|
Η '''αρχαία Αθήνα''' (''Αθηναι'' στην [[Αττική διάλεκτος|Αττική διάλεκτο]]) ήταν [[πόλις|πόλη-κράτος]] της αρχαίας Ελλάδας και μία από τις σημαντικότατες πόλεις του αρχαίου κόσμου γενικότερα. Τα όρια της περιλάμβαναν το μεγαλύτερο τμήμα της σημερινής Αττικής. Οι Αθηναίοι πέρα από την Αττική κυριαρχούσαν μέσω του ισχυρού τους στόλου σε έναν μεγάλο αριθμό ιωνικών αποικιών στα νησιά του Αιγαίου και στα παράλια της Μικράς Ασίας. Η Αττική άλλωστε αποτελούσε και την μητρόπολη των περισσότερων ιωνικών αποικιών. Οι Αθηναίοι συνόρευαν βόρεια με τους [[Βοιωτοί|Βοιωτούς]] και δυτικά με τους [[Μεγαρείς]], με τους οποίους βρίσκονταν συχνά σε σύγκρουση. Η αρχαία Αθήνα πρωταγωνίστησε στους [[Περσικοί πόλεμοι|Περσικούς πολέμους]], ηγήθηκε της [[Δηλιακή Συμμαχία|συμμαχίας της Δήλου]], καθώς και της μιας από τις δύο συμμαχίες οι οποίες συγκρούστηκαν κατά τον [[Πελοποννησιακός πόλεμος|Πελοποννησιακό πόλεμο]].
<big>Στην ελληνική αρχαιότητα,ό όρος υποδήλωνε μια υπηρεσία, τακτική ή έκτακτη, που επέβαλε το κράτος των Αθηναίων στους πλουσιότερους πολίτες του. Πιο συγκεκριμένα, οι πολίτες που διέθεταν περιουσίες μεγαλύτερες των τριών ταλάντων έπρεπε να εκτελούν διάφορες υπηρεσίες, όπως:</big>
== Καταγωγή ==
*''<big>Η χορηγία<ref>[[Λυσίας]] Υπέρ αδυνάτου, 7-8 σε μετάφρ. και σχόλια Γεωργίου Ράπτη, εκδ. Ζήτρος
Οι Αθηναίοι ήταν [[Ίωνες]] στην καταγωγή. Οι Ίωνες εγκαταστάθηκαν στην νότια Ελλάδα στις αρχές της δεύτερης χιλιετίας π.Χ. Κατά την κάθοδο των [[Δωριείς|Δωριέων]] στο τέλος της 2ης χιλιετίας (περίπου το 1100 π.Χ.), οι Ίωνες εκτοπίστηκαν από τις περιοχές τους και μετακινήθηκαν ανατολικότερα. Η Αττική ήταν από τις λίγες περιοχές της Ελλάδας που δεν έγινε εγκατάσταση Δωριέων καθώς εκεί οι Δωριείς αποκρούστηκαν (γεγονός που μαρτυρά και ο μύθος του βασιλιά [[Κόδρος|Κόδρου]]). Στην Αττική σταδιακά διαμορφώθηκε μία ξεχωριστή διάλεκτος της ιωνικής, η [[αττική διάλεκτος]] που έγινε η γλώσσα των γραμμάτων και των τεχνών στην αρχαιότητα.
2002, ISBN 960-7760-79-4</ref><ref>[[Λυσίας]], Απολογία περί δωροδοκίας στχ. 6, σε μετάφραση, σχόλια Γιώργου Ράπτη, εκδ. Ζήτρος, 2004ISBN 960-8437-16-4</ref>, η οποία συμπεριλάμβανε τη συγκρότηση χορού για τις δημόσιες γιορτές.</big>''
*''<big>Η γυμνασιαρχία, που υπέβαλε την υποχρέωση να εκπαιδεύονται στα γυμνάσια οι διαγωνιζόμενοι σε γυμναστικούς αγώνες.</big>''
== Ιστορία ==
*<big>''Η πρώτη στη κατηγορία, από άποψη εξόδων, λειτουργία ήταν η τριηραρχία, δηλαδή η υποχρέωση που αναλάμβανε ένας πλούσιος πολίτης να εξοπλίσει μια τριήρη (πολεμικό πλοίο) μόνο σε πολεμικές περιόδους.<ref>[[Λυσίας]], Οι πανυγυρικοί του λόγοι, σ. 109, εκδ. Ζήτρος 2004</ref>''</big>
[[Αρχείο:Theseus Minotaur BM Vase E84.jpg|190px|thumb|Ο [[Θησέας]] σκοτώνει τον μινώταυρο]]
*<big>''Άλλη λειτουργία ήταν η αρχιθεωρία, η αντιπροσωπεία δηλαδή που αποστέλλονταν στις τέσσερις μεγάλες πανελλήνιες γιορτές ή στη [[Δήλος|Δήλο]] και σε άλλους ιερούς τόπους. Στην περίπτωση αυτή, η πολιτεία κάλυπτε ένα μέρος από τα έξοδα.''</big>
Στην περιοχή της Αττικής υπήρχε έντονη ανθρώπινη παρουσία από την νεολιθική εποχή. Πρώτος μυθικός βασιλιάς της Αθήνας ήταν ο [[Κέκροπας]] στον οποίο αποδίδεται η επιλογή της θεάς [[Αθηνά]]ς ως προστάτιδας θεάς της πόλης. Τα πρώιμα χρόνια της εποχής του χαλκού οι Αθηναίοι φαίνεται να βρίσκονταν υποταγμένοι στους [[Μινωικός πολιτισμός|Κρήτες]], όπως φαίνεται και από τον μύθο του [[Θησέας|Θησέα]]. Το σημαντικότερο γεγονός, μετά την εξόντωση του [[Μινώταυρος|Μινώταυρου]] από τον Θησέα, ίσως και αλληγορικός μύθος, για την μελλοντική εξέλιξη της πόλης στάθηκε η συνένωση των δώδεκα οικισμών, που είχαν ιδρυθεί στην περιοχή της Αττικής, σε ένα κράτος, με την Αθήνα ως κεντρική εστία.<ref>{{ws|[[s:Βίοι Παράλληλοι/Θησεύς|Βικιθήκη, Πλουτάρχου Βίοι Παράλληλοι, Θησέας]]}}</ref>
*<big>''Τέλος η εστίαση ήταν η καταβολή των εξόδων για ένα γεύμα που παραθέτονταν την ημέρα μιας μεγάλης γιορτής σ΄όσους ανήκαν στην ίδια με το λειτουργό φυλή.''</big>
Την Μυκηναϊκή περίοδο οι Αθηναίοι βρίσκονταν στην σκιά των ισχυρών Μυκηναϊκών κέντρων της περιόδου. Ο [[Όμηρος]] αναφέρει συμμετοχή της Αθήνας στον [[Τρωικός πόλεμος|Τρωικό πόλεμο]], με 50 πλοία και αρχηγό τον [[Μενεσθέας|Μενεσθέα]]<ref>{{ws|[[s:Ιλιάς/Β|Βικιθήκη, Ιλιάδα, Ραψωδία Β 544-556]]}} Οἳ δ' ἄρ' Ἀθήνας εἶχον ἐϋκτίμενον πτολίεθρον
δῆμον Ἐρεχθῆος μεγαλήτορος, ὅν ποτ' Ἀθήνη
θρέψε Διὸς θυγάτηρ, τέκε δὲ ζείδωρος ἄρουρα,
κὰδ δ' ἐν Ἀθήνῃς εἷσεν ἑῷ ἐν πίονι νηῷ·
ἔνθα δέ μιν ταύροισι καὶ ἀρνειοῖς ἱλάονται 550
κοῦροι Ἀθηναίων περιτελλομένων ἐνιαυτῶν·
τῶν αὖθ' ἡγεμόνευ' υἱὸς Πετεῶο Μενεσθεύς.
τῷ δ' οὔ πώ τις ὁμοῖος ἐπιχθόνιος γένετ' ἀνὴρ
κοσμῆσαι ἵππους τε καὶ ἀνέρας ἀσπιδιώτας·
Νέστωρ οἶος ἔριζεν· ὃ γὰρ προγενέστερος ἦεν·
τῷ δ' ἅμα πεντήκοντα μέλαιναι νῆες ἕποντο</ref>. Την περίοδο της καθόδου των Δωριέων οι Αθηναίοι αντιστάθηκαν με επιτυχία.
