση που επικρατούσε έγινε φανερή με έντονο τρόπο: Στον 20χρονο Μάρτυρα του Ιεχωβά αντιρρησία συνείδησης Ε. Γαζή επιβλήθηκε ποινή κάθειρξης 18 χρονών. Αυτό το γεγονός έγινε αφορμή ώστε στις [[10 Μαΐου]] του ίδιου έτους να υποβληθεί στο Συμβούλιο της Ευρώπης πρόταση 10 ευρωβουλευτών, η οποία ζητούσε την εξέταση της ελληνικής περίπτωσης «''εις μελέτην της παραβιάσεως του δικαιώματος αντιρρήσεως εκ λόγων συνειδήσεως, δια την στρατιωτικήν υπηρεσίαν εν Ελλάδι''». (Έγγραφο 4345/10-5-1979)
 
{{Απόσπασμα|Θέλω να πω, σχετικά με τους αντιρρησίες συνείδησης, ότι τα κράτη που δέχονται κάποιας άλλης μορφής υπηρεσία για τους νέους αντί της στρατιωτικής, δείχνουν ωριμότητα, ιδιαίτερα όταν αντικαθιστούν τη στρατιωτική με πολιτική υπηρεσία.|[[Πάπας Ιωάννης Παύλος Β']]| 13 Φεβρουαρίου 1984}}
 
Στα χρόνια που ακολούθησαν, αν και τα κινήματα για το σεβασμό των δικαιωμάτων των στρατιωτών ήταν ιδιαίτερα ενεργά, το θέμα της ''μη θρησκευτικής'' άρνησης στράτευσης παρέμεινε [[ταμπού]] για τα κόμματα και τα προοδευτικά κινήματα καθώς ο εκδημοκρατισμός και ο έλεγχος του στρατού, όπως και η λαϊκή παρέμβαση στα στεγανά του συστήματος, αποτελούσαν το βασικό στόχο της δράσης τους, ο οποίος απαιτούσε τη συμμετοχή των "συνειδητοποιημένων" πολιτών στους υπάρχοντες θεσμούς.
 
[[Εικόνα:Arnoumai magazine Cover 198502.jpg|thumb|180px|left|Το περιοδικό ''Αρνούμαι'' αποτέλεσε πρωτοποριακή έκδοση υπέρ της ενημέρωσης και των δικαιωμάτων των αντιρρησιών συνείδησης.]]
 
Η πολιτική αμφισβήτηση μερικών από αυτούς τους θεσμούς και ειδικά της υποχρεωτικής στρατιωτικής θητείας, κέρδισε αρχικά έδαφος ανάμεσα στις τότε νεοεμφανιζόμενες [[Οικολογία|οικολογικές]] ομάδες, στους κύκλους των ανυπότακτων και σε μέρος του αντεξουσιαστικού χώρου. Οι πρώτες σποραδικές αναφορές στο θέμα τοποθετούνται γύρω στα [[1982]]-[[1984]], ενώ η ''Οικολογική Εφημερίδα'' καθώς και η εξαιρετική για την εποχή του έκδοση του περιοδικού ''Αρνούμαι'' έδωσαν φωνή με την εμφάνισή τους και προσανατόλισαν το νεογέννητο κίνημα υποστήριξης της αντίρρησης συνείδησης. Σταδιακά, καθώς οι διεθνείς σχέσεις αναπτύσσονταν, οι σχετικές εκδηλώσεις και τα άρθρα πλήθαιναν, επιτεύχθηκε μια σχετική συνοχή και οι άμεσοι στόχοι δεν αποτελούσαν ακόμη αντικείμενο σύγκρουσης —ήταν ήδη πραγματικότητα η αποφυλάκιση Μαρτύρων του Ιεχωβά με πολυετείς φυλακίσεις, έπαψαν οι επαναλαμβανόμενες διώξεις και, σταδιακά, η νομοθεσία για εναλλακτική κοινωνική υπηρεσία.
 
Τα έτη [[1986]]-[[1987]] αναδείχτηκαν οι πρώτοι ''μη θρησκευτικοί'' αντιρρησίες συνείδησης. Οι δηλώσεις τους ήταν ανατρεπτικές, είχαν ανθρωπιστικό χαρακτήρα, δεν περιόριζαν την άρνηση σε ένα είδος στρατού η πολιτικού συστήματος και προωθούσαν τη μη-βία και την κοινωνική ανυπακοή. Το Μάρτιο του [[1987]] ο 28χρονος Μιχάλης Μαραγκάκης, ο πρώτος που έκανε δημόσια γνωστή την άρνησή του να στρατευτεί, συνελήφθη και τον Ιούνιο καταδικάστηκε σε τετραετή φυλάκιση.
 