===Οι πρώτοι νομοθέτες ===
Πρώτος ο [[Θησέας]] χώρισε τους κατοίκους της πόλης σε τρεις τάξεις: στους πλούσιους και μορφωμένους, ''Ευπατρίδες'', στους αγρότες και κτηνοτρόφους, ''Γεωμόρους'' και στους τεχνίτες, ''Δημιουργούς''. Από την εποχή της καθόδου των Δωριέων στην Αθήνα φαίνεται να είχε υποχωρήσει ο θεσμός της βασιλείας, ο οποίος είχε αντικατασταθεί από την [[αριστοκρατία]]. Την Αθήνα κυβερνούσε μία τάξη αριστοκρατών, οι οποίοι ήταν γνωστοί ως Ευπατρίδες. Την νομοθετική εξουσία ασκούσε μία ομάδα αριστοκρατών, γνωστών ως Θεσμοθέτες. Οι θεσμοθέτες το 624 π.Χ. ανέθεσαν στον [[Δράκων|Δράκοντα]] να συντάξει νέα νομοθεσία, που ήταν και η πρώτη γραπτή νομοθεσία της αρχαίας Αθήνας. Οι νόμοι του Δράκοντα διατηρήθηκαν μόνο για τριάντα χρόνια γιατί ήταν ιδιαίτερα σκληροί και τελικά αντικαταστάθηκαν με τη νομοθεσία του [[Σόλων]]α το 594 π.Χ. Στο διάστημα αυτό το αριστοκρατικό πολίτευμα είχε κινδυνεύσει από μία απόπειρα εγκαθίδρυσης [[Τυραννία]]ς από τον [[Κυλώνειο Άγος|Κύλωνα]] το 632 π.Χ. Η περίοδος της αριστοκρατίας τερματίστηκε το [[560 π.Χ.]], όταν κατέλαβε την εξουσία ο [[Πεισίστρατος]],<ref>[[Άγγελος Βλάχος (1915-2003)|Άγγελος Βλάχος]], Πεισίστρατος ο Φιλόπρωτος, εκδ. Βιβλιοπωλείο της «ΕΣΤΙΑΣ», 1998, ISBN 960-05-0769-4</ref> ο οποίος εγκαθίδρυσε τυραννία<ref name="eroth"/>. Τον Πεισίστρατο τον διαδέχτηκαν οι γιοι του [[Ιππίας ο τύραννος|Ιππίας]] και [[Ίππαρχος ο τύραννος|Ίππαρχος]], οι οποίοι και υπήρξαν οι τελευταίοι τύραννοι της Αθήνας. Το 510 καταργήθηκε η Τυραννία και ο νομοθέτης [[Κλεισθένης]] έβαλε τις βάσεις για την Αθηναϊκή [[δημοκρατία]].
=== Περσικοί πόλεμοι ===
[[Αρχείο:Map Greco-Persian Wars-el.svg|240px|thumb|Χάρτης των [[Περσικοί πόλεμοι|Περσικών Πολέμων]]. Με μπλε χρώμα οι ελληνικές πόλεις-κράτη που συγκρότησαν την συμμαχία εναντίον των Περσών]]
{{κύριο|Περσικοί πόλεμοι}}
Στην πρώτη εκστρατεία των [[Πέρσες|Περσών]] κατά της Ελλάδας, που οργάνωσε ο βασιλιάς [[Δαρείος Α' της Περσίας|Δαρείος]], ο περσικός στόλος έπλευσε ενάντια των δύο ελληνικών πόλεων που είχαν συνδράμει τις ιωνικές πόλεις κατά την διάρκεια [[ιωνική επανάσταση|ιωνικής επανάστασης]], της Ερέτριας και της Αθήνας. Αφού κατέστρεψε ολοσχερώς την [[Ερέτρια]] ο Περσικός στόλος κατευθύνθηκε στον Μαραθώνα. Εκεί περίμενε τον περσικό στρατό μία Αθηναϊκή δύναμη 10.000 ανδρών, με περίπου 1.000 Πλαταιείς, με αρχηγό τον [[Μιλτιάδης|Μιλτιάδη]].<ref>{{cite book
|author= Claude Mosse, Annie Schnapp-Gourbeillon
|title= Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας
|chapter= Μηδικοί Πόλεμοι και η Εγκαθίδρυση της Ηγεμονίας της Αθήνας / Ο Πρώτος Μηδικός Πόλεμος: Μαραθώνας
|publisher= Παπαδήμα (μετάφραση Λύντια Στεφάνου)
|url=
|year= 2012 (14 έκδοση)
|place= Αθήνα
|pages= 238
|isbn= 978-960-206-363-7
}}</ref> Οι Αθηναίοι χωρίς συμμάχους συνέτριψαν την Περσική δύναμη και τους ανάγκασαν να ματαιώσουν πρόωρα τα σχέδια τους για κατάληψη της Ελλάδας<ref name="eroth">{{ws|[[s:Ιστορίαι (Ηροδότου)/Κλειώ|Βικιθήκη Ηροδότου Ιστορία, βιβλίο/Α]]}}</ref>.
Δέκα χρόνια μετά σχεδίασε την ίδια εκστρατεία ο διάδοχος του Δαρείου [[Ξέρξης]]. Για την αντιμετώπιση του Ξέρξη συμμάχησαν οι περισσότερες ελληνικές πόλεις της νότιας Ελλάδας. Αφού δεν κατόρθωσαν να ανακόψουν την Περσική επέλαση στις [[μάχη των Θερμοπυλών|Θερμοπύλες]] ο ελληνικός στρατός συγκεντρώθηκε στον ισθμό της Κορίνθου ενώ ο στόλος αγκυροβόλησε στην Σαλαμίνα. Οι Πέρσες έφτασαν ανενόχλητοι μέχρι την Αθήνα που είχε εγκαταλειφθεί από τους κατοίκους της και προξένησαν τεράστιες καταστροφές στην πόλη. Λίγο μετά όμως ο περσικός στόλος καταστράφηκε στην [[ναυμαχία της Σαλαμίνας|Σαλαμίνα]] και οι Πέρσες αποσύρθηκαν από την Αττική. Ένα χρόνο μετά οι Πέρσες ηττήθηκαν στην [[μάχη των Πλαταιών]] και εγκατέλειψαν οριστικά τα σχέδια τους για κατάληψη της Ελλάδας<ref>{{ws|[[s:Ιστορίαι (Ηροδότου)/Καλλιόπη|Βικιθήκη Ηροδότου Ιστορία, βιβλίο/Θ]]}}</ref>.
Εκεί μάλιστα ο [[Μαρδόνιος]], παρόλο που υπήρξαν αντιδράσεις από άλλους Πέρσες στρατηγούς, όπως ο [[Αρτάβαζος]] κι ο [[Αρτάβανος της Περσίας|Αρτάβανος]], πίστευαν πως απλά και μόνο η αριθμητική υπεροχή των Περσών δεν θα ήταν αρκετή για να εξασφαλίσει την νίκη. Ο Μαρδόνιος σκοτώθηκε στη Μάχη των Πλαταιών και ο στρατός του ηττήθηκε.
=== Περίοδος ακμής ===
[[Αρχείο:Map athenian empire 431 BC-el.svg|left|250px|thumb|Χάρτης της Δηλιακής συμμαχίας]]
Λίγο μετά την λήξη των [[Περσικοί πόλεμοι|Περσικών πολέμων]] η Πανελλήνια συμμαχία που είχε συσταθεί το 481 με σκοπό την αντιμετώπιση των [[Πέρσες|Περσών]] διασπάστηκε. Κύρια αιτία ήταν η συνέχιση του πολέμου κατά των Περσών από πλευράς Αθηναίων, ενώ οι Πελοποννήσιοι δεν επιθυμούσαν την συνέχιση των πολεμικών επιχειρήσεων. Έτσι όταν οι Αθηναίοι έπλευσαν στον [[Ελλήσποντος|Ελλήσποντο]] για να ελευθερώσουν τις ελληνικές πόλεις της περιοχής, οι Σπαρτιάτες με τους υπόλοιπους Πελοποννήσιους αποχώρησαν. Χωρίς την βοήθεια των υπόλοιπων Ελλήνων οι Αθηναίοι προχώρησαν στην πολιορκία της [[Σηστός|Σηστού]] και την κατέλαβαν το 478 π.Χ. Την ίδια χρονιά ή πιθανόν ένα χρόνο μετά, το 477 π.Χ. η Αθήνα προχώρησε στην ίδρυση της [[Δηλιακή συμμαχία|Δηλιακής συμμαχίας]] ή πρώτης Αθηναϊκής συμμαχίας. Την οργάνωση της συμμαχίας ανέλαβε ο [[Αριστείδης]]. Με την ίδρυση της συμμαχίας αυτής οι Αθηναίοι επισφράγισαν την υπεροχή τους στην θάλασσα.
Μετά το τέλος των Περσικών πολέμων και την αποχώρηση των Περσών η Αθήνα ήταν κατεστραμμένη πόλη. Την περίοδο αυτή άρχισε η ανέγερση των τειχών της πόλης. Η Σπάρτη αντέδρασε στην ανέγερση των τειχών και απαίτησε από τους Αθηναίους να μην προχωρήσουν στην οχύρωση της πόλης. Ο [[Θεμιστοκλής]] τότε πήγε στην Σπάρτη για να διαπραγματευτεί το θέμα δίνοντας εντολή στους Αθηναίους να συνεχίσουν την ανέγερση των τειχών. Ο ίδιος καθυστέρησε τις διαπραγματεύσεις με τους Σπαρτιάτες μέχρι το τείχος να φτάσει σε ένα ικανό ύψος για να αποκρούσει επιθέσεις και τότε τους αποκάλυψε πως η Αθήνα έχει ήδη τειχιστεί. Στην συνέχεια οχυρώθηκε και ο Πειραιάς <ref>[[s:Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου (μετάφραση Βενιζέλου)/Α#Ανάδειξις των Αθηνών εις μεγάλην δύναμην (479-432πΧ)|Θουκυδίδης,Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου, 1.89-1.90]]</ref>.
Στα χρόνια μετά τη λήξη των Περσικών πολέμων κυριαρχούσε στην πολιτική σκηνή της Αθήνας, ο Θεμιστοκλής. Από το 476 έως το 462 κυριάρχησε στην πολιτική σκηνή της πόλης ο [[Κίμωνας]], ο οποίος συνέχισε τις πολεμικές επιχειρήσεις κατά των Περσών. Το 476 π.Χ. κατέλαβε την πόλη [[Ηιόνα]] στις εκβολές του Στρυμώνα που ακόμα βρισκόταν κάτω από τον έλεγχο των Περσών. Ένα χρόνο μετά επιτέθηκε κατά των [[Δόλοπες|Δολόπων]] πειρατών της [[Σκύρος|Σκύρου]], τους οποίους νίκησε απαλλάσσοντας το κεντρικό [[Αιγαίο]] από την δράση τους. Οι Δόλοπες εκδιώχθηκαν από την Σκύρο και στο νησί εγκαταστάθηκαν Αθηναίοι κληρούχοι<ref>[[s:Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου (μετάφραση Βενιζέλου)/Α#Ανάδειξις των Αθηνών εις μεγάλην δύναμην (479-432πΧ)|Θουκυδίδης, Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου, 1.98-1.99]]</ref>.
[[Αρχείο:Pericles Pio-Clementino Inv269 n2.jpg|right|thumb|180px|Ο Περικλής]]
Οι Αθηναίοι στην συνέχεια πραγματοποίησαν μία σειρά από επιχειρήσεις που είχαν στόχο την ενδυνάμωση της Δηλιακής συμμαχίας. Αρχικά κατέλαβαν την [[Κάρυστος|Κάρυστο]] (473 π.Χ.) και στην συνέχεια κατέστειλαν την αποστασία της [[Νάξος|Νάξου]] (469 π.Χ.) επαναφέροντας την πόλη στην συμμαχία. Η [[Δηλιακή συμμαχία]] είχε αρχίσει να μετατρέπεται σταδιακά σε Αθηναϊκή ηγεμονία. Το 467 π.Χ. οι Αθηναίοι και οι σύμμαχοί τους αντιμετώπισαν ξανά τους Πέρσες τους οποίους νίκησαν στην [[μάχη του Ευρυμέδοντα]] ποταμού, στις ακτές της [[Λυκία]]ς. Με την νίκη αυτή των Αθηναίων οι Πέρσες εγκατέλειψαν τις προσπάθειές τους για ανάκτηση των ελληνικών πόλεων της Μικράς Ασίας. Η πρώτη προσπάθεια αποικισμού της [[Αμφίπολη]]ς από τους Αθηναίους τους έφερε αντιμέτωπους με τους [[Θάσος|Θάσιους]]. Οι Αθηναίοι τελικά κατέλαβαν την Θάσο το 463 π.Χ. και την μετέτρεψαν σε φόρου υποτελή<ref>[[s:Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου (μετάφραση Βενιζέλου)/Α#Ανάδειξις των Αθηνών εις μεγάλην δύναμην (479-432πΧ)|Θουκυδίδης, Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου, 1.100,1.101]]</ref>.
Η περίοδος του Κίμωνα έληξε το 462 π.Χ. και έναν χρόνο μετά ακολούθησε ο οστρακισμός του. Την περίοδο αυτή σημειώθηκε πολιτική μεταρρύθμιση στην Αθήνα με πρωτεργάτες τον [[Περικλής|Περικλή]] και τον [[Εφιάλτης του Σοφωνίδου|Εφιάλτη του Σοφωνίδου]]. Με την μεταρρύθμιση αυτή αφαιρέθηκαν πολλά προνόμια από τον [[Άρειος Πάγος|Άρειο Πάγο]] που μεταβιβάστηκαν στην [[Εκκλησία του Δήμου]], στην [[Βουλή των Πεντακοσίων]] και στην [[Ηλιαία]]. Με τις αλλαγές αυτές το πολίτευμα έγινε περισσότερο δημοκρατικό. Από το 461 π.Χ. κυριαρχεί στην πολιτική ζωή της πόλης ο [[Περικλής]]. Η τριακονταετία που ακολούθησε μέχρι το ξέσπασμα του Πελοποννησιακού πολέμου ήταν περίοδος μεγάλης ακμής για την Αθήνα και έγινε γνωστή ως χρυσός αιώνας του Περικλή. Ο Περικλής ενίσχυσε ακόμα περισσότερο τον δημοκρατικό χαρακτήρα του πολιτεύματος παίρνοντας σειρά φιλολαϊκών μέτρων. Καθιέρωσε ημερομίσθιο για τους πολίτες που συμμετείχαν στην Ηλιαία ή στην Βουλή των Πεντακοσίων ώστε να αποκτήσουν την δυνατότητα να συμμετέχουν στα δύο σώματα και φτωχότεροι Αθηναίοι που δεν είχαν μέχρι τότε την δυνατότητα να εγκαταλείψουν προσωρινά τις βιοποριστικές τους ασχολίες και να εκλεγούν σε κάποιο αξιώμα. Παραχωρήθηκε επίσης το δικαίωμα στους [[ζευγίτες]] να εκλέγονται εννέα άρχοντες.
[[Αρχείο:Walls Protecting Athens Pireus 431 B-C-a.svg|250px|thumb|left|Τα Μακρά Τείχη]]
Στον στρατιωτικό τομέα το 459 π.Χ. η Αθήνα εξασφάλισε την συμμαχία των [[Μεγαρείς|Μεγάρων]] και απέκτησε πρόσβαση στον Κορινθιακό<ref>[[s:Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου (μετάφραση Βενιζέλου)/Α#Ανάδειξις των Αθηνών εις μεγάλην δύναμην (479-432πΧ)|Θουκυδίδης,Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου, 1.103]]</ref>. Την περίοδο αυτή άρχισαν να οικοδομούνται και τα [[Μακρά Τείχη]]. Η ανάπτυξη της Αθήνας και προς τον [[Κορινθιακός κόλπος|Κορινθιακό κόλπο]] ανησύχησε την [[αρχαία Κόρινθος|Κόρινθο]] η οποία εξασφαλίζοντας την συμμαχία της [[Αίγινα]]ς, ανέλαβε πολεμικές επιχειρήσεις κατά των Αθηναίων. Το 458 οι δύο αντίπαλες δυνάμεις συγκρούστηκαν στην πόλη [[Αλιείς (αρχαία πόλη)|Αλιείς]] της νότιας Αργολίδας με τους Κορίνθιους και τους [[Αίγινα|Αιγινίτες]] να υπερτερούν. Λίγο μετά όμως οι Αθηναίοι πολιόρκησαν την Αίγινα και την κατέλαβαν υποχρεώνοντάς την να ενταχθεί στην Δηλιακή συμμαχία. Την επόμενη χρονιά (457 π.Χ.) ανέλαβε δράση εναντίον της Αθήνας και η [[αρχαία Σπάρτη|Σπάρτη]] η οποία κατάφερε να συμμαχήσει με τους [[Βοιωτοί|Βοιωτούς]]. Τότε ξεκίνησε μία πολυετής διαμάχη μεταξύ των Αθηναίων και των Σπαρτιατών που αναφέρεται συχνά ως [[πρώτος Πελοποννησιακός πόλεμος]]. Την πρώτη χρονιά οι δύο αντίπαλοι συνασπισμοί συγκρούστηκαν στην [[Τανάγρα]] με τους Πελοποννήσιους και τους Βοιωτούς να επικρατούν των Αθηναίων αλλά λίγες μέρες μετά οι Αθηναίοι με αρχηγό τον [[Μυρωνίδης|Μυρωνίδη]] νικούν τους αντιπάλους τους στα [[Οινόφυτα]]<ref>[[s:Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου (μετάφραση Βενιζέλου)/Α#Ανάδειξις των Αθηνών εις μεγάλην δύναμην (479-432πΧ)|Θουκυδίδης, Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου, 1.107-1.108]]</ref>. Με την νίκη των Αθηναίων στην [[μάχη των Οινοφύτων]] η Βοιωτία πέρασε προσωρινά στον έλεγχό τους. Στην συνέχεια η Αθήνα προχώρησε σε επιθετικές κινήσεις κατά της Σπάρτης. Με αρχηγό του στόλου τον [[Τολμίδης|Τολμίδη]] και στην συνέχεια τον ίδιο τον Περικλή, οι Αθηναίοι κατέστρεψαν το Γύθειο και εξασφάλισαν την συμμαχία της [[Ζάκυνθος|Ζακύνθου]], της [[Κεφαλονιά]]ς και της [[Ακαρνανία]]ς. Οι Αθηναίοι την περίοδο αυτή πραγματοποιούσαν και μία δεύτερη επιχείρηση στην Αίγυπτο βοηθώντας τον τοπικό άρχοντα που είχε επαναστατήσει κατά τον Περσών. Η επιχείρηση απέτυχε προκαλώντας στους Αθηναίους οικονομικές και στρατιωτικές απώλειες. Το γεγονός αυτό τους ανάγκασε να τερματίσουν τις επιχειρήσεις κατά της Σπάρτης κηρύσσοντας ανακωχή. Παράλληλα έκλεισαν ειρήνη με τους Πέρσες, γνωστή ως [[Καλλίειος ειρήνη]] από το όνομα του Αθηναίου διαπραγματευτή.