Η κυβέρνηση ενέμεινε στη σκληρή της στάση, παρά το εντυπωσιακό κίνημα συμπαράστασης που αναπτύχθηκε στην Ελλάδα και διεθνώς. Η έλλειψη πολιτικής βούλησης καλυπτόταν από εκτιμήσεις για την αντισυνταγματικότητα της άρνησης στράτευσης και της εναλλακτικής υπηρεσίας. Μετά από έφεση που επέβαλε το Φεβρουάριο του [[1988]], η ποινή του Μαραγκάκη μετατράπηκε σε φυλάκιση 26 μηνών. Στις 22 του ίδιου μήνα άρχισε [[απεργία πείνας]] την οποία διέκοψε την Πρωτομαγιά, ύστερα από την υπόσχεση της κυβέρνησης που —θορυβημένη από τη διεθνή υποστήριξη— δήλωσε πως θα εξετάσει την υπόθεση της αντίρρησης συνείδησης κάτω από θετικό πρίσμα.
 
Στο μεταξύ στις 12 Απριλίου του ίδιου χρόνου συνελήφθη ο αντιρρησίας Θανάσης Μακρής, ο οποίος συμπαραστάθηκε με απεργία πείνας στο Μαραγκάκη. Στις 26 Μαΐου καταδικάστηκε σε πενταετή φυλάκιση (η οποία αργότερα μετατράπηκε σε 18μηνη), και έτσι ξεκίνησε νέα απεργία πείνας στην οποία τον συνόδευσε ο Μαραγκάκης και η οποία διακόπηκε όταν η κυβέρνηση δημοσιοποίησε νομοσχέδιο τον Ιούλιο. Αυτό το σχέδιο νόμου που προέβλεπε μεταξύ των άλλων διπλάσιας διάρκειας αναπληρωματική/εναλλακτική θητεία, δεν έφτασε ποτέ για συζήτηση στη Βουλή. Κατά τη διάρκεια της φυλάκισης Μαραγκάκη-Μακρή βρισκόταν σε εξέλιξη μια τεράστια εκστρατεία αποστολής χιλιάδων επιστολών συμπαράστασης η οποία έφερε σε θέση άμυνας την κυβέρνηση. Οργανώθηκαν δεκάδες συναυλίες και εκδηλώσεις συμπαράστασης, ενώ πάνω από είκοσι άτομα δήλωσαν αντιρρησίες συνείδησης για ιδεολογικούς λόγους.
 
Ο Μιχάλης Μαραγκάκης αποφυλακίστηκε το Δεκέμβριο του [[1988]] μετά από τρεις διαδοχικές απεργίες πείνας 71, 50 και 20 ημερών, ενώ ο Θανάσης Μακρής τον Ιούλιο του [[1989]] μετά από δύο απεργίες 55 και 33 ημερών. Και οι δύο αποφυλακίζονται έχοντας εκτίσει τα 2/3 της ποινής τους. Στο μεταξύ, η δυνατότητα άοπλης στρατιωτικής θητείας έχει επεκταθεί με νόμο (Φεβρουάριος 1988) και στους ιδεολογικούς αρνητές, κανείς τους όμως δεν έκανε χρήση της ρύθμισης.
 
Από το 1989 η είσοδος των [[Οικολόγοι Εναλλακτικοί|Οικολόγων Εναλλακτικών]] στη Βουλή και η θετική αντιμετώπιση του θέματος εκ μέρους του [[Συνασπισμός της Αριστεράς των Κινημάτων και της Οικολογίας|Συνασπισμού]] έφεραν το θέμα στο κοινοβουλευτικό προσκήνιο. Την ίδια περίοδο δημιουργήθηκε ο [[Σύνδεσμος Αντιρρησιών Συνείδησης]], ως μετεξέλιξη των Επιτροπών Συμπαράστασης στους Μαραγκάκη και Μακρή. Αν και οι Μάρτυρες του Ιεχωβά εξακολουθούσαν να φυλακίζονται (ανά πάσα στιγμή υπήρχαν περίπου 400 έγκλειστοι με τετραετείς ποινές στις στρατιωτικές και αγροτικές φυλακές), έπαψαν οι διώξεις κατά των μη θρησκευτικών αντιρρησιών με εξαίρεση τις διοικητικές κυρώσεις. Το Φεβρουάριο του [[1990]] ο αριθμός τους έφτασε τους 27, ενώ ταυτόχρονα περίπου γίνεται η σημαντική εμφάνιση των πρώτων αντιρρησιών συνείδησης στην [[Τουρκία]]<ref>Τον Μάρτιο του [[2007]] οι Μάρτυρες του Ιεχωβά αντιρρησίες συνείδησης στην [[Τουρκία]] υπέβαλαν αίτηση στο [[Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων]] όσον αφορά το δικαίωμα τους ως αντιρρησιών συνείδησης, η οποία έγινε δεκτή προς εκδίκαση. Βλέπε σχετικό δελτίο τύπου στον επίσημο ιστότοπο ενημέρωσης των Μαρτύρων του Ιεχωβά [http://www.jw-media.org/region/europe/turkey/english/releases/religious_freedom/tur_e070315.htm εδώ] {{en}}.</ref>.
 
Η κατάσταση άλλαξε το Μάιο του [[1991]] με τη σύλληψη του Νίκου Μαζιώτη. Ακολούθησε η σύλληψη του Παύλου Ναθαναήλ το Σεπτέμβριο. Στις δηλώσεις τους ανέφεραν ως λόγο άρνησης την ταξική/αντεξουσιαστική τους συνείδηση και διακήρυξαν την απροθυμία τους να υπηρετήσουν οποιαδήποτε μορφή εναλλακτικής θητείας. Καταδικάστηκαν σε ένα χρόνο φυλάκιση με τριετή αναστολή και αφέθηκαν και πάλι ελεύθεροι, ενώ τους επιδόθηκε φύλλο πορείας. Ο Μαζιώτης συνελήφθη και πάλι στις [[9 Οκτωβρίου]] [[1992]]. Άρχισε απεργία πείνας η οποία διήρκεσε 50 μέρες και διακόπηκε με την αποφυλάκισή του.
 
Το [[1992]] η κυβέρνηση ανακοίνωσε την προετοιμασία νομοσχεδίου του οποίου όμως η πορεία τερματίζεται άδοξα όταν απορρίπτεται από το (γνωμοδοτικό και μόνο) Νομικό Συμβούλιο του Κράτους ως αντισυνταγματικό στο τέλος της χρονιάς. Οι επόμενες κυβερνήσεις, άφησαν να αιωρείται η φήμη για νομοσχέδιο που θα αναγνωρίζει την αντίρρηση συνείδησης, προσπαθώντας με διάφορα τεχνάσματα όπως η «κοινωνική θητεία στο στρατό» να ελαχιστοποιήσουν τις πιέσεις τόσο από το εξωτερικό όσο και από το εσωτερικό της χώρας. Οι αντιρρησίες είχαν φτάσει περίπου τους 100, αν και δεν ήταν όλοι διατεθειμένοι να εκπληρώσουν κοινωνική υπηρεσία αν και όταν αυτή επρόκειτο να ψηφιστεί.
 
{{Απόσπασμα|Το δικαίωμα της άρνησης εκτέλεσης στρατιωτικής θητείας αποτελεί θεμιτή άσκηση του δικαιώματος στην ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας, δικαιώματα τα οποία η Ελλάδα έχει υποχρέωση να σέβεται.|Όλγα Δημητρίου (Διεθνής Αμνηστία)|29 Μαρτίου 2006}}
 
Οι περισσότεροι πολιτικοί αντιρρησίες άλλαξαν σπίτια και οι αρχές δεν τους ενόχλησαν, κατάσταση που άλλαξε με τη σύλληψη τον Αύγουστο του [[1995]] του Νίκου Καρανίκα στην [[Αλεξάνδρεια]] [[Ημαθία|Ημαθίας]]. Ο Καρανίκας μεταφέρθηκε σε στρατιωτικές φυλακές και καταδικάστηκε σε φυλάκιση τεσσάρων χρόνων για ανυποταξία σε καιρό γενικής επιστράτευσης. Το Δεκέμβρη του 1995 και μετά από την ανάπτυξη ενός μεγάλου κινήματος συμπαράστασης το Εφετείο μείωσε την ποινή του σε ένα χρόνο με τριετή αναστολή. Κατά την έξοδό του όμως από τη δικαστική αίθουσα και σύμφωνα με τη πάγια πρακτική των στρατολογικών αρχών, του επιδόθηκε φύλλο πορείας. Ο Καρανίκας δεν παρουσιάστηκε και η εναντίον του κατηγορία μετατράπηκε πλέον σε λιποταξία. Με την ίδια κατηγορία ο Νίκος Μαζιώτης, που είχε συλληφθεί για άλλη υπόθεση, καταδικάστηκε το 1998 σε πρωτόδικη φυλάκιση δέκα μηνών, η οποία στο Εφετείο μειώθηκε στους οκτώ μήνες.
 