Το 447 π.Χ. οι [[αρχαία Θήβα|Θηβαίοι]] έδιωξαν την φιλοαθηναϊκή παράταξη της πόλης. Οι Αθηναίοι εκστράτευσαν εναντίον τους όπου και ηττήθηκαν στην [[μάχη της Κορώνειας]]<ref>[[s:Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου (μετάφραση Βενιζέλου)/Α#Ανάδειξις των Αθηνών εις μεγάλην δύναμην (479-432πΧ)|Θουκυδίδης, Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου, 1.113]]</ref>. Μετά από αυτή την αποτυχία η Αθήνα έχασε τον έλεγχο της Βοιωτίας που τον είχε εξασφαλίσει δέκα χρόνια πριν, στην μάχη των Οινοφύτων. Ένα χρόνο μετά αποχώρησαν και οι [[Μεγαρείς]] από την Αθηναϊκή συμμαχία. Η προσπάθεια για ανάκτηση των Μεγάρων οδήγησε σε νέα σύγκρουση με την Σπάρτη. Τελικά οι δύο αντίπαλοι, Σπαρτιάτες και Αθηναίοι αποφάσισαν την σύναψη ειρήνης για τριάντα χρόνια και την διατήρηση του καθεστώτος που υπήρχε πριν την προσχώρηση των Μεγάρων στην Αθήνα, δηλαδή πριν το 459 π.Χ. Η συμφωνία ειρήνης αναφέρεται ως [[Τριακονταετείς Σπονδές]] (446 π.Χ).<ref>[[s:Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου (μετάφραση Βενιζέλου)/Α#Ανάδειξις των Αθηνών εις μεγάλην δύναμην (479-432πΧ)|Θουκυδίδης, Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου, 1.115]]</ref>
Την περίοδο μετά την τριακονταετή ειρήνη η Αθήνα έφτασε στην μέγιστη ακμή της. Ίδρυσε τις αποικίες [[Θούριοι]] (444 π.Χ.) στην Μεγάλη Ελλάδα και [[Αμφίπολη]] (437 π.Χ.) στην Μακεδονία, ενώ παράλληλα σύναψε συμμαχία με το [[Ρήγιο]], και τους [[Λεοντίνοι|Λεοντίνους]] στην μεγάλη Ελλάδα και Σικελία. Η ανάπτυξη της Αθήνας στην δύση την οδήγησε πάλι σε έντονη αντιπαλότητα με την Κόρινθο. Η έχθρα προς τους Κορίνθιους και τους στενούς συμμάχους τους Μεγαρείς οδήγησε στην εφαρμογή του [[Μεγαρικό ψήφισμα|Μεγαρικού Ψηφίσματος]] με το οποίο απαγορευόταν στους Μεγαρείς να χρησιμοποιούν τα λιμάνια της Αθηναϊκής συμμαχίας. Ένα χρόνο μετά οι Αθηναίοι ενίσχυσαν την Κέρκυρα στον πόλεμο που διεξήγαγε κατά της Κορίνθου. Οι Κορίνθιοι τότε υποκίνησαν την πρώην αποικία τους Ποτίδαια να επαναστατήσει και να αποστατήσει από την Δηλιακή συμμαχία. Οι Αθηναίοι λίγο μετά απέστειλαν στρατό για την καταστολή της επανάσταση γεγονός που πυροδότησε τον Πελοποννησιακό πόλεμο.
=== Πελοποννησιακός πόλεμος ===
[[Αρχείο:Pelop krieg1.png|right|300px|thumb|Οι αντίπαλες συμμαχίες του Πελοποννησιακού πολέμου. Με κόκκινο σημειώνονται οι σύμμαχοι της Αθήνας και με μπλε της Σπάρτης. Με γκρί σημειώνονται οι ουδέτεροι [[Έλληνες]], με πράσινο οι [[βάρβαροι]] (μη-Έλληνες) και με κίτρινο οι Πέρσες.]]
Ο [[Πελοποννησιακός πόλεμος]] ξέσπασε το [[431 π.Χ.]]<ref>[[Νίκος Σκουτερόπουλος|Ν.Μ. Σκουτερόπουλος]], Θουκυδίδης με αντικρυστό κείμενο στη νεοελληνική (σελίδες 1236) εκδ. ΠΟΛΙΣ, 2011 ISBN 978-960-435-303-3</ref> Την πρώτη περίοδο που αποκαλείται [[Αρχιδάμειος πόλεμος]] οι Σπαρτιάτες εισέβαλαν κάθε χρόνο και στρατοπέδευαν στην Αττική ενώ οι Αθηναίοι κλείνονταν στα [[Μακρά Τείχη]] και αναλάμβαναν επιχειρήσεις με τον στόλο τους. Το δεύτερο έτος ξέσπασε φοβερός [[Λοιμός των Αθηνών|λοιμός στην Αθήνα]] που οδήγησε στον θάνατο τα δύο τρίτα του πληθυσμό της πόλης. Ένα χρόνο μετά, το 429 π.Χ. ο Περικλής είδε τους δύο γιους του, τον [[Πάραλος|Πάραλο]] και τον [[Ξάνθιππος (γιος Περικλή)|Ξάνθιππο]] να πεθαίνουν από το φοβερό λοιμό που χτύπησε την πόλη. Πέθανε και ο ίδιος από το λοιμό, τον Αύγουστο του 429 π.Χ.. Από τους διαδόχους του κυριάρχησε τα επόμενα χρόνια ο [[Κλέωνας]]. Σημαντικότερη επιχείρηση των Αθηναίων τα επόμενα χρόνια ήταν η κατάληψη της [[Πύλος|Πύλου]], που πραγματοποιήθηκε το 425 π.Χ και η νίκη τους εναντίον των Σπαρτιατών στην μάχη της Σφακτηρίας. Οι Αθηναίοι με αρχηγό τον [[Δημοσθένης (στρατηγός)|Δημοσθένη]] είχαν καταλάβει και οχυρώσει την Πύλο. Μετά την επιχείρηση αυτή οι Σπαρτιάτες αποχώρησαν από την Αττική και έστειλαν στρατό στην περιοχή, ο οποίος οχυρώθηκε στο νησί [[Σφακτηρία]]. Οι Αθηναίοι τότε απέστειλαν ενισχύσεις με αρχηγό τον Κλέωνα και στη μάχη που ακολούθησε πάνω στο νησί οι Αθηναίοι κατάφεραν να νικήσουν τους Σπαρτιάτες και να τους αιχμαλωτίσουν, πετυχαίνοντας την πρώτη σημαντική τους νίκη στον πόλεμο.
Ένα χρόνο μετά την επιτυχία της Πύλου οι Αθηναίοι στράφηκαν εναντίον των Βοιωτών από τους οποίους ηττήθηκαν στη [[μάχη του Δήλιου]]. Στην συνέχεια οι συγκρούσεις μεταφέρθηκαν στη Χαλκιδική όπου νέες πόλεις είχαν αποστατήσει με παρακίνηση της Σπάρτης. Οι Αθηναίοι κατέλαβαν τη [[Σκιώνη]] και τη [[Μένδη]] και στράφηκαν στη συνέχεια στην πρώην αποικία τους [[Αμφίπολη]] που είχε επίσης αποστατήσει. Την πόλη υπερασπίζονταν οι Σπαρτιάτες με αρχηγό τον [[Βρασίδας|Βρασίδα]]. Στην μάχη που ακολούθησε οι Αθηναίοι ηττήθηκαν, ενώ εκεί σκοτώθηκαν ο Κλέων και ο Βρασίδας. Τον Κλέωνα τον διαδέχτηκε ο πολιτικός του αντίπαλος, [[Νικίας]]. Ένα χρόνο μετά, Αθηναίοι και Σπαρτιάτες σύναψαν ειρήνη γνωστή ως [[Νικίειος ειρήνη]], από το όνομα του Αθηναίου ηγέτη που συμμετείχε στις διαπραγματεύσεις.
[[Αρχείο:Bust Alcibiades Musei Capitolini MC1160.jpg|left|thumb|200px|Ο Αλκιβιάδης]]
Μετά τον Νικία υπερίσχυσε στην πολιτική σκηνή ο [[Αλκιβιάδης]] ο οποίος ήταν οπαδός της συνέχισης του πολέμου. Με ενέργειές του εξασφάλισε την συμμαχία του [[Αργείοι|Άργους]] προκαλώντας την άμεση επέμβαση της Σπάρτης που κατέληξε στη [[μάχη της Μαντίνειας (418 π.Χ.)|μάχη της Μαντίνειας]]. Στην μάχη αυτή επικράτησαν οι Σπαρτιάτες διαλύοντας τη συμμαχία των Αθηναίων με το Άργος. Το 416 π.Χ. οι Αθηναίοι αποφάσισαν να μεταφέρουν το πεδίο δράσης τους στη [[Σικελία]], καθώς τους προσέλκυαν τα πλούτη του νησιού και τους προκαλούσε πάντα ανησυχία η ενδυνάμωση των [[Συρακούσες|Συρακουσών]], μίας πόλης φιλικής προς τους Πελοποννήσιους, που είχε την δυνατότητα να τους ενισχύει οικονομικά και να τους ανεφοδιάζει σε τρόφιμα. Ήδη το 427 π.Χ. είχαν στείλει μία μικρή δύναμη να βοηθήσει το [[Ρήγιο]] και τους [[Λεοντίνοι|Λεοντίνους]] που απειλούνταν από τις Συρακούσες<ref>[[s:Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου (μετάφραση Βενιζέλου)/Γ#Δίκη των Πλαταιέων|Θουκυδίδης, Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου, 3.86]]</ref>. Το 416 π.Χ. η αφορμή δόθηκε όταν η πόλη [[Έγεστα]] ζήτησε την βοήθεια της Αθήνας για να προστατευτεί από τις επιθέσεις του γειτονικού [[Σελινούντας Σικελίας|Σελινούντα]], που ήταν συμμαχική πόλη με τις Συρακούσες. Με προτροπή του Αλκιβιάδη οργάνωσαν μία πολύ δαπανηρή εκστρατεία, γνωστή ως [[Σικελική εκστρατεία]], της οποία ανέλαβαν αρχηγοί, ο Αλκιβιάδης, ο [[Λάμαχος]] και ο Νικίας. Λίγο μετά την αναχώρηση της αποστολής, την άνοιξη του 415 π.Χ. ο Αλκιβιάδης κατηγορήθηκε για ιερόσυλη πράξη, τον αποκεφαλισμό των Ερμών, που είχε πραγματοποιηθεί στην Αθήνα λίγο πριν την αναχώρηση του στόλου. Οι Αθηναίοι ανακάλεσαν τον Αλκιβιάδη για να τον δικάσουν αλλά αυτός διέφυγε στη Σπάρτη. Για να εκδικηθεί τους Αθηναίους, συμβούλευσε τους Σπαρτιάτες να στείλουν ενισχύσεις στις Συρακούσες και να οχυρώσουν τη [[Αρχαία Δεκέλεια Αττικής|Δεκέλεια]] στην Αττική.
Οι Σπαρτιάτες ακολούθησαν τις συμβουλές του Αλκιβιάδη και έστειλαν ενισχύσεις στις Συρακούσες με αρχηγό τον [[Γύλιππος|Γύλιππο]]. Ο Γύλιππος ανάγκασε τους Αθηναίους να λύσουν την πολιορκία της πόλης. Παρά τις μεγάλες ενισχύσεις που έστειλαν οι Αθηναίοι με αρχηγούς τον [[Δημοσθένης (στρατηγός)|Δημοσθένη]] και τον [[Ευρυμέδων ο στρατηγός|Ευρυμέδοντα]], ο αθηναϊκός στόλος και ο στρατός ηττήθηκαν από τους Συρακούσιους και τους Πελοποννήσιους παθαίνοντας μεγάλη πανωλεθρία. Περίπου 7.000 Αθηναίοι και σύμμαχοι αιχμαλωτίστηκαν και μεταφέρθηκαν για καταναγκαστικά έργα στα λατομεία των Συρακουσών.
Μετά την ατυχή για τους Αθηναίους έκβαση της Σικελικής εκστρατείας ο Πελοποννησιακός πόλεμος αναζωπυρώθηκε. Οι Σπαρτιάτες, οχυρωμένοι στη Δεκέλεια όπως τους είχε συμβουλεύσει ο Αλκιβιάδης, παρενοχλούσαν σοβαρά την αθηναϊκή ύπαιθρο ενώ οι Αθηναίοι κατέφυγαν πάλι μέσα στα [[Μακρά Τείχη]]. Εκτός από τη Σπάρτη είχαν να αντιμετωπίσουν τις [[Ιωνία|ιωνικές]] πόλεις που αποστατούσαν. Σταδιακά η [[Χίος]] οι [[Κλαζομενές]], η [[Ερυθρές Ιωνίας|Ερυθραία]] και η [[Μίλητος]] αποστάτησαν αναγκάζοντας τους Αθηναίους να στείλουν στόλο για να τις επαναφέρουν στην [[Αθηναϊκή συμμαχία]]. Χρησιμοποιώντας ως βάση τη [[Σάμος|Σάμο]] που παρέμενε πιστή, επανέφεραν στη συμμαχία τις παραπάνω πόλεις. Το 411 π.Χ. σημειώθηκε απόπειρα στην Αθήνα για αλλαγή του πολιτεύματος, από ομάδα ολιγαρχικών με αρχηγούς τους [[Φρύνιχος (στρατηγός)|Φρύνιχο]] και [[Αντιφώντας|Αντιφώντα]]. Η εξουσία περιήλθε προσωρινά σε ένα σώμα 400 ολιγαρχικών, το οποίο ανατράπηκε μέσα στην ίδια χρονιά. Ο στόλος αντιθέτως, ο οποίος βρισκόταν εκείνη την περίοδο στην Σάμο, διατήρησε αρχηγούς της δημοκρατικής παράταξης ενώ ανακάλεσε και τον Αλκιβιάδη. Ο Αλκιβιάδης ανέλαβε αρχηγός των Αθηναίων στην πολιορκία της [[Κύζικος|Κυζίκου]] όπου οι Αθηναίοι νίκησαν τους Σπαρτιάτες καταστρέφοντας τον στόλο τους. Τα επόμενα χρόνια ο αθηναϊκός στόλος συνέχισε τις επιχειρήσεις στην ευρύτερη περιοχή της Προποντίδας καταλαμβάνοντας το [[Βυζάντιο]] και τα [[Άβδηρα]]. Μετά τις επιτυχίες αυτές ο Αλκιβιάδης έγινε δεκτός στην Αθήνα, απαλλάχτηκε από τις κατηγορίες που τον βάραιναν και εκλέχτηκε νέος στρατηγός των Αθηναίων (407 π.Χ.) Ένα χρόνο μετά όμως, την άνοιξη του 406 π.Χ. ηττήθηκε στη ναυμαχία που έγινε στο [[Νότιο Αιολίδας|Νότιο]] και καθαιρέθηκε. Αρχηγός στη συνέχεια ανέλαβε ο [[Κόνωνας]], ο οποίος κατάφερε να πετύχει μεγάλη νίκη κατά των Σπαρτιατών στη [[ναυμαχία των Αργινουσών]]<ref>[[s:Ελληνικά (Ξενοφών)/A'/VI|Ξενοφώντα Ελληνικά 1.5]]</ref>, το καλοκαίρι του 406 π.Χ. Παρά τη νίκη που σημείωσαν οι Αθηναίοι, καταδίκασαν σε θάνατο τους στρατηγούς που θεωρήθηκαν υπεύθυνοι επειδή δεν περισυνέλλεξαν τα πτώματα των νεκρών. Καταδικάστηκαν σε θάνατο συνολικά έξι στρατηγοί. Ένα χρόνο μετά οι Σπαρτιάτες κατέλαβαν τη [[Λάμψακος|Λάμψακο]], αναγκάζοντας τους Αθηναίους να στείλουν στόλο εναντίον τους, Στη [[Ναυμαχία στους Αιγός Ποταμούς|ναυμαχία]] που πραγματοποιήθηκε στην περιοχή Αιγός Ποταμοί οι Σπαρτιάτες με τον [[Λύσανδρος|Λύσανδρο]] συνέτριψαν τον αθηναϊκό στόλο και εξουδετέρωσαν πλήρως τις πολεμικές δυνατότητες της Αθήνας<ref>[[s:Ελληνικά (Ξενοφών)/Β'/I|Ξενοφώντα Ελληνικά 2.1]]</ref>. Μετά από ένα χρόνο πολιορκίας η Αθήνα παραδόθηκε και ο Πελοποννησιακός πόλεμος έληξε.
=== Ανασυγκρότηση της Αθήνας ===
Μετά την παράδοση της Αθήνας η Σπάρτη επέβαλε στην πόλη ολιγαρχικό πολίτευμα. Την εξουσία ανέλαβαν τριάντα ολιγαρχικοί γνωστοί ως [[Τριάκοντα Τύραννοι]]. Οι δέκα από αυτούς άνηκαν στην ολιγαρχική παράταξη του [[Κριτίας|Κριτία]] και άλλοι δέκα στην ολιγαρχική παράταξη του [[Θηραμένης|Θηραμένη]]. Κατά την περίοδο αυτή επικράτησε κλίμα τρομοκρατίας στην Αθήνα και πολλοί πολίτες εκτελέστηκαν. Οι μετριοπαθείς ολιγαρχικοί αντέδρασαν με αποτέλεσμα να εκτελεστεί ο εκπρόσωπός τους Θηραμένης. Τελικά το σκληρό καθεστώς των τριάντα τυράννων κατέλυσε ο [[Θρασύβουλος]], έναν χρόνο μετά (403 π.Χ) ο οποίος με 70 συντρόφους κατέλαβε το φρούριο της Φυλής και στην συνέχεια με την υποστήριξη περισσότερων Αθηναίων δημοκρατικών κατέλαβε τον Πειραιά. Οι ολιγαρχικοί συγκρούστηκαν με τους δημοκρατικούς στον Πειραία όπου ηττήθηκαν. Στην σύγκρουση αυτή σκοτώθηκε και ο Κριτίας. Οι ολιγαρχικοί τότε κατέφυγαν στην Ελευσίνα όπου παρέμειναν μέχρι να τους χορηγηθεί άσυλο από το νέο καθεστώς της Αθήνας.