Στο μεταξύ —αν και με καθυστέρηση δεκαετιών σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη— ψηφίστηκε στις [[27 Ιουνίου]] [[1997]] ο νόμος 2510, που εισάγει μια μορφή πολιτικής κοινωνικής υπηρεσίας ως εναλλακτική της στρατιωτικής. Ο όρος «αντιρρησίας συνείδησης» αναφέρεται για ''πρώτη'' φορά σε νομικό κείμενο, χωρίς βέβαια αυτό να σηματοδοτεί την τυπική αναγνώριση ενός ανθρώπινου δικαιώματος. Αυτό γίνεται προφανές και από την εισηγητική έκθεση του νόμου, στην οποία αναφέρεται πως «η αντιμετώπιση του σχετικού ζητήματος των αντιρρησιών συνείδησης, με σεβασμό πάντα στον υποχρεωτικό και καθολικό χαρακτήρα της στρατιωτικής θητείας είναι αναγκαία και για τη συμμόρφωση της χώρας προς υποχρεώσεις που έχει αναλάβει από διεθνείς συνθήκες». Το νομικό πλαίσιο που διέπει σήμερα την άρνηση στράτευσης για λόγους συνείδησης είναι ο νόμος 3421/2005.
 
Η στάση του στρατού σκλήρυνε και πάλι κατά πολύ αμέσως μετά την ψήφιση του νόμου. Οι πρώτοι Μάρτυρες του Ιεχωβά που αρνούνται να εκπληρώσουν εναλλακτική υπηρεσία υπαγόμενοι στο υπουργείο Εθνικής Άμυνας καταδικάστηκαν σε έξι χρόνια φυλάκιση (το διπλάσιο της τότε ισχύουσας εναλλακτικής), ενώ οι Λάζαρος Πετρομελίδης και Γιάννης Χρυσοβέργης προσέφυγαν ενάντια στην υπερβολικά μεγάλη διάρκεια και τις συνθήκες εκπλήρωσης του θεσμού. Ο Πετρομελίδης συνελήφθη κοντά στο σπίτι του και τον Απρίλιο του [[1999]] καταδικάστηκε σε τέσσερα χρόνια φυλάκιση, απελευθερώθηκε δε με απόφαση του Εφετείου και μετά από την ανάπτυξη μεγάλου κινήματος συμπαράστασης.
 
Όπως ήταν φυσικό, ο νόμος δεν ήταν δυνατό να λύσει τα πολλά και περίπλοκα προβλήματα που είχαν τόσα χρόνια συσσωρευτεί. Παρόλα αυτά η ψήφισή του αποτέλεσε θετικό βήμα, τόσο από άλλες χώρες όσο και από τους Έλληνες αντιρρησίες που επέλεξαν να στηρίξουν το θεσμό με τη συμμετοχή τους.
 
Σύμφωνα με τον Σύνδεσμο Αντιρρησιών Συνείδησης, από το 1998 μέχρι σήμερα έχουν εκπληρώσει ή εκπληρώνουν εναλλακτική πολιτική υπηρεσία πάνω από 1.000 αντιρρησίες, η πορεία υλοποίησης όμως του θεσμού έχει αναδείξει μια σειρά δυσλειτουργίες και προβλήματα, τα οποία χρήζουν συμπληρωματικών νομοθετικών ρυθμίσεων. Οι ρυθμίσεις αυτές έχουν επαρκώς αναλυθεί στην εξαιρετική έκθεση του [[Συνήγορος του Πολίτη|Συνηγόρου του Πολίτη]] ([[1999]]) καθώς και στις προτάσεις της [[Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου|Εθνικής Επιτροπής για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου]].
 