Τα επόμενα χρόνια οι Αθηναίοι συμμάχησαν με τους [[Βοιωτοί|Βοιωτούς]] εκμεταλλευόμενοι την αλλαγή στάσης των τελευταίων εναντίον της [[αρχαία Σπάρτη|Σπάρτης]]. Το 395 π.Χ. η Σπάρτη με αφορμή την επέμβαση των Βοιωτών στην Φωκίδα, έστειλε στρατό εναντίον τους. Οι δύο αντίπαλοι συγκρούστηκαν στην [[Αλίαρτος|Αλίαρτο]] όπου επικράτησαν οι Βοιωτοί με τους συμμάχους τους Αθηναίους. Η ήττα της Σπάρτης παρακίνησε και άλλες δυσαρεστημένες πόλεις να στραφούν εναντίον της με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί ένας μεγάλος συνασπισμός πόλεων που στρέφονταν πλέον κατά της Σπάρτης. Αποτέλεσμα της νέας διαμορφωμένης κατάστασης ήταν το ξέσπασμα του [[Κορινθιακός πόλεμος|Κορινθιακού πολέμου]] που κράτησε εννέα χρόνια. Οι Σπαρτιάτες επικράτησαν του συνασπισμού στην μάχη του ποταμού Νεμέα λίγο έξω από την Κόρινθο και στην μάχη της Κορώνειας αλλά ηττήθηκαν στην θάλασσα, στην περιοχή της Κνίδου, από τον στόλο του Κόνωνα τον οποίον ενίσχυαν οι Πέρσες. Στο επόμενο διάστημα η Σπάρτη έκανε συνεχείς επιδρομές στην Κορινθία λεηλατώντας την περιοχή. Τους Κορίνθιους ενίσχυαν οι Αθηναίοι με αρχηγό τον [[Ιφικράτης|Ιφικράτη]] και στην συνέχεια με τον [[Χαβρίας|Χαβρία]]. Παράλληλα ο πόλεμος συνεχιζόταν στην θάλασσα όπου οι Αθηναίοι κατάφεραν να κερδίσουν ξανά παλαιότερους συμμάχους, όπως την [[Λέσβος|Λέσβο]], την [[Σαμοθράκη]] και περιοχές της Θράκης. Σε μία επιχείρηση στην πόλη [[Άσπενδος|Άσπενδο]] της Παμφυλίας σκοτώθηκε ο Θρασύβουλος. Ο πόλεμος προκάλεσε μεγάλες φθορές και από τις δύο πλευρές και οδήγησε τους αντιμαχόμενους να επιθυμούν την ειρήνη. Αποτέλεσμα ήταν να δεχτούν τελικά σχέδιο που πρότεινε ο Πέρσης Βασιλιάς Αρταξέρξης. Με την συμφωνία ειρήνης, γνωστή ως [[Ανταλκίδειος ειρήνη]], οι Πέρσες απέκτησαν πάλι τον έλεγχο της Μικράς Ασίας και της Κύπρου, ενώ οι Αθηναίοι διατήρησαν τα νησιά Σκύρο, Λήμνο και Ίμβρο.
[[Αρχείο:362BCThebanHegemony.png|right|thumb|250px|Η Ελλάδα την περίοδο της Θηβαϊκής ηγεμονίας]]
Το 378 π.Χ. η Αθήνα ίδρυσε την [[Δεύτερη Αθηναϊκή συμμαχία]] με στόχο να αποτρέψει τον Σπαρτιατικό επεκτατισμό προς τα νησιά του Αιγαίου. Στην συμμαχία προσχώρησαν τα περισσότερα νησιά του Αιγαίου, η [[Εύβοια]], το [[Κοινό της Χαλκιδικής]], οι πόλεις των νότιων παραλίων της Θράκης και αργότερα τα νησιά του Ιονίου εκτός από την Ζάκυνθο. Το 371 π.Χ. η Αθήνα ανησυχώντας για την ενδυνάμωση της Θήβας έκλεισε ειρήνη με την Σπάρτη. Οι Θηβαίοι μετά την επικράτησή τους στην [[μάχη των Λεύκτρων]] το 371 π.Χ. κυριάρχησαν στον ελλαδικό χώρο το επόμενο διάστημα. Τελικά συγκρούστηκαν με τους αντιπάλους τους στην Μαντίνεια με τους Αθηναίους να πολεμούν στο πλευρό των Σπαρτιατών. Η [[Μάχη της Μαντινείας (362 π.Χ.)|μάχη της Μαντίνειας]] δεν ανέδειξε νικητή αλλά οδήγησε σε συνθήκη ειρήνης μεταξύ των αντίπαλων πλευρών. Η Αθήνα στο μεταξύ προσπαθούσε να διατηρήσει την συνοχή της δεύτερης Αθηναϊκής συμμαχίας που αντιμετώπιζε συνεχείς απόπειρες πόλεων για αποστασία. Με κύριους επικεφαλής του στόλου τον Ιφικράτη, τον Χαβρία, τον [[Τιμόθεος (στρατηγός)|Τιμόθεο]] και τον [[Χάρης|Χάρη]] προσπαθούσε να διατηρήσει την ακεραιότητα της συμμαχίας. Μεταξύ του 357 και 355 ένας συνασπισμός πόλεων που αποστάτησαν από την συμμαχία, με κυριότερες την Ρόδο, την Κω και την Χίο, συγκρούστηκαν με την Αθήνα. Κατά τον συμμαχικό πόλεμο όπως έγινε γνωστός ο πόλεμος μεταξύ των πρώην μελών της Β΄Αθηναικής συμμαχίας οι Αθηναίοι δεν κατάφεραν να επαναφέρουν τις παραπάνω πόλεις στην συμμαχία. Την περίοδο αυτή ξέσπασε και ο [[τρίτος ιερός πόλεμος]], στον οποίο οι Αθηναίοι τάχτηκαν στο πλευρό των [[Φωκείς|Φωκέων]]. Η στάση τους αυτή τους έφερε αντιμέτωπους με τους Μακεδόνες του Φιλίππου που είχαν σπεύσει να αντιμετωπίσουν τους Φωκείς. Οι Μακεδόνες επικράτησαν τελικά και σύναψαν ειρήνη με τους Αθηναίους, την επονομαζόμενη [[Φιλοκράτειος ειρήνη|Φιλοκράτειο ειρήνη]] (346 π.Χ.). Οι Αθηναίοι όμως παρασυρμένοι από τους λόγους του [[Δημοσθένης|Δημοσθένη]]<ref>[[Κωνσταντίνος Τσάτσος]], Δημοσθένης «Οι τρεις Ολυνθιακοί, τρεις Φιλιππικοί και ο λόγος περί των εν Χερρονήσω», 3<sup>η</sup> έκδοση 2000, εκδ. Βιβλιοπωλείο της Εστίας ISBN 960-05-0905-0</ref> εγκατέλειψαν γρήγορα την φιλική στάση προς τους Μακεδόνες και άρχισαν να δημιουργούν συνασπισμό εναντίον τους. Στον συνασπισμό προσχώρησαν οι Θηβαίοι, οι Κορίνθιοι και οι Μεγαρείς. Οι δύο αντίπαλοι συγκρούστηκαν στην [[Χαιρώνεια]] το 338 π.Χ. και στην μάχη που ακολούθησε επικράτησαν οι Μακεδόνες που αναδείχθηκαν πλέον σε κυρίαρχη δύναμη στον ελλαδικό χώρο.