Αξίζει να σημειωθεί η τεκμηρίωση από το [[Συμβούλιο της Ευρώπης]] της παραβίασης του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Χάρτη από την Ελλάδα για τη διακριτική μεταχείριση που επιβάλλει στους αντιρρησίες συνείδησης ([[2001]]) και η για πρώτη φορά υιοθέτηση σχετικής έκθεσης (έκθεση Marty - 2001) από την [[Κοινοβουλευτική Συνέλευση του Συμβουλίου της Ευρώπης]]. Επίσης, η πρακτική της Ελλάδας να ασκεί συνεχείς και επαναλαμβανόμενες διώξεις για το ίδιο ουσιαστικά αδίκημα μπήκε στο στόχαστρο της [[Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Ο.Η.Ε.|Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Ο.Η.Ε.]] σε πρόσφατη συνεδρίασή της (Μάρτιος [[2005]]), καθώς αντιβαίνει ρητά στο [[Διεθνές Σύμφωνο για τα Πολιτικά και Κοινωνικά Δικαιώματα]].
 
===Τρέχουσα κατάσταση===
Σύμφωνα με την ισχύουσα ελληνική νομοθεσία, οι λόγοι συνείδησης θεωρούνται ότι έχουν σχέση με μια γενική αντίληψη περί ζωής, βασισμένη σε συνειδητές [[Θρησκεία|θρησκευτικές]], [[φιλοσοφία|φιλοσοφικές]] ή [[ηθική|ηθικές]] πεποιθήσεις, που εφαρμόζονται από το άτομο απαράβατα και εκδηλώνονται με τήρηση ανάλογης συμπεριφοράς<ref>Σύμφωνα με την παράγραφο 1 του άρθρου 59 του Ν. 3421/2005 «Στρατολογία των Ελλήνων και άλλες διατάξεις» (ΦΕΚ 302/13 Δεκ 2005 τ. Α΄), όσοι για λόγους συνείδησης αρνούνται να εκπληρώσουν τη στρατεύσιμη στρατιωτική τους υποχρέωση, επικαλούμενοι τις θρησκευτικές ή ιδεολογικές τους πεποιθήσεις, μπορεί να αναγνωρίζονται ως αντιρρησίες συνείδησης, ενώ σύμφωνα με την παράγραφο 2, ως λόγοι συνείδησης που μπορεί κάποιος να επικαλείται για να αναγνωρισθεί ως αντιρρησίας συνείδησης, θεωρούνται όσοι έχουν σχέση με μία γενική αντίληψη περί ζωής, βασισμένη σε συνειδητές θρησκευτικές, φιλοσοφικές ή ηθικές πεποιθήσεις, που εφαρμόζονται από το άτομο απαράβατα και εκδηλώνονται με τήρηση ανάλογης συμπεριφοράς. (Επίσημος ιστότοπος του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας, [http://www.mod.mil.gr/Pages/ViewPressObject.asp?HyperLinkID=4&MainLinkID=189&ObjectID=2394 απάντηση σε ερώτημα βουλευτή σχετικά με τους αντιρρησίες συνείδησης].)</ref>.
 
Οι αντιρρησίες συνείδησης έχουν δύο επιλογές: Είτε να υπηρετήσουν άοπλη [[στρατιωτική θητεία]] είτε να υπηρετήσουν [[εναλλακτική κοινωνική υπηρεσία]] σε υπηρεσίες και δημόσιους φορείς. Στην πρώτη περίπτωση θεωρούνται κανονικά στρατευμένοι ενώ στη δεύτερη περίπτωση δεν υπάγονται στη δικαιοδοσία των ενόπλων δυνάμεων και δεν θεωρούνται στρατευμένοι.
 
==Υποσημειώσεις==
<div style="font-size: 85%"><references/></div>
 
 
==Βλέπε επίσης==
* [[Η θητεία στην Ελλάδα]]
* [[Εναλλακτική κοινωνική υπηρεσία]]
 
 
==Πηγές==
===Έντυπη βιβλιογραφία===
* ''Αντιρρησίες Συνείδησης'', Κώστας Τσαρούχας, 1996, Εκδ. Ελληνικά Γράμματα, ISBN 9603441767.
 