=== Ελληνιστική περίοδος ===
Η Αθήνα συμμετείχε στην πανελλήνια συμμαχία που συγκροτήθηκε από τους Μακεδόνες, με σκοπό να εκστρατεύσουν εναντίον των Περσών. Μετά τον θάνατο του [[Μέγας Αλέξανδρος|Μεγάλου Αλεξάνδρου]] όμως, οι Αθηναίοι εκμεταλλευτήκαν την ευκαιρία να επαναστατήσουν μαζί με άλλες πόλεις της νότιας Ελλάδας, γεγονός που οδήγησε στον [[Λαμιακός πόλεμος|Λαμιακό πόλεμο]] (322 π.Χ.). Οι Μακεδόνες κατέστειλαν την επανάσταση και εγκατέστησαν φρουρά στον Πειραιά. Αργότερα ο [[Κάσσανδρος]] τοποθέτησε τοποτηρητή στην Αθήνα τον [[Δημήτριος ο Φαληρεύς|Δημήτριο Φαληρέα]]. Το 307 π.Χ. ο γιος του [[Αντίγονος ο Μονόφθαλμος|Αντίγονου]], [[Δημήτριος Πολιορκητής]] κατέλαβε την Αθήνα Ο Δημήτριος στην συνέχεια κατέλαβε τον θρόνο της Μακεδονίας με αποτέλεσμα η Αθήνα να γίνει μέρος του Μακεδονικού βασιλείου, όπου παρέμεινε και όταν βασιλιάς της Μακεδονίας έγινε ο γιος του Δημήτριου, [[Αντίγονος Γονατάς]]. Το 268 π.Χ. η Αθήνα εντάχθηκε στην Σπαρτιατική συμμαχία κατά των Μακεδόνων. Ο συνασπισμός των πόλεων της νότιας Ελλάδας συγκρούστηκε με τους Μακεδόνες του Αντίγονου. Ο πόλεμος αυτός που ονομάστηκε [[Χρεμωνίδειος πόλεμος]] (267-261 π.Χ.) έληξε με νίκη των Μακεδόνων οι οποίοι επέβαλαν πάλι Μακεδονική φρουρά στην Αθήνα. Κατά την διάρκεια του [[Μακεδονικοί Πόλεμοι#Β' Μακεδονικός Πόλεμος|δεύτερου Μακεδονικού πολέμου]] οι Αθηναίοι τάχθηκαν στο πλευρό των [[Ρωμαίοι|Ρωμαίων]]. Όταν πλέον οι Ρωμαίοι κινήθηκαν κατά της νότιας Ελλάδας οι Αθηναίοι δεν πρόβαλαν αντίσταση και έγιναν μέρος του ρωμαϊκού κόσμου. Το 88 π.Χ. κατά την διάρκεια του [[Μιθριδατικοί Πόλεμοι|πρώτου Μιθριδατικού πολέμου]], οι Αθηναίοι κάλεσαν τον Μιθριδάτη να απελευθερώσει την πόλη τους. Την ίδια περίοδο ανέλαβε τύραννος της Αθήνας ο [[Αριστίων]]. Ο [[αρχαία Ρώμη|Ρωμαίος]] στρατηγός [[Σύλλας]] πολιόρκησε την Αθήνα και την κατέλαβε το 86 π.Χ. διαπράττοντας τεράστιες καταστροφές στην πόλη. Αυτή ήταν και η τελευταία απόπειρα της Αθήνας να υπάρξει σαν ελεύθερη πόλη.
=== Ρωμαϊκή περίοδος ===
[[Αρχείο:Η Αθήνα στα χρόνια του Αδριανού Άποψη από ανατολικά - Falke Jacob Von - 1887.jpg|μικρογραφία|Απεικόνιση της Αθήνας κατά την εποχή του αυτοκράτορα [[Αδριανός|Αδριανού]], 19ος αιώνας]]
Μετά την κατάκτηση της Αθήνας από τον Σύλλα, οι Ρωμαίοι έδωσαν στην Αθήνα ειδικό καθεστώς αυτονομίας λόγω της έντονης πνευματικής κίνησης που υπήρχε σ' αυτή. Η Αθήνα συνέχισε να συγκεντρώνει σημαντικές προσωπικότητες των γραμμάτων της εποχής ενώ πολλοί Ρωμαίοι Αυτοκράτορες απέκτησαν κατοικίες στην πόλη. Τα σημαντικότερα έργα της Ρωμαϊκής περιόδου πραγματοποίησε στην Αθήνα ο Αυτοκράτορας [[Αδριανός]] την περίοδο μεταξύ 117 και 138 μ.Χ.. Ο Αδριανός ολοκλήρωσε τον [[ναός του Ολυμπίου Διός|Ναό του Ολυμπίου Διός]], και προχώρησε στην κατασκευή πολλών σημαντικών δημόσιων κτιρίων όπως την βιβλιοθήκη, το γυμνάσιο, το υδραγωγείο κλπ.. Προς τιμήν του οι Αθηναίοι έκτισαν την αψίδα που έγινε γνωστή ως [[πύλη του Αδριανού]]. Σημαντικά έργα πρόσφερε στην πόλη ο εύπορος Αθηναίος [[Ηρώδης ο Αττικός]] με σπουδαιότερο το [[ωδείο Ηρώδου του Αττικού|Ωδείο]] που φέρει το όνομά του.
Το 267 μ.Χ. η Αθήνα υπέστη μεγάλες καταστροφές από την επιδρομή των [[Έρουλοι|Ερούλων]], γερμανικού λαού που είχε εισβάλλει στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Μετά την επιδρομή η πόλη συρρικνώθηκε. Παρέμεινε όμως σημαντικό κέντρο των γραμμάτων μέχρι το κλείσιμο των φιλοσοφικών σχολών από τον [[Ιουστινιανός Α'|Ιουστινιανό]] το 529 μ.Χ.
== Το πολίτευμα της αρχαίας Αθήνας ==
:''Κύρια λήμματα: [[Βασιλείς της Αρχαίας Αθήνας]], [[Επώνυμος άρχοντας]], [[Αθηναϊκή δημοκρατία]]
[[Αρχείο:AGMA Ostrakon Cimon.jpg|240px|left|thumb|όστρακο. Αναφέρει το όνομα του [[Κίμων ο Μιλτιάδου|Κίμωνα Μιλτιάδου]]]]
Το πολίτευμα της βασιλείας ([[Βασιλείς της Αρχαίας Αθήνας]]) φαίνεται να εξασθένησε στην Αθήνα περίπου την εποχή της καθόδου των Δωριέων (1100 π.Χ.). Το πολίτευμα που επικράτησε στην Αθήνα για τους επόμενους αιώνες με εκλεγμένους [[Επώνυμος άρχοντας|Επώνυμους άρχοντες]] ήταν αριστοκρατία η οποία κατέρρευσε μετά την επιβολή τυραννίας από τον [[Πεισίστρατος|Πεισίστρατο]] το 560 π.Χ.. Μετά την πτώση της Τυραννίας το 510 π.Χ. ο [[Κλεισθένης]] προχώρησε σε πολύ σημαντικές μεταρρυθμίσεις μετατρέποντας το πολίτευμα της Αθήνας σε [[δημοκρατία]]. Η εξουσία πέρασε στην [[εκκλησία του δήμου]] και όλοι οι Αθηναίοι πολίτες ανεξαρτήτως τάξης και εισοδήματος είχαν δικαίωμα συμμετοχής στα κοινά και στην λήψη αποφάσεων. Ο Κλεισθένης καθιέρωσε επίσης και τον θεσμό του [[Οστρακισμός|οστρακισμού]]. Η [[Αθηναϊκή δημοκρατία]] ενισχύθηκε ακόμα περισσότερο τα επόμενα χρόνια, κυρίως όμως από τις μεταρρυθμίσεις του Περικλή. ο [[Περικλής]] προχώρησε σε ακόμα πιο ριζοσπαστικούς νόμους, ενισχύοντας περισσότερο τον θεσμό της δημοκρατίας.<ref>{{ws|[[s:Βίοι Παράλληλοι/Περικλής#9|Πλούταρχος, Βίοι παράλληλοι ''Περικλής'']]}}</ref>.<ref>Dominique Colas,«Αριστοτέλης-Αθηναίων Πολιτεία» μετάφρ. [[Αλόη Σιδέρη]], εκδ. ΑΓΡΑ, 2000, ISBN 960-325-359-6</ref> Από την Αθηναϊκή δημοκρατία, εξαιρούνταν σε όλες τις φάσεις της, οι δούλοι και οι γυναίκες.
== Πολιτισμός ==
[[Αρχείο:Sanzio 01.jpg|240px|thumb|[[Η Σχολή των Αθηνών]]. ''Έργο του [[Ραφαήλ]]'']]
Σε καμία άλλη πόλη της [[αρχαία Ελλάδα|αρχαίας Ελλάδας]] δεν αναπτύχθηκαν τόσο πολύ οι τέχνες και τα γράμματα όσο στην αρχαία Αθήνα καθώς εκεί αναπτύχθηκαν οι κατάλληλες συνθήκες για να υπάρξει αυτό το αξιοθαύμαστο πολιτιστικό δημιούργημα. Οι λόγοι που αυτό συνέβη ιδιαίτερα στην Αθήνα ήταν η ύπαρξη δημοκρατικού πολιτεύματος, η μεγάλη εισροή πλούτου στην πόλη, αλλά και η έντονη συναναστροφή και ανταλλαγή ιδεών με ξένους λαούς και πολιτισμούς μέσω του ιδιαίτερα ανεπτυγμένου Αθηναϊκού εμπορίου. Το μεγαλύτερο μέρος του πολιτιστικού δημιουργήματος της αρχαίας Ελλάδας οφείλεται στην Αθήνα. Εκεί δημιουργήθηκε το [[θέατρο]], πρωτοεφαρμόστηκε το [[δημοκρατικό πολίτευμα]], αναπτύχθηκε η [[φιλοσοφία]], η [[ιστοριογραφία]], η [[ρητορική]], η [[γλυπτική]], η [[αρχιτεκτονική]] κ.α. Από την Αθήνα ήταν μερικές από τις μεγαλύτερες προσωπικότητες των γραμμάτων και των τεχνών της αρχαιότητας, όπως οι [[Τραγωδία|Δραματικοί ποιητές]]<ref>Lesky Al., Η τραγική ποίηση των αρχαίων Ελλήνων, Τομ. Α΄, Αφοί Κυριακίδη, (Θεσσαλονίκη, 1981)</ref> [[Αισχύλος]], [[Σοφοκλής]], [[Ευριπίδης]] και [[Αριστοφάνης]], οι φιλόσοφοι [[Σωκράτης]] και [[Πλάτωνας]], οι ιστορικοί [[Θουκυδίδης]] και [[Ξενοφώντας]], οι ρήτορες [[Λυσίας]], [[Ισοκράτης]] και [[Δημοσθένης]] ο γλύπτης [[Φειδίας]] κ.α. Επίσης οι φιλόσοφοι [[Αριστοτέλης]], [[Αναξαγόρας]], [[Επίκουρος]] και [[Ζήνων ο Κιτιεύς|Ζήνων]] έζησαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους στην Αθήνα. Στην Αθήνα λειτούργησαν και οι μεγάλες φιλοσοφικές σχολές της αρχαιότητας, όπως η [[Ακαδημία Πλάτωνος]] και το [[Περιπατητική Σχολή|Λύκειο του Αριστοτέλη]] και αργότερα η σχολή των [[Επίκουρος|Επικούρειων]] φιλοσόφων και των [[Στωικοί|Στωικών]].