===Εξωτερικοί σύνδεσμοι===
====Υφιστάμενη νομοθεσία====
* [http://www.antirrisies.gr/files/FEK1854b_2005.pdf Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, Αρ. Φύλλου 1854/29 Δεκεμβρίου 2005:] Άοπλη στρατιωτική υποχρέωση και εναλλακτική υπηρεσία των αντιρρησιών συνείδησης (σελ. 3-6). {{pdf}}
* [http://www.antirrisies.gr/files/N3421_2005.pdf Νόμος 3421/2005:] Στρατολογία των Ελλήνων και άλλες διατάξεις, Κεφ. Ι' Εναλλακτική υπηρεσία των αντιρρησιών συνείδησης (σελ. 24-27). {{pdf}}
* [http://www.antirrisies.gr/files/EkthesiSynigoroutouPoliti1999.doc Συνήγορος του Πολίτη:] Ειδική Έκθεση «Ο Θεσμός της Εναλλακτικής Πολιτικής-Κοινωνικής Υπηρεσίας, Προτάσεις Αναμόρφωσης» (07/1999). {{doc}}
 
====Πρόσθετες πληροφορίες====
* [http://www.antirrisies.gr/ Σύνδεσμος Αντιρρησιών Συνείδησης:] Επίσημος ιστότοπος.
* Διεθνής Αμνηστία:
:* [http://www.amnesty.org.gr/news/2006-03-29-2.htm Δελτίο τύπου (29 Μαρτίου 2006):] «Ο διωγμός δεν είναι λύση για την αντίρρηση συνείδησης».
:* [http://web.amnesty.org/library/Index/ENGEUR250072005?open&of=ENG-345 Έκθεση (11 Μαΐου 2005):] «Ελλάδα: Τιμωρούνται για τις πεποιθήσεις τους - Πώς οι αντιρρησίες συνείδησης συνεχίζουν να στερούνται τα δικαιώματά τους» ("Greece: Punished for their beliefs - How conscientious objectors continue to be deprived of their rights", AI Index: EUR 25/007/2005) {{html}} και [http://web.amnesty.org/library/pdf/EUR250072005ENGLISH/$File/EUR2500705.pdf εδώ] {{pdf}} {{en}}
 
Για το ιστορικό και την τρέχουσα κατάσταση αναφορικά με τους αντιρρησίες συνείδησης στην [[Ελλάδα]] βλέπε [[Οι αντιρρησίες συνείδησης στην Ελλάδα]].
* [http://www.ebco-beoc.org/index.html Ευρωπαϊκό Γραφείο για την Άρνηση Συνείδησης (European Bureau for Conscientious Objection):] Επίσημος ιστότοπος. {{en}}
* [http://www.ellinikos-stratos.com/plirofories/antirisies.asp Αντιρρησίες συνείδησης:] Πληροφορίες στον ιστότοπο [http://www.ellinikos-stratos.com ellinikos-stratos.com].
* [http://www.thiteia.org/antirrisies.htm Αντιρρησίες συνείδησης & εναλλακτική θητεία:] Διάρκεια εναλλακτικής υπηρεσίας και άλλα σχετικά στοιχεία στον ιστότοπο [http://www.thiteia.org thiteia.org].
* [http://www.nchr.gr/category.php?category_id=59 Πρόταση της Εθνικής Επιτροπής για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου.]
* [http://athens.indymedia.org/front.php3?lang=el&article_id=672439 Indymedia.org:] Αντιρρησίες Συνείδησης στην Ελλάδα: Συνοπτική αναδρομή (αναπαραγωγή του δημοσιεύματος του Συνδέσμου Αντιρρησιών Συνείδησης όπως εμφανίζεται [http://www.antirrisies.gr/?q=node/217 εδώ]).
* [http://www.nlg.gr/digitalnewspapers/ns/pdfwin_ftr.asp?c=64&pageid=42034&id=-1&s=0&STEMTYPE=0&STEM_WORD_PHONETIC_IDS=ARlASNASfAShASKASE&CropPDF=0 Εφημερίδα ''Ελευθερία'', 17] και [http://www.nlg.gr/digitalnewspapers/ns/pdfwin_ftr.asp?c=64&pageid=42056&id=-1&s=0&STEMTYPE=0&STEM_WORD_PHONETIC_IDS=ARlASNASfAShASKASE&CropPDF=0 19] Αυγούστου 1966: Καταδίκη σε θάνατο του [[Μάρτυρες του Ιεχωβά|Μάρτυρα του Ιεχωβά]] Χρήστου Καζάνη επειδή αρνήθηκε να παραλάβει όπλο.
* [http://www.xronos.gr/interviews/detail.php?ID=33528&print=Y Εφημερίδα ''Ο Χρόνος'':] «Γνωρίζοντας έναν αντιρρησία συνείδησης» (22 Φεβρουαρίου 2007).
 
 
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/wiki/Αντιρρησίας_συνείδησης"