==Ιδιωτικός βίος==
{{Δίγλωσση επιγραφή
| κείμενο1 = {{"|Οὐκοῦν διὰ βραχέων προακοῦσαι χρή σε ἃ περὶ πόλεως καὶ πολιτῶν ἡμῖν δοκεῖ. Πόλιν γὰρ ἡμεῖς οὐ τὰ οἰκοδομήματα ἡγούμεθα εἶναι, οἷον τείχη καὶ ἱερὰ καὶ νεωσοίκους, ἀλλὰ ταῦτα μὲν ὥσπερ σῶμά τι ἑδραῖον καὶ ἀκίνητον ὑπάρχειν εἰς ὑποδοχὴν καὶ ἀσφάλειαν τῶν πολιτευομένων, τὸ δὲ πᾶν κῦρος ἐν τοῖς πολίταις τιθέμεθα· τούτους γὰρ εἶναι τοὺς ἀναπληροῦντας καὶ διατάττοντας καὶ ἐπιτελοῦντας ἕκαστα καὶ φυλάττοντας, οἷόν τι ἐν ἡμῖν ἑκάστῳ ἐστὶν ἡ ψυχή.
'''Ανάχαρσις ή περί Γυμνασίων'''<ref>[http://remacle.org/bloodwolf/philosophes/Lucien/anacharsis.htm Το πρότυπο κείμενο Ανάχαρσις ή περί γυμνασίων από τον E.Talbot (1912)]</ref>,
[[Λουκιανός]] 20 1-9 πρότυπο κείμενο από τον E.Talbot (1912)}}
| κείμενο2 = {{"|Πρέπει λοιπόν να ακούσεις πρώτα εν συντομία τις απόψεις μας για την πόλη και τους πολίτες. Πόλη εμείς δεν θεωρούμε τα οικοδομήματα, όπως για παράδειγμα τα τείχη, τα ιερά και τους νεώσοικους. Αυτά αποτελούν ένα είδος σώματος, σταθερού και ακίνητου, για να δέχονται και να προστατεύουν τους πολίτες. Όλο το βάρος το δίνουμε στους πολίτες, γιατί αυτοί είναι που γεμίζουν την πόλη, σχεδιάδουν και εκτελούν το κάθε τι και την προστατεύουν, όπως περίπου δηλαδή είναι για καθένα από μας η ψυχή.}}
| πηγή = | πλάτος = 250px
| font-size = 72%
}}
Η ιστορία μιάς [[Πόλις|πόλης-κράτους]], όπως ήταν τότε η Αθήνα και κατ΄ επέκταση ενός έθνους, δεν περιορίζεται στις εκδηλώσεις της δημόσιας ζωής,<ref>[[Ξενοφών]], [[s:Αθηναίων Πολιτεία|Αθηναίων Πολιτεία]]</ref> του λόγου και της τέχνης. Αφορά και τον ιδιωτικό βίο,<ref>Ξενοφώντος: Αθηναίων Πολιτεία, εκδ. Παπαδήμα ISBN 960-206-094-5</ref> την καθημερινή ενασχόληση των ατόμων, την εργασία και την παραγωγή υλικών αγαθών, την κατοικία και τον περίγυρο, την τεχνική πρόοδο, την διατροφή,<ref>Κωστάκης Θανάσης, Ματιές στην ζωή των αρχαίων μας, Εκδ. Σμυρνιωτάκη</ref> την ενδυμασία,<ref>Ο κόσμος των αρχαίων Ελλήνων «Οι γυναίκες στην αρχαία Eλλάδα», εκδόσεις Σαββάλα, 2004, ISBN 960-243-118-9</ref> την διακίνηση των προϊόντων,<ref>[[Λυσίας]], Κατά σιτοπωλών, Οι καταγγελτικοί του Λόγοι σσ. 507-536 με σχόλια και μετάφραση, εκδ. Ζήτρος, 2003 ISBN 960-7760-95-6</ref> την ψυχαγωγία, την μακραίωνη λαϊκή παράδοση, τις δοξασίες και τα άγραφα έθιμα σχετικά με τα μεγάλα γεγονότα της ζωής, τη γέννηση, τον γάμο και τον θάνατο. Οι ειδήσεις που διαθέτουμε, για να αναπλάσουμε τον ιδιωτικό βίο στην αρχαία κοινωνία, στηρίζονται σε ανασκαφικά δεδομένα, σε παραστάσεις [[Αγγειοπλαστική|αγγείων]] και σε μαρτυρίες αρχαίων συγγραφέων.
===Αθλητισμός===
Στο διάλογο του [[Ανάχαρσις ή περί γυμνασίων]] ο [[Λουκιανός]] μας μεταφέρει στις αρχές του 6<sup>ου</sup> π.Χ. αιώνα στον οποίο συζητούν ο νομοθέτης [[Σόλων]], που έθεσε τα θεμέλια της Αθηναϊκής πολιτείας και ο [[Σκύθης]] Ανάχαρσις, ένα σχεδόν μυθικό πρόσωπο. Το κύριο θέμα του διαλόγου είναι ο τρόπος διαπαιδαγώγησης των νέων και ιδιαίτερα ο αθλητισμός. Για τον ξένο Σκύθη όλες αυτές οι ασχολίες, που ήταν άγνωστες στον λαό του, φαντάζουν άσκοπες και γελοίες. Αδυνατεί να αντιληφθεί ότι η σκληραγωγία και ο αθλητισμός διαπλάθουν όχι μόνο το σώμα αλλά και τον χαρακτήρα των νέων. Αυτοί οι μάταιοι κόποι, Ανάχαρσι, οι συνεχείς κυβιστήσεις στην λάσπη και οι υπαίθριες ταλαιπωρίες στην άμμο μας εξασφαλίζουν τις άμυνες απέναντι στα βέλη του ήλιου και δεν χρειαζόμαστε πια καπέλο, που να εμποδίζει τις ακτίνες να φτάνουν στο κεφάλι μας.
===Λειτουργίες===
Στην ελληνική αρχαιότητα,ό όρος υποδήλωνε μια υπηρεσία, τακτική ή έκτακτη, που επέβαλε το κράτος των Αθηναίων στους πλουσιότερους πολίτες του. Πιο συγκεκριμένα, οι πολίτες που διέθεταν περιουσίες μεγαλύτερες των τριών ταλάντων έπρεπε να εκτελούν διάφορες υπηρεσίες, όπως:
*Η χορηγία<ref>[[Λυσίας]] Υπέρ αδυνάτου, 7-8 σε μετάφρ. και σχόλια Γεωργίου Ράπτη, εκδ. Ζήτρος
2002, ISBN 960-7760-79-4</ref><ref>[[Λυσίας]], Απολογία περί δωροδοκίας στχ. 6, σε μετάφραση, σχόλια Γιώργου Ράπτη, εκδ. Ζήτρος, 2004ISBN 960-8437-16-4</ref>, η οποία συμπεριλάμβανε τη συγκρότηση χορού για τις δημόσιες γιορτές.
*Η γυμνασιαρχία, που υπέβαλε την υποχρέωση να εκπαιδεύονται στα γυμνάσια οι διαγωνιζόμενοι σε γυμναστικούς αγώνες.
*Η πρώτη στη κατηγορία, από άποψη εξόδων, λειτουργία ήταν η ''τριηραρχία'', δηλαδή η υποχρέωση που αναλάμβανε ένας πλούσιος πολίτης να εξοπλίσει μια τριήρη (πολεμικό πλοίο) μόνο σε πολεμικές περιόδους.<ref>[[Λυσίας]], Οι πανυγυρικοί του λόγοι, σ. 109, εκδ. Ζήτρος 2004</ref>
*Άλλη λειτουργία ήταν ''η αρχιθεωρία'', η αντιπροσωπεία δηλαδή που αποστέλλονταν στις τέσσερις μεγάλες πανελλήνιες γιορτές ή στη [[Δήλος|Δήλο]] και σε άλλους ιερούς τόπους. Στην περίπτωση αυτή, η πολιτεία κάλυπτε ένα μέρος από τα έξοδα.
*Τέλος η ''εστίαση'' ήταν η καταβολή των εξόδων για ένα γεύμα που παραθέτονταν την ημέρα μιας μεγάλης γιορτής σ΄όσους ανήκαν στην ίδια με το λειτουργό φυλή.
== Λατρευτικοί χώροι της αρχαίας Αθήνας ==
| 